فوج

مظهر العجائب_عطار

بسم الله الرحمن الرحیم

آفرین جان آفرین و جان جان

آنکه هست او آشکارا و نهان

در مقام لایزالی آشکار

در درون عاشقان بیقرار

آسمان یک پرده از اسرار او

وین زمین یک نقطه از پرگار او

ای منزّه از همه بود ونبود

وی مبرّا از همه گفت و شنود

آسمان چون چرخ سرگردان او

قل هو الله آیتی در شان او

خاک را از قدرت خود آفرید

عقل و جان آورد از صنعت پدید

آفتاب از صنع او گردان شده

ماه و زهره در رهش حیران شده

جسم را از خاک قدرت نقش داد

روح را از آتش و از باد زاد

روح را چون جان در این تن او نهاد

سرّ اسرارش در این جان زوفتاد

این زمین یک خشت از ایوان او

نحن اقرب گفتهٔ دیوان او

هیچکس آسان به کنهش پی نبرد

تا بظاهر او یقین از خود نمرد

ای بخود مغرور در ملک جهان

کی بیایی تو ز کنه او نشان

ای ز تو غافل همه عالم تمام

سرّ اسرارت میان خاص و عام

دانهٔ لطف معانی داشتی

در میان جان آدم کاشتی

چون حق آمد در درون تو نهان

این زمان عطّار درها میفشان

بعد از این گویم همه نعت رسول

حضرت حق کرده عرفانش قبول

از محّمد گویم و اطوار او

من یقین دانسته‌ام کردار او

در نعت حضرت رسالت صلی الله علیه و آله و سلم

آن محمد ختم و خیرالمرسلین

آن محمد نور ربّ العالمین

آن محمد مخزن اسرار شرع

جبرئیل از خیل او پوشیده درع

آن محمد آیت صنع اله

آن محمد آفتاب عزّ و جاه

آن محمد مقتدای اهل دید

آن محمد آیت حبل الورید

آن محمد خازن آیات غیب

آن محمد دیدهٔ مرآت غیب

آن محمد مظهر انوار حق

آن محمد دیده خوددیدار حق

آن محمد واقف سرها شده

در دل عطّار خود پیدا شده

آن محمد با ولی همدم شده

در میان جان ودل محرم شده

آن محمد روح انسانی شده

در دل درویش روحانی شده

آن محمد گفته با حق رازها

بعد از آن بشنیده او آوازها

آن محمد معدن حکمت شده

جبرئیلش پیک در خدمت شده

آن محمد کو حبیب الله بود

در میان اهل وحدت شاه بود

آن محمد بهترین خلق بود

نه چو ما وابستهٔ این دلق بود

از ظهور مصطفی آگاه شو

بعد از آن مردانه اندر راه شو

در نعت شاه اولیا علی علیه السلام

دین اگر خواهی سخن راراست گو

باش تابع بر امام راستگو

شهسوار لو کشف شیر خدا

از خدا دانی جهان را رهنما

آن امامی کو بحق اسرار گفت

گفت با منصور و هم با دارگفت

مصطفی سرّ خدا با او بگفت

از حقایق ذرّه‌ای کی او نهفت

مصطفی اسرار حق از وی شنفت

هم از او بشنید و هم با او بگفت

او همیدانست سرّ من لدن

زان همی فرمود ز اسرار او سخن

سرّ اسرار خدائی او بود

نور انوار عطائی او بود

سرّ اسرار محمد دان که اوست

خود بدانستی که آخر هم خود اوست

تو مگر قرآن نخواندی ای پسر

یا مگر از حق نداری تو خبر

سالها در جهل و ظلمت رفته‌ای

وز تعصّب گرد دوزخ تفته‌ای

ای تو را دنیا و دین بس نادرست

چون تو را ناپاکیی از اصل رست

ای تو مردود ضروری آمده

در صور کوشیده صوری آمده

روز صورت بگذر و حق را ببین

تا شود این صورتت حقّ الیقین

حق نخواهی دید الاّ با علی

رهبر کلّ جهانست آن ولیّ

باز گویم سرّ اسرارت تمام

گر تو هستی واقف سرّ کلام

نی خدا گفته است با او هل اتی

نی خدا گفته است با او انّما

نی خدا گفته است بلّغ در کلام

گر بدانی علم تو گردد تمام

گفت با آدم خدا که برمگیر

گندم و درعالم جان تو ممیر

حیدر کرّار گندم را نخورد

زان سبب در ملک معنی او نمرد

این سخن را بی زبان عطّار گفت

و اینچنین درّ یقین عطّار سفت

گر تو مرد حقّی این سرّ گوش کن

در زبان خامشی خاموش کن

کین زبان را خود زبانی دیگر است

وین سخن را خود بیانی دیگر است

این سخن در مدرسه با درس نیست

در میان عاشقان خود ترس نیست

چار عنصر راگذارو فرد باش

در میان عاشقان خود مرد باش

اولیا با انبیاء هر دو یکند

هر دونور ذات بیچون بی شکند

مصطفی ختم رسل شد در جهان

مرتضی ختم ولایت در عیان

جمله فرزندان حیدر ز اولیا

جمله یک نورند حق کرد این ندا

پاک و معصوم و مطّهر چون نبی

این سخن را می نداند هر صبی

در نعت اولادمرتضی علیهم السلام که قرةالعین رسولند

ای به دنیا جمله مقصود آمده

پرتوی از نور معبود آمده

ای ز انوار حقیقت نور تو

وی ز اسرار حقیقت پورتو

هر حقیقت را که گفته بایزید

آن معانی را زجعفر او شنید

ای ز تو هم آسمان و هم زمین

رحمت حقّ نور ربّ العالمین

ای ز تو دو نور مشتق آمده

هر دو عالم ز آن برونق آمده

این دو نور از نور حقّ پیدا شده

عالمی ز آن نورها شیدا شده

سالکان کار حقّ ایشان بدند

مظهر انوار حقّ ایشان بدند

پیشوای خلقشان میدان یقین

آنکه ایشانند شمع راه دین

از حسن میپرس سرّ اوّلین

وز حسین از اولین و آخرین

زین دو مظهر ای پسر گر حاضری

جوی سرّ باطنی و ظاهری

ای دو چشم مصطفی و مرتضی

وی دو نور انبیاء و اولیا

در حقایق قرّةالعین رسول

در معارف زبدهٔنقد بتول

جبرئیل از جان و دلتان چاکر است

جملهٔ کرّ وبیان خاک در است

ز اوّل آدم یکایک ز انبیا

از خدا در یوزه دارند این دعا

کای الها جرم ما برما مگیر

وز گناهان گذشته در پذیر

جرم ما را بخش بر آل علی

تا شود آئینهٔ ما منجلی

تو چه میدانی که ایشان خود کیند

رهبران آدمان خاکیند

آن یکی را زهر مقبول آمده

و آن دگر از تیغ مقتول آمده

آنکه کرد این جمله باشد لعنتی

تا ابد در نار باشد محنتی

چون بظاهر این چنین هاکرده‌اند

خویشتن را خود بدوزخ برده‌اند

لیک ایشان را چه نقصان از کمال

نور حقّ را کی بود آخر زوال

ای تو نورذات یزدان آمده

ای تو عین کلّ عرفان آمده

اوّل و آخر شما بودید عین

باطن و ظاهر شما بودید عین

از شما یک نوردیگر شد پدید

زین عباد آن در دریای دید

اوست باب اولیا عین الیقین

اوست اسرار معانی را معین

اوست در جانهای صدّیقان دین

نور او بوده است خود در آن و این

اوست دانا در همه روی زمین

اوست بینا بر همه اسرار دین

اوست عالم بر علوم اوّلین

اوست ظاهر بر ظهور آخرین

او ز دانش برتر از کرّ و بیان

او ز بینش رفته چون رفتار جان

او بدیده حقّ عیان اندر جهان

او بحقّ دانا و بینا بی گمان

ای ز تو سرّ الهی آشکار

وز محمد وز علی تو یادگار

باز نقد اوست سرّ اولیا

بوده نام او محمد زاتقیا

نام اونام محمد آمده

خلق او چون خلق احمد آمده

باقر و صادق دو گوهر بوده‌اند

که علوم حیدری بربوده‌اند

جفر حیدر را عمل می‌کرده‌اند

پی با سرار لدنی برده‌اند

راه در طور شریعت برده‌اند

آنچه حق گفته است ایشان کرده‌اند

گر تو اندر راه ایشان مرده‌ای

از ملک گوی معانی برده‌ای

از خدا درجان ایشان راه بود

زین سخن دانای حقّ آگاه بود

هر که او از دیدشان آگاه نیست

گمره است او بریقین در راه نیست

همچو کوران چند تو بی‌ره روی

همچو غولان چند تو گمره شوی

راه حق راه علی دان ای پسر

این بود ره گر بدانی سر بسر

جعفر صادق امام خاص و عام

چون ندانستی چه گویم والسلام

او جمیع اولیاء را راهبر

از معارف گفته او بی‌حدّ ومر

ای چو عطارت هزاران خوشه چین

کشتزار معنیت رادر یقین

ای چو عطّارت هزاران بنده بیش

دشمنانت را رسد بر سینه ریش

ای ز تو روشن شده اسرار دین

دشمنان باشند با ما گو بکین

لیک از مظهر سخنها گویمت

در عجایبهای عرفان جویمت

زین سخن حاسد اگر دلگیر شد

همچو خرّ لاغر ما پیر شد

روی دشمن در دو دنیا شد سیاه

ز آنکه او رانیست در دل حبّ شاه

جام اسرار معانی نوش کن

همچو اصحاب حسینی جوش کن

یک سخن در گوش منصور او بگفت

هستی منصور را چون گرد رفت

گفت منصور این سخن را پایدار

گشت منصور و بشد تا پای دار

هر که او اسرار حقّ را فاش کرد

در جهان بیخودی او گشت فرد

ای تو خاص کبریای ذوالجلال

وز تو روشن گشته خود نور کمال

هست فرزند تو ماه آسمان

موسی کاظم امام راستان

رهبر راه طریقت بود او

در حقیقت جملگی مقصود او

شهسوار دین پیغمبر بُد او

در حقیقت هادی و رهبر بُد او

ای تو باب مظهر و سرّ کلام

هم بتو گفته است حقّ خود را سلام

ای تو راه و رهبر و ره بین شده

خویشتن را پیشوای دین شده

راه تو راه محمد بیشکی

از علی نور تو آمد بیشکی

هرکه راه تو نرفت او عور بود

کور رفت و کور دید و کور بود

پس علی موسی الرضا هست او سلیم

ملک عالم زوست جنات النعیم

کرد مأمون سعی و آوردش بریو

خود برآورد از محبّانش غریو

آمد او اندر چنین ملکی عجیب

هست در ملک خراسان او غریب

تاکندوالی ملک خود ورا

ز آنکه حقّ اوست جمله ملکها

ملک چبود جمله عالم ز آن اوست

اوّلین و آخرین دیوان اوست

طوف او مانند حج مطلق است

حج اکبر دان که گفت او حق است

هست امام جن و انس و وحش و طیر

این سخن باور ندارد مرد غیر

غیر خود مردود دلها آمده است

تاابد در عین ذلها آمده است

یا علی عطّار را اسرار گو

از زبان خود ورا انوار گو

تا شود روشن دل و اسرار دان

نعرهٔمستان برآرددر جهان

وصف تو هم از زبان تو کند

گفت تو هم با کسان تو کند

ای تو اسرافیل در صور آمده

همچو عزرائیل منصور آمده

ای تو چون جبریل امین مؤمنان

همچو میکائیل صاحب سرّجان

ای تو خود نور الهی آمده

واقف سرّ کماهی آمده

هم تقیّ و هم نقی دان نور ذات

ذات ایشان جامع آمد بر صفات

گر تو حقّ خواهی از ایشان می‌طلب

تا بیابی راه حقّ را بی تعب

راه شرع مصطفی اینان روند

نه چو تو دنبال بی دینان روند

راهزن بسیار داری ای پسر

خویشتن را تو نگهدار از خطر

الحذر زنهار از ایشان الحذر

تا نمانی سالها اندر سقر

بوالحسن دان عسکری را در جهان

بوالحکم دان مهر او در جان جان

مهر او بر جان مؤمن هست پاک

می‌برم من مهر ایشان را بخاک

ای بمحشر تو شفاعت خواه من

قرّةالعین رسول و شاه من

ای ز تو روشن جهان نور و علم

هم ولایت داری و هم کان حلم

صد هزاران اولیاء رو برزمین

از خدا خواهند مهدی را یقین

یا الهی مهدیی از غیب آر

تا جهان عدل گردد آشکار

مهدی و هادی و تاج انبیاء

بهترین خلق و برج اولیا

ای ولای تو معین آمده

بر دل و بر جان روشن آمده

ای تو ختم اولیا اندر جهان

در همه جانها نهان چون جان جان

ای تو هم پیدا و پنهان آمده

بنده عطّارت ثنا خوان آمده

آنچه من دیدم همه دید تو بود

وآنچه من کردم ز تقلید تو بود

ای بهر قرنی تو پیدا آمده

در میان جان مصّفا آمده

عاشقان را عشق تو کرده است مست

عارفان را جام عرفان ده بدست

ای تو هم معشوق و هم عشق الست

عشق تو برده است خود ما را ز دست

دست ما ودامن تو ای امیر

این فقیر مبتلا رادستگیر

من پناه خود بتو آورده‌ام

حب تو با شیر مادر خورده‌ام

هر که او شرک آورد در دین تو

مست گردد عاقبت از کین تو

هر کرا حبّ تو باشد پیشوا

خلق را باشد یقین او رهنما

حبّ تو میراث باشد بنده را

چون ننازم طالع فرخنده را

بازآیم با سر احوال خویش

تا کنم خود شرح قیل و قال خویش

این کتابم از غرایب آمده است

مظهر سرّ عجایب آمده است

گفتم از سرّ عجایبهای خویش

ساختم مرهم پی دلهای ریش

اشاره بکتابهای منظوم شیخ

گر ازین مرهم نیابی کام خویش

جوهر الذاّتم بیاور تو به پیش

آنچه از وی بشنوی در خویش بین

تاشود سرّ عجایب پیش بین

جوهر الذّاتم سخن بی پرده است

همچو اشتر نامه مستی کرده است

گر تو از مرغ حقایق پر بری

منطق الطّیرم بخوان تا بربری

مرغ عطّار از زبان حق شنید

لاجرم از آشیان حق پرید

چونکه حق بشناختی شیرین به بین

تا شود این دید تو حقّ الیقین

رو تو اسرار ولایت گوش کن

و آنگهی جام هدایت نوش کن

گر تو از جام محبّت می خوری

جانب شهر ولایت پی بری

رو مصیبت نامه را از سر بخوان

تا شود حاصل تو رامقصود جان

گر الهی نامه را گیری بگوش

جام وحدت را کنی بی شبهه نوش

پندنامه گر بیابی در جهان

تو عزیزش دار همچون جان جان

تا بیابی عزّت دنیا و دین

آنگهی بر تخت سلطانی نشین

رو بذکر اولیا مشغول شو

و آنگهی چون تذکره مقبول شو

همچو ایشان ترک کن تجرید شو

دور روزی چند ازتقلید شو

من کتب بسیاردارم در جهان

لیک مظهر را عجایب نیک دان

مظهر کلّ عجایب حیدر است

در میان سالکان او رهبر است

ختم کردم این کتب بر نام او

زآنکه دارم مستیی از جام او

هر که او از جام تو یک قطره خورد

گوی دولت از میانه او ببرد

ای تو درمقصود یکتا آمده

مظهر سرّ هویدا آمده

احمد مرسل چو رویت را بدید

گفت اینک نور حق از حق رسید

حق بسی گفته ثنا در شأن او

گر نمی‌دانی بخوان قرآن او

گر تو از قرآن حق منکر شوی

بیشکی میدان که تو کافر شوی

ای ز بینش مقصد و مقصود حق

وی بدانش برده تو از کلّ سبق

ای تو درعالم محقّق آمده

نور تو با ذات ملحق آمده

پرتو ذات الهی بود تو

بحرها چون شبنمی از جود تو

حدیثی منقول از شیخ نجم الدین کبری خوارزمی

این چنین گفته است نجم الدین ما

آنکه بود اندر جهان از اولیا

آن ولی عصر و سلطان جهان

منبع احسان و میر عارفان

شیخ نجم الدین کبری نام او

در جهان جان و دل پیغام او

گفت روزی مظهر سرّخدا

بود بنشسته بجمعی ز اولیا

پیش او بودند فرزندان او

همچو نوری در میان جان او

چون محمد روی فرزندان بدید

مهر ایشان در دل و جان پرورید

بد نشسته بوذر و سلمان برون

داشتندی مهرشان در جان درون

پس زبان بگشاد و بس اسرار گفت

وز معارف نکته‌ها بسیار گفت

آنچه با حق مصطفی گفته به راز

جمله میدان سی هزار ای دلنواز

با علی گفتا و فرزندان او

بود این اسرارها در شأن او

پس علی رفت وسخن در چاه گفت

جملگی از گفت الّا الله گفت

بعد از آن از چاه نی آمد برون

وین معانی را هم او گوید کنون

چون شنیدند از محمد زمزمه

گوئیا افتاد در جان دمدمه

خود بدیشان نکته‌ها از راز گفت

رمز اسرار حقیقت باز گفت

سر ز اسرار حقیقت باز کرد

و آنگهی در لامکان پرواز کرد

این چنین گفتند ره دانان ما

راه حق رفتند با شوق لقا

هر که راه حق رود حق بیند او

در همه دلها چو جان بنشیند او

هر که درکوی حقیقت راه یافت

در درون عارفان الله یافت

هست عارف نور سلطان ازل

گر نمی‌بینی مکن بامن جدل

ز آنکه هردل واقف الله نیست

وز بیان سرّحق آگاه نیست

چون ندانستی بعرفان کی رسی

گر رسی آخر بسلطان کی رسی

راه رو بسیار دیدم در جهان

لیک یک رهرو ندیدم راه دان

رازها گویم چو باشی مستمع

از حقایق وز معارف مجتمع

گفت پیغمبر که شاهی ز آن تست

مظهر سرّ الهی جان تست

در همه روی زمینی مقتدا

گفت این در حقّ شاه اولیا

شاه سرور شاه اکبر شاه نور

شاه عشق و شاه موسی شاه طور

شاه آدم شاه دین شاه کرم

شاه نوح و شاه طوفان شاه جم

شاه ابراهیم و یعقوب و پسر

شاه الیاس است اندر بحرو بر

شاه جرجیس است و یوشع ز احترام

و آن بود پیدا میان خاص وعام

شاه زکریاست و داود زمان

با سلیمان است در ملک جهان

شاه ادریس است بی شک با شعیب

با چو موسی واقف اسرار غیب

شاه عیسی اوست با سرّ آله

رفته او بر عرش علیّین چو ماه

شاه اسحق است و اسمعیل او

یا چو موسی در گذشت از نیل او

شاه یونس بوده اندر بطن حوت

مشتق است ازذات حیّ لایموت

شاه بوده با جمیع اولیا

جمله را بوده بمعنی رهنما

شاه بوده با محمد در عیان

وز نهان دیده همه سرّ نهان

شاه دان سرّ محمد بیشکی

لحمک لحمی بدانی خود یکی

شاه بد با جملهٔ کروّبیان

شاه بد با جملهٔ روحانیان

شاه با جبریل و میکائیل هم

شاه عزرائیل و اسرافیل هم

شاه بد با انبیا در کلّ حال

شاه بد با اولیا در سرّ وقال

شاه بد آنکس که سرّ با چاه گفت

وز درونش نی برآمد آه گفت

نی همی گوید که شاهم شاه بود

وز درون عاشقان آگاه بود

نی همی گوید که اسرار عیان

شاه گفته در بیان جان جان

نی همی گوید که ای غافل ز شاه

انما میخوان تو از گفت اله

نی همی گوید که ازمن هیچ نیست

وز برون من بجز یک پیچ نیست

نی همی گوید که من دم می‌زنم

وین منادی را بعالم میزنم

نی همی گوید که من عاشق شدم

در طریق شاه خود صادق شدم

نی همی گوید که من بر جان خویش

داغ دارم از کف سلطان خویش

نی همی گوید که داغم داشت سود

آن ز دست دوست مرهم مینمود

نی همی گوید که فریادم از اوست

وین فغان و ناله و دادم از اوست

نی همی گوید که او بد سرّ حق

تو همی دانی اگر بردی سبق

نی همی گوید که گویم حال خود

از برون و از درون احوال خود

نی همی گوید که من نی نیستم

یا خود از مستان این می نیستم

نی همی گوید که برگویم چه بود

با من اندر چاه تن آخر که بود

نی همی گوید که او خود حق بگفت

در میان چاه تن از حق شنفت

نی همی گوید که او ز الله گفت

پس برفت و سرّحق با چاه گفت

نی همی گوید که ای مردود حق

می ندانستی که او بد بود حق

نی همی گوید که راه حق هم اوست

ره رو دنیا و دین حق هم اوست

نی همی گوید که ای گم کرده راه

آخرالامر از که می‌جوئی پناه

نی همی گوید که ای نور ازل

چندگردی گرد هر در چون جعل

نی همی گوید که عرفان از که خواست

از امیر دین که شاه اولیاست

نی همی گوید که ای مقصود من

درمیان جان توئی معبود من

نی همی گوید که شرع اشعار اوست

وین طریقت نیز از اطوار اوست

نی همی گوید که راه او بگیر

ز آنکه در عالم ندارد او نظیر

نی همی گوید که دایم دم زنم

وین ندای عشق در عالم زنم

نی همی گوید که او منصور بود

دایماً با نور حق در نور بود

نی همی گوید که او عطّار بود

عاشقان را صاحب اسرار بود

نی همی گوید که این عطّار گفت

سرّ اسرار خدا با یار گفت

نی همی گوید که با من یار باش

در میان جان و تن دلدار باش

نی همی گوید که حق گفتا بگو

من بگویم سرّ اسرارت نکو

نی همی گوید علی ازحق شنفت

هرچه حق می‌گفت حیدر نیز گفت

گفت نی در پیش نجم الدین سبب

کز درونم خون برآمد تا بلب

گفت کبری حال خود با من بگو

تا چه گفته است آن امام راستگو

در ارتباط ولایت با نبوت

گفت نی تو گوش داراحوال من

گر گرفتار آمدی در چاه تن

حیدر کرّار با من راز گفت

ز اوّلین و آخرینم باز گفت

گفت آخر چند باشی در بدن

وارهان این روح را چون جان ز تن

ای بخود مغرور از شیخیّ خویش

در سرت دستار و در برصوف کیش

جهد کن تا تو تکبّر کم کنی

ورنه طوق لعن در گردن کنی

رو تو ترک جامه و دستار کن

از معارف جان خود در کار کن

مصطفی از پیش او توفیق داشت

مرتضی از دید او تحقیق داشت

مصطفی آلودهٔ دنیا نبود

مرتضی آسودهٔ اینجا نبود

مصطفی سد شریعت را ببست

مرتضی در عین انسانی نشست

مصطفی را جبرئیل آمد زپیش

مرتضی را خواند حق در پیش خویش

مصطفی در اسم اعیان آمده

مرتضی در عین انسان آمده

مصطفی درجسم چون جان آمدهٔ

مرتضی اسرار سبحان آمده

مصطفی رفته بمعراج آله

مرتضی دیده ز ماهی تابماه

مصطفی از حق همه اسرار دید

مرتضی ازنور حق انوار دید

مصطفی در راه عرفان زد قدم

مرتضی دیده است حق رادمبدم

مصطفی با حق تعالی راز گفت

مرتضی با مصطفی آن باز گفت

مصطفی گفته است با ایمان بکوش

مرتضی گفته است جام حق بنوش

مصطفی گفته است راه راست رو

مرتضی گفته است راز حق شنو

مصطفی گفته است با الله باش

مرتضی گفته است زو آگاه باش

مصطفی گفته است دینم دین اوست

مرتضی گفتادعا آمین اوست

مصطفی گفته است که حیدر جان من

مرتضی گفتا که ای ایمان من

مصطفی گفتا که حیدر پاک زاد

مرتضی گفتا که علم احمد بداد

مصطفی گفتا علیّ بابها

مرتضی گفتا که یا خیر الورا

مصطفی گفتا که ای شیر اله

مرتضی گفتا که ای خورشید و ماه

مصطفی گفتا شریعت جان ماست

مرتضی گفتا طریقت ز آن ماست

مصطفی گفتا که شرعم دین شده

مرتضی گفتادلم حق بین شده

مصطفی گفتا که درعالم منم

مرتضی گفتا که با آدم منم

مصطفی گفتا که در من نیست عیب

مرتضی گفتا که هستم سرّغیب

مصطفی گفتا که حق با من بگفت

مرتضی گفتا که حق از من شنفت

مصطفی گفتا که عالم دام اوست

مرتضی گفتا که آدم نام اوست

مصطفی گفتا که عرفان نور من

مرتضی گفتا که انسان طور من

مصطفی گفتا که نور کلّ علیست

مرتضی گفتا که نام من ولیست

مصطفی گفتا که کعبه کوی اوست

مرتضی گفتا که قبله روی اوست

مصطفی گفتا که علمم اولین

مرتضی گفتا که جفرم را به بین

مصطفی گفتا که جفرم روی تو

مرتضی گفتا که راهم سوی تو

شیخ چون بشنید از نی این سخن

گفت برکندم ز دنیا بیخ و بن

گفت تا امروز من جان باختم

کفرو ایمان را زهم نشناختم

با همه دود چراغ و درس وعلم

با همه خلق جهان بودم بحلم

این همه ذکر ودعا با ورد نیک

این همه خلق و کرم با کرد نیک

مدرسه با چند مسجد ساختم

خانقه هم چند طرح انداختم

وقف بسیار و غنیمت بیشمار

خانقه معمور و یاران دوستدار

این همه ظاهر بدنیا بود هیچ

خود نبردم من ز دنیا سود هیچ

رو توسود خویش از ایمان ستان

تا بیابی درّ و گوهر بیکران

سود و سودا در درون چه بود

این چنین ها در درون شه بود

از درون چه چو بیرون آمدم

همچو نی نالان ومجنون آمدم

سالها اندر درون چه بدم

همچو پشّه بر سر هر ره بدم

سالها من علم صوری خواند‌ه‌ام

لیک در راه یقین وامانده‌ام

مانده‌ام در چها تن غرق گناه

چون گیاهی خیز و بیرون شو زچاه

گر نباشد همدم تو حبّ شاه

کی برون آیی تو از چاه گناه

ای گرفتار درون چه شده

در پی غولان ره گمره شده

تو بخود افتاده‌ای در چاه تن

ایستاده راه و چاه اینک رسن

تو رسن در حلق محکم کرده‌ای

در ته چاه فنا دم کرده‌ای

رو رسن بر دست گیر و خوش برآ

از درون چه چو حلقه بردرآ

ای تو شیخ و دعوی تو نادرست

سلسله میدانی آخر از که است

گر تو دین او نداری مرده‌ای

ور یقینت نیست پس افسرده‌ای

این یقین عطّار دارد ازنخست

وین محبّت از زمین او برست

این یقین عطّار دارد از ازل

ور نداری تو بود دینت دغل

این یقین عطّار دارد همچو روز

تو برو از آتش حسرت بسوز

هر که او پی رو نباشد شاه را

راه گم کرده نداند راه را

گر تو مردی راه او رو همچو من

تا نیفتی در درون چاه تن

هر که او در چاه تن شه را ندید

رفت در دریای کفر او ناپدید

گر تو خواهی سرّچاه از من شنو

وین رموز سرّ شاه از من شنو

ز آنکه حیدر از درون یار گفت

از دم منصور و هم از دار گفت

هم از او یعقوب و هم موسی شنید

هم ازو عطّار و هم کبری شنید

هم از او جبریل و هم آدم شنید

هم از او عیسی بن مریم شنید

هم از او آن سالک ادهم شنید

هم از او این جملهٔ عالم شنید

این همه اسرار سرّ شاه بود

از درون ما همه آگاه بود

گر تو راه او روی و اصل شوی

از دوئی بگذر که تا یک دل شوی

هر که دین او ندارد لیوه شد

چون درختی دان که او بی میوه شد

این سخن را تو مگو عطّار گفت

حقّ تعالی با علی اسرار گفت

ای شده سر خدا خود ورد تو

جبرئیل از کمترین شاگرد تو

در معانی از همه آگه شدی

با جمیع رهروان همره شدی

با محمد گفت شه در صبحگاه

پس مبارک باد معراج اله

تو بدست مصطفی دادی نگین

خاتم ختم رسل ای شاه دین

آنچه حقّ باتوبگفت او باتو گفت

تو باو گفتی و او از تو شنفت

پس محمد گفت ای سرّ آله

مظهر سرّ خدا و شمع راه

مظهر سرّعجایب شاه ماست

پرتو حقّ در دل آگاه ماست

مظهر ما شمّه‌ای از نام اوست

دنیی و عقبی همه یک جام اوست

این همه اسرار اگر عطّار گفت

از تو اسرار معانی او شنفت

هر که او اسرار شه از شه شنید

او یقین از ماه تا ماهی بدید

هر که اسرار علی را گوش کرد

جام وحدت را لبالب نوش کرد

هر که گفت شاه را فرمان نبرد

در میان امّتان ایمان نبرد

هر که او با شاه ما بیعت ببست

تو یقین میدان که از بدعت برست

هر که گفت شاه مادر جان نهاد

مصطفی بر درد او درمان نهاد

هر که او با شاه مردان بد مقیم

جای او کردند جنّات النعیم

هر که او با شیر یزدان کرد عهد

عهد او باشد بعرفان همچو شهد

هر که او با شاه ما باشد درست

در میان باغ او طوبی برست

هر که او با شاه ایمان آورد

در میان سالکان جان آورد

هر که او در دین حقّ آگاه شد

با محبّان علی همراه شد

هر که اودر راه عرفان زد قدم

هست اودر ذات ایشان محترم

هر که او در شرع محکم ایستاد

در میان خلق محرم ایستاد

هر که او در راه حیدر راه رفت

از سلوک سالکان آگاه رفت

هر که او در راه حیدر دید یافت

از امیرالمؤمنین تفرید یافت

هر که او در راه حیدر شد نخست

بیشکی گردد همه دینش درست

هر که او را مرتضی ایمان نبرد

در میان کفر سرگردان بمرد

هر که او از شاه مردان روی تافت

در دم آخر شهادت می نیافت

گر تو می‌خواهی که باشی رستگار

دست از دامان حیدر وامدار

رو تو فرمان خدا راگوش کن

می ز جام هل اتی خود نوش کن

رو تو با حقّ راز خود را بازگو

در حقیقت نکته‌های رازگو

تا تو از خود کم نه‌ای انسان نه‌ای

واقف اسرار آن جانان نه‌ای

عشق باشد گوهر دریای علم

عشق باشد مظهر غوغای علم

مظهر کلّ عجایب حیدر است

آنکه او در هفت ماهه حیدر است

ختم بادا این کتب بر نام او

جملهٔ ذرّات نقش نام او

درّ دریای نبوت مصطفی است

اختر برج ولایت مرتضی است

مرتضی باشد یدالله ای پسر

وین یدالله از کلام حقّ شمر

مرتضی میدان ولیّ حق یقین

انّما در شأن او آمد ببین

مرتضی داده خبر از بود بود

یک زمان از راه حق غافل نبود

مرتضی میدان امام راستی

این سخن از من شنو گر راستی

راست دید و راست گفت وراست رفت

گمرهان را اوفکند در نار تفت

تو چو قطره سوی بحر عشق رو

نه چو عاصی سوی کان فسق رو

تو چو قطره فرد باش ونور شو

وانگهی سوی بهشت و حور شو

جوی خلد و حور در این دار تو

گر ندانستی شوی مردار تو

تو ز عقل خود به یکباره گریز

تا برآرد نام نیکت عشق نیز

رو تو خود را از میان بردار تو

تا ترا سلطان دین داند نکو

رو تو خو را بازگردان از وجود

تا بیابی دُر از آن دریای جود

رو تو خود را در میانه نیست کن

تا بیابی سرّمعنی در سخن

رو ز دنیا دور شو چون مرتضی

تا بیابی تو عیان سرّخدا

هر که او اینجا بقای حقّ ندید

همچو حیوان در زمین حق چرید

رو تو انسان باش و ازانسان شنو

گر تو هستی راه بین در راه رو

راه بینان مصطفی و مرتضی

غیر ایشان نیست اینجا مقتدا

گر تو میخواهی که از ایشان شوی

هرچه این بیچاره گوید بشنوی

رو تو این سرّ معانی گوش کن

آنچه گفتم بشنو و خاموش کن

راه ایشان گیر و فرد فرد شو

در طریق اهل عرفان مرد شو

کم خور و کم گوی و کم آزار باش

حاضر سر رشته اسرار باش

می‌نشین با عارفان نیکخو

صحبت ارباب دنیا را مجو

با محبّان علی همراز شو

در مقام بیخودی ممتاز شو

هرچه بینی نیک دان و نیک بین

تاتو را گردد معانی همنشین

هرچه گوئی نیک گو ای نیک خو

تابماند در جهانت گفتگو

بیعت نیکو تو با مظهر ببند

تا شوی در ملک معنی سر بلند

جهد کن تا نیک باشی در جهان

در میان سالکان وعارفان

رو تو عشق آموز و صورت کن خراب

ورنه دردنیای دون باشی بخواب

علم حق را دان و خود باهوش شو

بعد از آن در علم معنی گوش شو

این علوم ظاهری را ترک کن

بیش عطّار آعلاج مرگ کن

کز علوم ظاهری جز قال نیست

در علوم باطنی جز حال نیست

از علوم ظاهری بیجان شوی

وز علوم باطنی درمان شوی

از علوم ظاهری گردی خراب

وز علوم باطنی یابی صواب

از علوم ظاهری بی او شوی

وز علوم باطنی با او شوی

از علوم ظاهری ترسان شوی

وز علوم باطنی انسان شوی

در علوم ظاهری جز زهر نیست

همچو تو اسرار دان در دهر نیست

دید علم ظاهری کورت کند

از لباس معرفت عورت کند

ای تو اسرار درون جان ما

همچو خورشید جهان تابان ما

از درون و از برون تابان شده

سالکان را رهنمای جان شده

عرش و کرسی ذرّه‌ای از پرده‌ات

ماه و خورشید جهان پرورده‌ات

این جهان و آن جهان یک نقش تو

درمیان جان نشسته بخش تو

من که‌ام تاوصفت آرم بر زبان

ز آنکه هستی در همه جانها نهان

یا امیرالمؤمنین عطّار را

خوش فروزان کن در او انوار را

یا امیرالمؤمنین جان گفته‌ام

درّ معنی در معانی سفته‌ام

یا امیرالمؤمنین با من بگو

سرّ اسرار خدا را روبرو

تا شود روشن دل وجانم تمام

تا که اوصاف تو بر خوانم تمام

ای ز اوصاف تو روشن جان من

پرتو نور تو شد ایمان من

یا امیرالمؤمنین خود گفته‌ای

وین معانی چو درّ را سفته‌ای

جهد کن عطّار خود را گوش دار

این معانی نهان را هوش دار

تو مگو پیش خران اسرار را

ز آنکه جز وهمی نداند کار را

کار حال ماست درعالم مدام

سلسله در سلسله میدان تمام

سلسله در سلسله می‌رو بحق

چون نخواندستی چه دانی این سبق

من سبق را از علی آموختم

نی ز جهّال خلی آموختم

من سبق از کلّ کل آموختم

خرقهٔ ایمان از او بردوختم

من زدنیا رخت خود بربسته‌ام

وز جهان دون بکلی رسته‌ام

من سبق را از الاه آورده‌ام

مصطفی را عذر خواه آورده‌ام

من سبق را از یقینم گفته‌ام

این یقین خود زخود بنهفته‌ام

من سبق از ذات او گویم مدام

چون نمی‌دانی چه گویم با تو خام

من سبق گویم ز انفاس کلام

با تو و با کل عالم خاص و عام

من سبق از میم گویم یا زلام

یا زالهام عطائی یا زنام

من سبق گویم ولی تو هوش دار

درّ معنی مرا در گوش دار

من که با عطّار خواهم گفت راز

وآنکه با حق اوست دایم در نماز

چونکه عطّار این رموز از شه شنید

گفت آمد نور حق از من پدید

ای ز تو روشن همه روی زمین

هست عطّارت ز خرمن خوشه چین

من که ام تادم زنم از گفت خود

من گرفتم در کلامم مفت خود

من که‌ام یک بندهٔ بیچاره‌ای

از مقام جان و تن آواره‌ای

من کیم خود گردی از نعلین تو

ذرّهٔ افتاده پیش عین تو

یا علی واصل کن این بی بهر را

تا شوم خورشید و گیرم دهر را

پس زبان بگشاد کای عطّار دین

دادمت اسرار ودرهای یقین

چونکه عطّار این شنید از سرّ غیب

گفت عطّارت ندارد هیچ عیب

گر همی خواهی که یابی یار را

در دل خود میطلب اسرار را

راه دین راه علی دان در یقین

تا شود نور الهت راه بین

در عجایب سرّها دارم نهان

لیک جوهر را بیاور در بیان

تا بگوید حال و احوالت تمام

وآنگهی در وادی معنی خرام

گرچه سرّها من بمظهر گفته‌ام

این کتاب از گفت حیدر گفته‌ام

بعد از این خواهم سخن بسیار گفت

وین کتب را گفتهٔ کرّار گفت

این کتب را مظهر حق نام کرد

در میان خلق عالم عام کرد

بعد از این الهام با عطّار گفت

می‌توانی یک کتب ز اسرار گفت

گفتمش گویم بحکم ذوالجلال

هم بفرمان خدای لایزال

در اشاره به کتاب جوهرالذات که از تصنیفات شیخ است و سرلقب عطار

یک شبی در بحر شاه اولیا

غوطه خوردم جوهری کرد او عطا

جوهر ذاتش نهادم نام او

من عجایب سرّها دارم در او

هر که خواند جوهرم سلطان شود

روح مطلق گردد و انسان شود

هر که خواند جوهرم چون جان شود

در میان گنجها پنهان شود

هر که خواند جوهرم ایمان برد

در میان سالکان عرفان برد

هر که خواند جوهرم گوهر شود

در طریق راه حق رهبر شود

هر که او خود را نداند او شود

همچو منصور آن زمان حق گوشود

رو تو پیدا کن کتبهای مرا

تادر آن بینی خدا را بی لقا

گرخدا خواهی که بینی در عیان

جوهر ما را و مظهر را بخوان

تا ببینی تو خدای خویش را

بازیابی سرّهای خویش را

گر نبینی کور باطن بوده‌ای

همچو کوران درجهان فرسوده‌ای

ای برادر جشم دیدت برگشا

غیر حق تو خود نبینی هیچ جا

من در این گفتارها حق گفته‌ام

وندر آن اسرار مطلق گفته‌ام

گنج عرفان و معانی بیشمار

اندرین آورده‌ام خود صدهزار

بازآیم بر سر این گنج خویش

ز آنکه بردم در عجائب رنج خویش

رنج من آن بد که سرگردان شدم

اندرین دریای بی پایان شدم

حضرت شاهم بیامد جام داد

در میان عاشقانم نام داد

نام من عطّار گفت و گفت گو

از من و ازغیر من زنهار جو

ز آنکه عطّاری تودر دکّان من

هرچه جویندت بده ازخوان من

ز آنکه این خوان ازخدا آمد بمن

وندر او پیدا و پنهان سرّکن

هست دریا ذرّه‌ای از خوان من

قرص خورشید است یکتا نان من

حق تعالی گنج اسرارم بداد

در درون من معانی را گشاد

از من اسرار خدا شد آشکار

از حدیثم نی بنالد زار زار

کرده با جان عالم معنی قرار

چار عنصر را بداده پود وتار

از نبی باشد ترا ایمان درست

وز علی باشد همه عرفان درست

ای تو از حق غافل و از کار خود

می ندانی هیچ تو رفتار خود

گر بدانی اصل خود سلطان شوی

ورنه همچون دیو و چون شیطان شوی

ای تو دورافتاده از مأوای خویش

جهد کن تا تو روی با جای خویش

منزل و مأوات جای عاشقان

وین رموز صادقان و صالحان

سالک راه خدا آن کس بود

کاین جهان در پیش او چون خس بود

بعد از این او ترک سر گوید چو من

همچو منصوری بود بی خویشتن

هر که بگذشت از سر او اسرار یافت

وین معانی در جهان عطّار یافت

رو تو ترک غیر کن عطّار شو

و آنگهی از خواب خود بیدار شو

ای تو در دنیا گرفتار بدن

حیف باشد بر تو نام مرد و زن

نه زنی نه مرد درراه اله

دیو ملعونت برون برده ز راه

دیو ملعون پیر این معنی بود

راه رو باید که با تقوی بود

راه رو دانی که باشد درجهان

با تو گویم گرنه کوری ای فلان

راه رو در راه حق میدان نبی

بعد از آن میدان ولی را ای غبی

راه میخواهی بیا اندیشه کن

رو تو مهرشاه مردان پیشه کن

گر تو ازجان در پی مهرش روی

از عذاب دوزخی ایمن شوی

گر تو مهرش را نداری در درون

بیشکی ملعونی و مردود دون

راه میخواهی اگر از راستی

از ولای مرتضی برخاستی

دین چه باشد واصل اندر راه او

خود فرو رفتن بسر در چاه او

هرکه چون دانه بیفتد بر زمین

خود برون آید چو نی اسراربین

در شرح حال خود فرماید

حال خود بشنوز من ای مرد نیک

روغن ایمان مریزان تو به دیک

چون پدر این پند راتعلیم کرد

اوستادم هم مراتعظیم کرد

گفت ای نور دو چشم صالحان

وز معارف نقد اسرار زمان

همچو تو فرزند درگیتی نزاد

دشمنانت را سر و تن گو مباد

ای تو مقصود پدر در سرّ دین

از تو روشن گشته ایمانم یقین

ای تو در ملک دلم روشن شده

در میان باغ جان گلشن شده

من امام خود زخود بشناختم

و آنگهی دنیا و دین در باختم

دین و دنیایت نیاید هیچ کار

از من این دم این سخن را گوش داد

گر نباشد آن امامت راهبر

از وجود خویش کی یا بی خبر

رو تو در دین خدا ایمان بیار

تا شود سرّنهانت آشکار

رو تودر دین محمد رست شو

همچو عطّار از طریق چست شو

هرکه دیدارولی پیدا ندید

تو یقین میدان که او خود را ندید

در بیان مذهب و سلسلۀ پیر خود فرماید

چون پدر روزی به استادم سپرد

نزد او از راه تعلیمم ببرد

آن معلم بود عالم در جهان

همچو خورشیدی که باشد او میان

آن معلّم بود وارث در علوم

حکمت لقمان نموده درنجوم

او تصوّف را نکودانسته بود

دُر بالماس معانی سفته بود

در علوم جعفر او پی برده بود

پی باسرار نهانی برده بود

داشت او یک سلسله کانرا ذهب

خاص اهل البیت گویند ای عجب

آن علوم از پیش جعفر داشت او

وین ز انفاس پیمبر داشت او

چند وقت او در درون جان خویش

با خدا گفته معانی ز آن خویش

گفت یا رب توشهٔ راهم بده

در طریق عشق خود جاهم بده

تاشوم بینا وگویا وانگهت

همچو گردی باشم از خاک رهت

ای شده همچون قمر تابان بعلم

ای ربوده گوی معنی را بحلم

بود او از بود عرفان آمده

در جهان خورشید تابان آمده

لیک او از فخر دین راضی نبود

ز آنکه او در راه حق قاضی نبود

چند نوبت نجم دین کبرای ما

آمد اندر پیش آن کان صفا

لیک جدّم نیست تا نامش برم

از می سلطان خود جامش برم

همچو منصور او هزاران جام خورد

نه چو آدم دانه اندر دام خورد

او ز عرفان خدا آگاه بود

هم باو اسرار حق همراه بود

سی هزار اسرار حق دانسته بود

از وجود خویش کلّی رسته بود

سی هزار از گفتهٔ شرع رسول

سی هزار دیگر از راه عدول

جمله این سرّها ز مکنونات غیب

از درون او درآمد جیب جیب

او زخود بگذشته و گلشن شده

درمیان عاشقان روشن شده

سیصد و شصت ودو عارف را ز راه

خدمت شایسته کرده سال و ماه

گفت کای فرزند فرزانه سخن

بشنو از من یادگار و گوش کن

با من از حق بود سرّ بیشمار

جمله خواهم کرد بر تو من نثار

دان که شب بودم بخلوت از کرم

ناگهان شخصی درآمد از درم

چون نظر کردم رسول الله بود

بر همه دلها و جانها شاه بود

روی خود پیشش نهادم بر زمین

گفت سر بردار و سرّ حق به بین

من بحکم او چو سر برداشتم

در دل خود نور حق افراشتم

چون نظر کردم بروی مصطفی

دیدم اندر پهلوی او مرتضی

مصطفی گفتا بمن کای مرد دین

میشناسی شاه دین را از یقین

می‌شناسم گفتم ای ختم رسل

این جوان رازآنکه هست او بحر کلّ

من باو ایمان خود وابسته‌ام

از عذاب حق تعالی رسته‌ام

شاه را دانم من از روی یقین

بعد پیغمبر امام متّقین

سرّحق در ذات او من دیده‌ام

زو همه عرفان حق بشنیده‌ام

من در او بینم همه آفاق را

من از او دانم مراین نه طاق را

من از او رانم سخن در ذات حق

من از او خوانم همه آیات حق

من در او بینم همه نور الاه

خود از او تابان بود خورشید و ماه

من از اودیدم همه دیدار حق

زین معانی برده اهل دین سبق

من از او دیدم ولایت را تمام

گفته‌اش ایزد ثنااندر کلام

من از او دیدم کتبها پر ز علم

من در اودیدم همه دریای حلم

من در او دیدم تمام انبیا

زآنکه او بوده ولیّ و رهنما

اوست دانا در علوم اوّلین

اوست بینا در کلام آخرین

من در اودیدم که او منصور بود

لاجرم اندر جهان مشهور بود

من دراو دیدم که آدم بود او

بی گمان عیسی بن مریم بود او

هر که او را دید حق را دید او

گل ز بستان معانی چید او

بعد از آن گفتا رسول هاشمی

کاین سخنها را ولی داند همی

این معانی را ز که آموختی

خرقهٔ توفیق ایمان دوختی

گفتمش ز آنکس که بامن راز گفت

قصّهٔ معراج با من باز گفت

ز آنکه او بابست بر شهر علوم

عرش را کرده مشرّف از قدوم

پس رسول هاشمی گفت این علوم

او ترا گفته است ز اسرار نجوم

تا بکی باشی خموش و دم بخود

گوی معنی را ببر ز آدم بخود

چونکه خورشید جهان مطلع شود

بعد از آن نور ولی مطلع شود

گوی معنی را کسی خواهد ربود

کوجمال خویش را خواهد نمود

مست گشته همچو بلبل دم زده

عالم جان را چو نی بر هم زده

پیشت آید صادقی دل زنده‌ای

همچو نور آسمان رخشنده‌ای

جام اسرارش بده تادرکشد

زو همه درهای معنی برکشد

او بود عطّار و عطر افشان شود

نور معنی از دمش درجان شود

اوبه عالم سرّها گوید بما

از درون او برآید این ندا

همچو منصور از اناالحق دم زند

آتش اندر جملهٔ عالم زند

تو برو او را ز عرفان درس گو

نه چو واعظ تو سخن از ترس گو

رو تو آنچه دیده‌ای از سرّجان

جمله را با او بنه اندر میان

رو تو او را از من و از شاه گو

سرّ اسرار خدا با چاه گو

ما باو دادیم اسرار خدا

تا نگوید از زبان ما بما

ما باو دادیم گویائی عشق

ما باو دادیم بینائی عشق

عشق ما در جان او سوزان شده

زاهد خود بین چه سرگردان شده

هر که او از سرّ ما آگاه نیست

همّت ما خود باو همراه نیست

هر که ما را در یقین نشناخته

در جهان ایمان خود در باخته

هر که راه ما رود ره یابد او

از مکاید روی خود برتابد او

هر که ازمادرو شد بی نور شد

و آنکه چون خفّاش چشمش کورشد

چون شنیدم من ز استاد این سخن

آتشی در جانم افتاد از کهن

آتش شوق ولایت جوش کرد

جمله عالم سر بسر بیهوش کرد

مقولۀ پیر درباره شیخ

گفت پیر ره که او بیخود شده

در ره عرفان حق راشد شده

نقطهٔ سرّ قلم با لوح گوی

بعد از آن نقش صور از لوح شوی

گفتمش چون علم حق آمد درون

غیر حق را ازدلم کردم برون

عشق با هستی من شد رهنمون

جهد کن از هستی خود رو برون

من بکلّی خویش را کردم تباه

چون بدیدم مظهر ذات الاه

یک چله در پیش آن سلطان بدم

در کمال سرّ او حیران شدم

آنچه گفت او گوش کردم من تمام

بر جمال شاه او کردم سلام

آنگهی از وی اجازت خواستم

جان خود از فیض او آراستم

جملگی هستیّ خود کردم تباه

تا رسیدم من بدرگاه اله

هر که او رادید جمله حق بدید

بیشکی او درمقام حق رسید

هر که اورا حق بداند حق شود

بیشکی او خود حق مطلق شود

همچو منصور از اناالحق دم زند

جمله عالم را هم او برهم زند

کفر و ایمان را گذار و حق شناس

تا نگردی در ره دین ناسپاس

هر که او از دین احمد روی تافت

او بچاه ویل شیطان راه یافت

رو ز احمد پرس سرّ مرتضی

حق بقرآن گفته با او هل اتی

تو چه دانی سرّ این دریای دین

او یدالله است درعین الیقین

اشاره به حدیث غدیرخم

حق تعالی گفت درخمّ غدیر

با رسول الله ز آیات منیر

ایّها النّاس این بود الهام او

ز آنکه از حق آمده پیغام او

گفت کن تو با خلایق این ندا

هستم این دم خود رسولی بر شما

هرچه حق گفته است من خود آن کنم

بر تو من اسرار حق آسان کنم

جبرئیل آمد همین با من بگفت

من بگویم با شما راز نهفت

این چنین گفته است قهّار جهان

حیّ و قیّوم و خدای غیب دان

مرتضی ولی عهد من بود

هر که این سرّ را نداند زن بود

مرتضی باب علوم مصطفاست

مرتضی کان کرم بحر صفاست

مرتضی را بد حسن اسرار دان

مرتضی را بد حسین اسرار خوان

مرتضی را بود سلمان تکیه گاه

بوذر و قنبر غلام خاک راه

مرتضی را بود جبریلش غلام

زآنکه استادش بد از سرّ کلام

تو نمی‌دانی امام خویش را

بگذر از باطل بگیر این کیش را

مرتضی داماد و بن عمّ رسول

مرتضی اسرار حق دارد قبول

گر تو راه او نگیری بی رهی

همچوموری اوفتاده درچهی

رو تو راه راست اینک راستی

هم بیابی آنچه از حق خواستی

رو تو راه راست را ازشاه پرس

گوش کن اسرار او از چاه پرس

تا برآید نی بگوید فال او

در معانی جملهٔ احوال او

نی همی گوید که اسرارم علیست

صاف ایمان کرده در کارم علیست

تو چه دانی چونکه ایمان نیستت

خود ولای شاه مردان نیستت

هرکه او را رهنما شیطان بود

بیشکی او خود ز مردودان بود

رو تو ترک زرق و این امساک کن

غیر حق را ازدل خود پاک کن

ترک مذهبها کن و غوغا مکن

عالمی را این چنین رسوا مکن

خارجی و رافضی دیگر مباش

جوی علم معنی دیگرمباش

مذهب بسیار باشد مختلف

این نکو نبود مگر پیش خرف

مذهب حق یک بود ای هوشیار

این سخن نقل است از شیخ کبار

آل احمد جمله یک دین داشتند

در ره تحقیق تلقین داشتند

رو چو ایشان مخزن اسرار جو

مذهب حق را ز هشت و چار جو

این کتبهائی که بینی در جهان

بی کلام حق همه تصنیف دان

هیچ میدانی که تصنیفات چیست

وین همه شرح ودلایل بهر کیست

بهر آنکس کو رود در مدرسه

شرح گوید از علوم فلسفه

آن بزرگ مدرسه ارزر بود

در میان عارفان او خر بود

او ستاند غلّه و زر بیشمار

من بحال او بگریم زار زار

زانکه مال وقف میدانی که چیست

جمله خون وریم درویش و دنی است

هر که او مفتی شد و فتوی نوشت

بهر یک دینار در صد جا نوشت

بدعت و بهتان همه می‌کرد راست

تا بگیرد یک درم کین حق ماست

حق تعالی حلق او خواهد گرفت

بعد از آنی دلق او خواهد گرفت

در نکوهش مفتی می‬فرماید

من بگویم حالت قاضی تمام

زانکه رشوت گیرد او از خلق عام

او همی بیند که دارد نام وننگ

در شود در نار دوزخ بی‌درنگ

رشوت بسیار و زرهای یتیم

در نهانی گیرد او از روی بیم

پس یتیم بیکسی پیدا کند

مال او در دفتر خود جاکند

قاضیی را یک ملازم بود فرد

ضبط کردی مال ایتام از نبرد

کرد پیدا او یتیمی بی سخن

قاضیش گفتا که مالش ضبط کن

شش هزاری داشت نقره آن یتیم

گفت حق داده مرا خوان نعیم

پس گرفت آن زر بسوی خانه کرد

وز یتیم بی پدر بیگانه کرد

برگرفت او یک هزار از بهر خود

پنج دیگر را بقاضی کرد رد

بی‌تکلّف بهر خود قاضی گرفت

وین حکایت را ز مردم می نهفت

گفت قاضی تو چه کردی وجه را

گفت کردم خرج او بی ماجرا

کرد قاضی یک هزاری قرض از او

گفت دیگر را نگه دار ای نکو

چون برآمد چند روزی زین سخن

گفت با قاضی که با ما رحم کن

وجه آن مسکین یتیم مستمند

برد دزد و اوفتادش در کمند

جمله را دزدان بدزدیدند و رفت

جان از این آتش بوددر تاب و تفت

گفت رو چون برتو این دعوی کنند

با تو این دعویّ بی‌معنی کنند

گوی زر را دزد از من برده است

خاطر من زین سبب افسرده است

من بحفظ آن بکردم جهد نیک

جمله را محکم نهادم زیر ریگ

من زرت را چون امینی بوده‌ام

کی بدان من دست خود آلوده‌ام

هیچ بر تو می‌نیاید مرد باش

وز غم واندوه عالم فرد باش

چون یتیم آن زر طلب کرد از امین

پیش قاضی رفت نالان و غمین

ماجری گفتند با قاضی بهم

کرد قاضی ناتوان را متّهم

گفت قاضی با یتیم ای بوالعجیب

این چنین در شرع ما نبود غریب

اویکی مرد امین عادل است

سالها در محکمه دارد نشست

زو خیانت کی روا باشد روا

بر تو باشد زین حکایت حدّ روا

دیگر آنکه هیچ می‌ناید بشرع

برامین تو برای اصل و فرع

چون یتیم از قاضی اعظم شنید

این سخن را گفت از شرع این بعید

کار قاضی این و کار مفتی آن

کار ملاّی مدرّس را بمان

راه شرع اینست کایشان می‌روند

این همه دنبال شیطان می‌روند

راه راه مصطفی و آل اوست

چون بدانستی برو کاین ره نکوست

من بتو صد بار گفتم صد هزار

دست از دامان حیدر بر مدار

راه حیدر رو که اندر راه او

نور حق بد از دل آگاه او

راه راه اوست دیگر راه نیست

گر روی جای دگر جز چاه نیست

خویش را مفکن تو اندر چاه تن

جهد کن تا تو برون آئی چو من

این همه درها که این عطّار سفت

در درون گوش او کرّار گفت

گفت بشنو گیر درگوش این همه

تا شود روشن شب تو زین همه

ز آنکه شب تاریک و ظلمانی بود

در درونش آب حیوانی بود

من بسی شبها بکنجی بوده‌ام

راه عرفان را بسی فرسوده‌ام

گنج جانست و جواهر معرفت

من از اینها می‌کنم باتو صفت

ای تو مغرور جهان و مال خود

رحم می‌ناید ترا بر حال خود

گر هزاران سال تو زحمت بری

مال دنیا را همه جمع آوری

عاقبت بگذاری و بیرون روی

خود یقین میدان که تو ملعون روی

هست دنیا پر ز آتش بهر کس

اوفتاده اندرو چون خار و خس

ای گرفتار عیال و زن شده

همچو حیوان در پی خوردن شده

باتو کردم بارها این ماجرا

تا به کی تو پروری این نفس را

رو تو از دنیای دون بگذر چو من

گر تو انسانی گذر زین انجمن

ای تودر بازار دنیا بس خراب

می نداری هیچ در عقبی ثواب

بهر یک نان بیسر و سامان شده

در میان مردمان حیران شده

گر تو صد اشتر پر از دیبا کنی

وین جهان را جمله پرغوغا کنی

سقف و ایوان سازی و سلطان شوی

تاجدار ملک هندستان شوی

ور چو اسکندر شوی با تاج و تخت

یا فریدونی شوی با حظّ و بخت

عاقبت راه فنا گیری به پیش

می عدم بینی همه اعضای خویش

بعد از آن در خاک پنهانت کنند

پس عزیزان ختم قرآنت کنند

این چنین ها بین و فکر خویش کن

زاد راهت مظهر درویش کن

رو تو درویشی گزین و پاک باش

در میان عاشقان چالاک باش

رو تو با حق باس و راز حق شنو

تا بیابی سرّ عرفان نو بنو

تو نیابی بی ولی راه خدا

گر هزاران سال باشی رهنما

بی دلیلی راه گم گردد ترا

خوش دلیلی هست شاه اولیا

راه او راه محمّد دان و باش

راه احمد دان ره یزدان و باش

همچو عطّار اندر این ره زن قدم

گر همی خواهی که یابی سرّ جم

رو تو گردی باش اندر پای او

تادری یابی تو از دریای او

گر بمعنیّم رسی انسان شوی

ورنه میرو تا که چون حیوان شوی

من به صنعت سحر دارم در سخن

من هم از حق دارم این سرّکهن

من ز دریاها جواهر آرمت

وندر او سرّها بظاهر آرمت

اهل دل آگه شوند از رمز من

عارفان کردند فهم این سخن

فهم من در جان عاشق نور شد

زین سخن دانای مامستور شد

هر که او مستور شد در راه عشق

هست او از جان و دل آگاه عشق

عشق سرگردان او در کلّ حال

حال او معشوق داند چون زلال

هر که او همرنگ یار خویش بود

از جهان گوی معانی را ربود

ای تو در راه خدا یکرنگ نه

وز درون و وز برون جز رنگ نه

زنگ دل را برتراش و پاک شو

و آنگهی در راه حق چون خاک شو

هر که چون دانه بیفتد سرکشد

خم معنی را به یک دم درکشد

سرفرازی حقّ درویشان بود

آه و سوز و درد هم ز ایشان بود

گر تو می‌خواهی که یابی دولتی

وارهی بی شبهه از هر ذلّتی

رو طریق و راه درویشان بگیر

همچو ایشان باش و با ایشان بگیر

هست شرع احمدی راه درست

هر که جز این راه رفت او رنج جست

هر که در الطاف سرمد باشد او

پیرو شرع محمد باشد او

گر تو یک دم همنشین جان شوی

همچو ناصر سرور ایمان شوی

ناصر خسرو بحق چون راه یافت

همچو منصور او نظر در شاه یافت

تو یقین میدان که شه بیراه نیست

گر روی راه دگر شه راه نیست

پرسیدن حضرت شیخ قده از پیر مرد سالکی که در عصر او بوده از اینکه در دنیا چه عجایب دیده‌‌ای و جواب دادن پیر ونقل شهادت درویشی

پیرمردی بود سالک همچو من

راه عرفان رفته در هر انجمن

سالها با اهل دل همراز بود

در مقام جان ودل ممتاز بود

گفتمش ای سالک راه اله

بارها گفتی بمن از سرّ شاه

هرچه گوئی تو بمن من بشنوم

هرچه فرمائی تو من هم پیروم

هر چه آید از زبانت در بود

گوشم از درّ معانی پر بود

بازگو ای پیر سالک از عیان

چه عجایب دیدی آخر از جهان

گفت گویم یک عجایب گوش کن

جام معنی را بیا خودنوش کن

بود در ایّام من یک واقفی

نامداری عابدی خوش عارفی

در کمال حکمت او آگاه بود

همچومنصور حسین او شاه برد

گفت با من یک حدیث از حال خود

از مقام سیر وزاحوال خود

من بکردم آنچه کردی او سخن

گوش حکمت دار یک باری بمن

سالها افشای راز و سر نکرد

هیچ از سرّ خدا ظاهر نکرد

ناگهی سیرش به بغداد اوفتاد

دید غوغائی میان باغ وداد

رفت تا بیند که چه غوغاست این

دید شخصی رونهاده بر زمین

گفت یا رب آگهی از کار من

از بد و از نیک و از گفتارمن

یا الهی پیش تو روشن شده

کین جهان بر من یکی گلخن شده

یا الهی من گناه خویش را

با تو گویم تا کنی آن را دوا

من ندارم خود گنه تو واقفی

بر جمیع خلق عالم عارفی

یا اله ایمان خود همراه کن

از بدیها دست من کوتاه کن

یا الهی یک زمان بیتو نیم

گر زنم بی‌تو دمی خود کی زیم

یا الهی داد من زینان ستان

جملگی هستند اینجا عاصیان

یا الهی تو همی دانی که من

شرم می‌دارم میان مرد و زن

یا الهی جمله را کن سرنگون

زآنکه هستند این همه ازدین برون

یا الهی می‌روم من از جهان

داد من آخر از اینها تو ستان

چون از او بشنید شیخ او آن زمان

گفت ای جلّاد تیغ خود بران

بود ایوانی در آن منزل بلند

مرد را آورد و زان ایوان فکند

بر زمین افتاد و جان با حق بداد

این چنین ظلمی بشد بر نامراد

بعد از آن در آتشش انداختند

در میان آتشش بگداختند

شیخ ظاهربین که چون اهریمن است

دشمن درویش و دیو رهزن است

من بگویم نام آن کین ظلم کرد

بود نامش شیخ عبدالله ردّ

بود آن درویش هم همنام او

در میان سالکان آرام او

عبد سالک نام آن درویش بود

گوی معنی را چو منصور او ربود

پیش رفتم در میان جمع من

ایستادم نزدشان چون شمع من

گفتم این غوغا و این خونی که بود

این چنین زجری که کردند از چه بود

گفت شخصی کز کجائی ای جوان

کاینچنین سرّ را ندانی تو عیان

گفتمش مردی غریبم وین زمان

می‌رسم از وادی هندوستان

گفت پس بشنو ز من احوال او

من بگویم جمله قیل و قال او

چند روزی جملگی این مردمان

بر لب دجله نشستندی روان

صحبتی نیکو و خلقی بیشمار

بر لب دجله نشسته بر قطار

در میان جمع درویشان بدند

جمله در اسرار حق پنهان بدند

جمع دیگر عالمان باکمال

جمله خوانده علمهای قیل و قال

جمع دیگر از عوام الناس هم

همچو دودی بر لب دریای غم

هر یکی از قول خود گفتند حال

اوفتاد اندر میانشان قیل و قال

بس مسائل در میانشان اوفتاد

هر یکی از پیش خود لب میگشاد

آن یکی گفتی سخن از لبّ لب

وان دگر گفتا که نبود در کتب

آن یکی گفتا که آدم اصل بود

و آندگر گفتا محمّد وصل بود

آن دگر گفتا محمّد ز انبیاست

ختم این معنی به شاه اولیاست

آن یکی گفتا نبی را فضلهاست

بر ولایت این سخن میدان تو راست

آندگر گفتا غلط گفتی نه راست

خود نه آخر این حدیث مصطفاست؟

در سوخت و کشتن اهل خلاف درویشی را بجهة ذکر حدیث الولایة افضل من النبوة

آن دگر گفتا ولایت افضل است

ز آنکه این قول از کلام مرسل است

آن یکی گفتا ولایت زان کیست

آن دگر گفتا که در شأن علیست

حضرت شاه ولایت نام اوست

در جهان جان همه پیغام اوست

شاه دین اسرار حق با من بگفت

وین معانی را ز غیر حق نهفت

شاه من با جبرئیل این راز گفت

راه معنی را بعرفان باز گفت

شاه من حق را بدید و حق بگفت

هم بحق او گفت و هم از حق شنفت

انبیا جانند و شاهم جان جان

گر نمی‌دانی بیا مظهر بخوان

شاه من اندر ولایت سرور است

هر که این را می نداند کافر است

شاه من دارد ولایت زانمّا

رو بخوان در نصّ قرآن هل اتی

تا بدانی این ولایت زان کیست

این ثنا از قول حق در شان کیست

حق ترا قفلی عجب بر جان زده

راه دینت بیشکی شیطان زده

بستر مادر تو را خود پاک نیست

گر تو را مردود گویم باک نیست

من همی گویم امام حق علیست

دردو عالم بیشکی او خود ولیست

چونکه بشنیدند ازو جمع کبار

خود زدند او را به زاریهای زار

دست بستند و گرفتندش بزور

پیش شیخ وقت بردندش بزور

شیخ گمره گفت ای مردود دین

این سخن هرگز نباشد از یقین

این ولایت را که گفتی نیست آن

این ولایت را بگویم از عیان

این ولایت حق پیغمبر بود

پیش اهل سنّت آن باور بود

زان نمی‌دانی امام خویش را

بیشکی افتادی از مادر خطا

او خلیفه بود کی بود او ولی

این ولایت را نبی دارد جلی

شیخ گفتا میدرم او را زهم

تا از این مشت رو افض وارهم

گفت استر را برون آرید زود

تا برم او را به پیش شاه خود

شیخ در نزد خلیفه شد روان

در عقب رفتند جمعی مردمان

چونکه در گاه خلیفه شد پدید

گفت حاجب را بگو شیخت رسید

چون شنید او نام شیخ و شاد شد

پس بنزد شیخ خود آزاد شد

شیخ گفت ای حاکم امن و امان

این چنین رانده است شخصی بر زبان

پس باو احوال را گفت او تمام

در برون درستاده خاص و عام

پس خلیفه گفت یا شیخ کبار

من ازین مردم بسی کشتم بزار

من ز اولاد علی هم کشته‌ام

تو نه پنداری که من کم کشته‌ام

من بروی جملگی در بسته‌ام

تا ازین فتنه بکلّی رسته‌ام

یک امیری بود پیش او بزرگ

بود اصل او همه از خیل ترک

بود نام او اصیل مزد گیر

بود اصل او سمرقند ای فقیر

گفت رو او را بکش آنگه بسوز

پس ازو چشم محبانش بدوز

این سخنها هر که می‌گوید بکش

گر هزارند آن همه ور صد بکش

پس بگفت آن شیخ بامیر این سخن

هست درکارت ثوابی جهد کن

گر گناهی باشدت آید ز من

وامکن از گردن ایشان رسن

چون بدید آن ناصر خسرو چنان

گفت دانائی به پیدا ونهان

یا الهی من فقیر و بی کسم

باچنین مشتی منافق چون رسم

یا الهی داد مظلومان بده

شیخ شیطان را چنین نصرت مده

ز آنکه در ظلمش جهان گردد خراب

این دل بی‌رحمشان گردد کباب

بعد از آن گفتم که از خون ددان

زار نالیدم بخلاق جهان

یک شبی بودم بکنجی دردمند

با دل مجروح و جان مستمند

یک ندا آمد بگوشم کی حکیم

خیز و روزین مملکت بیرون سلیم

از خدا آمد عذاب بی‌حساب

اوّلش رنج آمد و آخر عذاب

چون صباح آمدبرون رفتم ز شهر

پس وباافتاد درجانشان چو زهر

زد بلا آن تیر را بر شیخ دون

بعد از آن شد میر بی دین سرنگون

بعد از ان آن شاه و آن لشکر تمام

جمله مردند و نماند از خاص و عام

این بلا بر جان اهل بغی بود

و آنکه در خون محبّش سعی بود

خود همه رفتند اندر قهر او

این چنین هاباشد اندر زهر او

لشکر دنیا ندارد حرمتی

راه حق رو تا بیابی عزّتی

عزّت عقبا بمال و جاه نیست

راه شه رو تو جز این ره راه نیست

گر تو سرّ شاه ناری بر زبان

هیچ عزّت می نیابی در جهان

سر رود گر سر بگوئی فاش تو

گوش کن دریاب معنیهاش تو

من سخن را راست گویم درجهان

ز آنکه دارم از ولای او نشان

من نگویم هیچ در عرفان دروغ

تو همی ریزی به مشگت همچو دوغ

خود مرا از شاعران مشمار تو

بشنو از من معنی اسرار تو

من نگویم شعر وشاعر نیستم

در میان خلق ظاهر نیستم

این معانی را بخلوت گفته‌ام

درّ بالماس معانی سفته‌ام

من بهیچ اشیا ندادم این کتب

ز آنکه من دارم درو خود لبّ لب

شاه من داند که لبّ لبّ کجاست

وینچنین اسرار معنی از که خاست

از زمان آدم آخر زمان

کس نبوده همچو من اسرار دان

خود کتبهای همه در پیش گیر

تا شود روشن بتو گفتار پیر

بعد از آنی جوهر و مظهر بخوان

تا شود این مشکلات تو عیان

هیچ میدانی که حیدر حی درید

هفت ماهه این هدایت را که دید

آن یکی مظهر بد از سرّ اله

هر که این دانست روشن شد چو ماه

هر که این دانست رویش ماه شد

او ز دین مصطفا آگاه شد

چون ندانی مظهرش جان نیستت

خود نداری دین و ایمان نیستت

حال شیخ و قاضیت کردم بیان

گر نمی‌دانی برو مظهر بخوان

زین جهان نه شیخ و قاضی شاد رفت

دین و دنیاشان همه بر باد رفت

این نصیحتها که کردم گوش کن

جامی از مظهر بگیر و نوش کن

تا بیابی آنچه مقصودت بود

بازیابی آنچه مطلوبت بود

ورنه رو میباش تو با شیخ ناس

باش مرد قاضی و قاضی شناس

باش مولانا و فتوی می‌نویس

نکتهٔ وسواس و سودا می‌نویس

یا برو تو شو مدرّس در علوم

تا که حاصل گرددت اوقاف روم

یاهنرمندی تو اندر این جهان

تا بیابی در میان خلق نان

یا برو دیوانه شو یا میر شو

یا بری از خلق و عالم گیر شو

یا برو دهقان شو و تخمی بکار

تا بآخر آورد آن تخم بار

هرچه کاری خود همان را بدروی

بعد از آن در دین احمد بگروی

گر تو شیخ دهر باشی ور بزرگ

ور تو باشی درجهان چو شاه ترک

عاقبت زین عالمت بیرون برند

سوی آن عالم که داند چون برند

هست دریائی که خود پایان نداشت

فی المثل دروی کسی سامان نداشت

هست دریائی پر از خون موج موج

خود فتاده خلق در وی فوج فوج

هست دریائی پر از خون موج زن

سالکان بسیار در وی همچو من

من از آن دریا بکلّی رسته‌ام

همچو سلمان از نهیبش جسته‌ام

پیشتر زآنکه مرا آنجا برند

وین تن زارم بدان مأوی برند

من تن خود را باو انداختم

روح خود را من مجرّد ساختم

در درون کاسهٔ سر سرنگون

هرچه بدبُد جمله را کردم برون

این همه غوغا در این ره ز آن اوست

ز آنکه خود منزلگه شیطان اوست

ای تو گشته یار شیطان صبح و شام

وز بدی کردن برآوردی تو نام

خوب یاری خوب نامی خوب زیست

همچو شخص تو بعالم خود دونیست

وای بر کار تو و بر حال تو

هیچ نامد از تودر عالم نکو

گر تو می‌خواهی که باشی رستگار

دست از دامان حیدر وامدار

رو تودر امر خداتعظیم کن

خلق را شنعت مگو تعلیم کن

تا بیابی تو نجات از فعل بد

ورد خود کن قل هوالله احد

تا شوی واقف ز اسرار کریم

بر طریق دین حیدر شو مقیم

غیر از این هر دین که داری محو کن

تا بیابی مغز عرفان زین سخن

***

این سخن نقلست از سلطان دین

از امام متقیین ایمان دین

آن امامی کو حقیقت یاب بود

در میان بحر دین گرداب بود

اسم او خواهی که دانی ز اولیا

هست نام او علی موسی الرضا

آن امامی کو طریق دید حق

جمله اهل الله را داده سبق

آن امامی کو بغیر از حق ندید

عالمی انوار از او آمد پدید

گفت تو خواهی که ایمانت بود

انس و جنّ جمله بفرمانت بود

تو ز دین مصطفی جاهل مباش

در طریق مرتضی غافل مباش

در ره دین ذکر حق را کن نثار

تخم حبّ مرتضی در دل بکار

هست ذکر حق حصار و شرط آن

حبّ آل مصطفی باشد بدان

گفت پیغمبر حدیثی بر ملا

هست این معنی خود از پیش خدا

رو تو از عطّار پرس اسرار او

ز آنکه دارد مظهر انوار او

من بتو اسرارگویم پایدار

گر تو منصوری سخن را پاسدار

ای زانوارت جهان روشن شده

قرص خور، شمعی از آن روزن شده

چند گویم من بتو اسرار را

خود ز کل نشناختی انوار را

هست از نور خدا روشن دلم

حلّ شده از نور حیدر مشکلم

گشته روشن این ضمیر پاک من

شد زیارت گاه مردان خاک من

ز آنکه من عطّار ثانی آمدم

وز وجود خویش فانی آمدم

خود مرا مولد به نیشابور بود

لیک اصل من بکوه طور بود

طور چبود مظهر اسرار او

نور چبود واصل انوار او

نور طور خود در اودیدم عیان

گر تو می‌بینی بیا نزدیک مان

ز آنکه چون منصور واصل آمدیم

نی چو زرّاقان جاهل آمدیم

بیعت ما بیعتی باشد نخست

گشته این بیعت بدین ما درست

دین خود را می‌کنم من آشکار

گر برندم این زمان در پای دار

دین من دین امیرالمؤمنین

راه من راه امام المتقین

ما بدین حیدری داریم رو

یک جهت باشیم ما در دین او

تو زدین لفظی برآری برزبان

خودنمی‌دانی معانی را عیان

رو، ز قرآن مغز گیر و پوست مان

پوست را انداز پیش کرکسان

روغن این مغز جان اولیاست

این چنین معنی بیان اولیاست

رو، ز قرآن صورت و معنی ببین

تا شود روشن ترا دنیا و دین

خود نمی‌دانی که قرآن نطق راست

ناطق او را نمی‌دانی کجاست

ناطق او خود امیرمؤمنان

در کلام الله نطق او بیان

او بود قرآن ناطق در یقین

زانکه او گفته است نطقم را ببین

ناطق من خود محمّد بود شاه

رو تو واقف شو ز اسرار اله

جمله اسرار خدا آموختم

جامه از انّا عطینا دوختم

گر هزاران سال باشی در طلب

ور هزاران جام گیری تا به لب

ور بهر روزی گزاری صد نماز

ور شوی با روزه در عمری دراز

گر شوی غزّالی طوسی به دهر

ور برون آری بسی درها ز بحر

گر اویس خاص باشی مصطفا

ور حسن گردی به سیرت با صفا

ور چو مالک تو نهٔ دینار جو

چون محمد واسعی تو یار جو

گر تو باشی همچو ایشان درروش

ور بیابی در طریقت پرورش

ور حبیب اعجمی باشی بحال

ور چو بوخالد شوی در عمروسال

ور شوی تو همچو عتبه ذکر گوی

ور بیابی تو در آن سیر آبروی

ور تو همچون رابعه باشی خموش

ور فضیلی خود بعالم در خروش

گر چو ابراهیم ادهم در جهان

ور چو بشر حافی آیی راز دان

گر شوی ذوالنون مصری پرمحن

بایزیدی گر شوی بسطام فنّ

ور چو عبدالله مبارک آمدی

ور چو لقمان نور تارک آمدی

گر شوی داود طائی با وفا

ور چو حارث شد جنابت باصفا

ور سلیمانی و دارائی بدرد

ور محمد این سمّاکی تو فرد

گر محمد اسلم و اعلم شوی

احمد حرب اندرین عالم شوی

گر چو حاتم کو اصم بدعالمی

ور ابوسهلی و در دین مکرمی

گر شوی معروف کرخی در کرم

ور چو سرّی سقطی گردی تو هم

گر شوی تو همچو فتح موصلی

ور شوی چون احمد حواری ولی

گر چو سلطان احمد خضرویه راه

یابی و گردی بملک فقر شاه

یا بگردی بوتراب نخشبی

یا شوی تو همچو شیخ مغربی

یا چو یحیی معاذو شه شجاع

کین دوشه کردند عالم را وداع

گر چو یوسف بن حسین راز دان

باشی و عبدالله حیری روان

یا تو چون بوحفص حدادی شوی

از علوم دین دل آبادی شوی

یا تو چون حمدون قصاری شوی

یا تو چون منصور عمّاری شوی

گر شوی چو احمد عاصم به علم

ور شوی همچون جنید محترم

عمر و عبدالله مکّی گر شوی

بر همه مردان عالم سرشوی

گر تو چون خراز باشی سرّ پوش

چون حسین نوری آیی در خروش

یا ابوعثمان حیری در حرم

در طریق عشق باشی محترم

چون محمد گر بود اسمش رویم

بر سر ارباب عرفان بود غیم

گر شوی ابن عطا در کار حق

ور چو ابراهیم رقی یار حق

یوسف اسباط یا یعقوب پیر

نهر جوری آنکه بود او بی‌نظیر

چون محمد کو حکیم سرمدی است

آنکه او سرور بملک بیخودیست

بوالحسن آن شیخ بوشنجی شوی

یا تو چون ورّاق راه دین روی

گر چو بوحمزه خراسانی شوی

ور براه حق بآسانی شوی

ور شوی عبدالله ابن الجلا

ور تو باشی چون علیّ مرحبا

جملگی کردند کار راه حق

تو بری در معرفت ز آنها سبق

احمد مسروق اگر باشی بدهر

ور شوی سمنون مجنون نورشهر

ور شوی در رتبه چون شیخ کبیر

در میان اهل عرفان بی نظیر

ور چو بواسحق گردی کاردان

بو محمد مرتعش را همزبان

ور تو منصوری و حلاج اسم تست

جمله انوار خدا در جسم تست

همچو فضل ار صاحب سیری شوی

بوسعید بن ابوالخیری شوی

ور چو شیخ مغربی گردی عیان

چون ابوالقاسم شوی شیخ کلان

گر شوی تو همچو نجم الدین ما

از تو گیرد عالمی نور و صفا

ور چو سیف الدین و مجدالدین شوی

چون علی لالا توهم ره بین شوی

ور هزاران سال تو شیخی کنی

ور شوی در ملک عرفان تو غنی

گر کتبهای سماوی بشنوی

ور تو عمری در ره عرفان شوی

راه یک دان نه دو باشد راه حق

این سخن را گوش کن از شاه حق

این جماعت جمله از خورد و کلان

راه بین باشند و جمله راه دان

راه این جمله یقین میدان یکیست

کور باشد آنکه رادر این شکیست

بود اینها را مسلّم راه شرع

باخبر بودند جمله اصل و فرع

همچو ایشان باش در دین پایدار

تخم ایمان در زمین دل بکار

تخم ایمان را بعالم زرع دان

تا که گردد سیر ایمانت عیان

چونکه گردد سبز باز آرد ثمر

رو تو این بررا چو جان خود شمر

بعد از آن جان را بجانان وصل کن

دست و رو از جمله دینها غسل کن

گرچه مردم دین بسی دارند لیک

تو نمی‌دانی که این دین نیست نیک

راه دانانی که بر حقّ رفته‌اند

راه حقّ را راست مطلق رفته‌اند

جمله یک دینند پیش شاه خود

چون بدانستند ایشان راه خود

ای تو گم کرده ز ایمان راه را

روشناس آخر چو ایشان شاه را

جمله دانند این جماعت شاه را

گم نکردند از حقیقت راه را

هر که در راه ولایت انور است

او بشهر دین احمد چون دراست

هر که در راه علی ره دان شده

در میان جان ما ایمان شده

هر که در راه علی از جان گذشت

تیر او از هفتمین ایمان گذشت

هر که در راه علی دارد قدم

هست در دار بهشت او محترم

گر تو مردی سرّ شاه از من شنو

مظهر حقّ را بدان با او گرو

هست عطّار این زمان خود حیدری

یافته در دین حیدر سروری

هست عطار این زمان با شه درست

دامن او گیر ای طالب تو چست

ز آنکه همچون او نداری رهبری

رهبر عطّار آمد سروری

سرور مردان عالم شاه ماست

در حقیقت دید او همراه ماست

من بدیدم دید او در خویشتن

ز آن بنالم همچو بلبل در چمن

بلیل طبعم از او گویا شد

چشم دید من از او بینا شده

عالمی روشن شده از نور او

و آنکه هست انسان کامل پور او

هر که راه او رود فرزند اوست

رشتهٔ جانهای ما پیوند اوست

گمره است آنکس که غیر او بود

وز خدا دور است آنکو بشنود

بشنود هر کس بجان این را ز ما

در جهان جان شود انبازما

زو شنیدم نطق و نطقم او بداد

این همه اسرار در جانم گشاد

این چنین مظهر همه از غیب دان

بعد از این عطّار گشته غیب دان

در میان جان من او بوده است

خود همو گفته همو بشنو ده است

من چه گویم من چه دانم من که‌ام

در شنیدن در سخن گفتن که‌ام

هست او گویا چو نور اندر تنم

کز زبان او حکایت می‌کنم

این سخنها را روایت می‌کنم

خلق عالم را هدایت می‌کنم

من ازو گویم ازو دانم از او

می‌کنم دایم ز مظهر گفتگو

بعد از این گویم حقایق بیشمار

گر تو ره دانی بسویم گوشدار

من معانی با تو گویم بیشمار

شمّه‌ای را ز آن معانی گوشدار

نقل سخنی از شیخ عبدالله خفیف شیرازی معروف بشیخ کبیر

این سخن نقلست از شیخ کبیر

آنکه در آفاق بوده بی‌نظیر

گرچه مولودش بشیراز اوفتاد

همچو او مردی ز مادر هم نزاد

او تصوّف را نکو دانسته بود

او زغیریت تمامی رسته بود

در تصوّف او بسی در سفته بود

سی کتاب اندر تصوّف گفته بود

گفت روز عید سیّد نزد شاه

آمد ودید او زماهی تا بماه

گفت با شاه ولایت کاین زمان

دیده‌ام اسرارها در خود عیان

حال من امروز میدان حال تست

سرّ معنی مختفی در قال تست

آن دو فرزندش چو دونور الاه

آن یکی خورشید و آن دیگر چو ماه

خویشتن را هر دو خادم ساختند

پیش سید سر به پیش انداختند

پس بیامد فاطمه خیرالنسا

همچو خورشیدی که باشد در سما

پیش سیّد آمد و کردش سلام

گفت ای مقصود جان خیرالأنام

ای تو مقصود زمین و آسمان

در میان جان نهان چون جان جان

ای ز عالم جملگی مقصود تو

عبد و عابد گشته و معبود تو

پس نبی گفتا توئی چون جان من

هردو فرزندان تو ایمان من

پس علی یار و برادر از یقین

زو همه گشته عیان اسرار دین

گشته ظاهر زو همه اسرار حقّ

دیده‌ام در وی همه انوار حق

او علوم شرع من دانسته است

نه چو دیگر مردمان بربسته است

هیچ میدانی که اینها کیستند

در جهان معرفت چون زیستند

دان که این آل عبا هستند پنج

پنج اسرار خدا و پنج گنج

پنج تن آل عبا اینها بدند

در درون یک قبا یکتا بدند

گنج اسرار خدا این پنج تن

راهدان و رهنما این پنج تن

خود همین ها مقصد و مقصود حقّ

خود همین‌ها آمده از بود حقّ

ناگهان جبریل از حقّ در رسید

نزدشان بهر مبارک باد عید

گفت این فرصت زحقّ می‌خواستم

تحفه‌ای بهر شما آراستم

تحفه‌ای دارم که داده بی سخن

پیشتر از آفرینش پیرمن

ز آن زمان تا این زمان سال کهن

چل هزاری سال رفت از این سخن

هر یکی روزی از آن سال عیان

هست پانصد سال این دنیا بدان

من بر آن بودم بسی ای نیکخو

تحفه را آرم برون در پیش تو

لیک امر ایزدی این روز بود

لازم آمد بر من این فرمان شنود

این چنین تحفه یدالله داده است

از درخت طوبیم شه داده است

بود یک سیبی بسی زیبا و خوب

بوی از او دریافته هر دم قلوب

این ثمرها جمله از بود وی است

این شجرها جمله از جودوی است

این جهان از بوی او روشن شده

گوئی از فردوس یک روزن شده

عالمی از بوی او رنگین شده

حوریان از نور او خودبین شده

این چنین سیبی که گفتم از وداد

زود پیش حضرت سیّد نهاد

گفت ای سیّد ز حق این تحفه دان

ز آنکه هست اسرار حق دروی نهان

پس گرفت از وی نبی آن سیب را

بوی کرد و گفت بیچون را ثنا

حمد و شکر حضرت حق را بگفت

درّ شکر و حمد ایزد را بسفت

سرّ تو از تو توان دید ای الاه

وی ز تو روشن شده خورشید و ماه

ای بصورت سیب و در معنی چو نور

کرده اسرار خدا در تو ظهور

ای ز تو روشن شده خورشید و ماه

خود تو باشی سایه و نور الاه

تو مبین صورت بمعنی کن نظر

گر نمی‌خواهی که یابی کان زر

تو مبین صورت خدا را بین همه

ز آنکه از صورت نیابی دین همه

تو مبین صورت که صورت هیچ نیست

گر بصورت میروی جز پیچ نیست

تو مبین صورت بفرمان راه بین

وین دل خود را زجان آگاه بین

گر همی خواهی که عطّارت بود

و آنگهی با شاه گفتارت بود

از دو عالم بگذر و منصور پرس

وآنگهی نور ورااز طور پرس

طور ما و نور ما حیدر بود

ز آنکه دین ما ازو انور بود

من نیم دکان و دکّاندار هم

همچو خارج با سر و افسار هم

پس بدست شاه سیّد سیب داد

او ببوسید و بچشم خود نهاد

پس بدست فاطمه آن شاه داد

فاطمه بوسید و ازوی گشت شاد

گفت در این سیب باشد سرّ غیب

این بدنیا خود ندارد هیچ عیب

پس حسن بگرفت از او آن تحفه را

گفت دیدم سرّ بس بنهفته را

هست در وی سرّ اسرار خدا

ای برادر گیر از من سیب را

پس حسین آن سیب بستد از امام

گفت من دیدم در او سرّ کلام

گفت سیّد ای شما چون جان من

محکم از حبّ شما ایمان من

هست ازین حقّ را ظهور مظهری

می‌نماید زین هدیّه جوهری

جوهر شه را از این ظاهر کند

مظهر شه در جهان حاضر کند

این تحف را حق فرستاده بمن

ز آنکه می‌بینم درو سرّ لدن

بوده مقصود خدا خود مظهری

می‌نماید اندرو خود جوهری

گر نمی‌خواهی که مظهر خوان شوی

ورهمی خواهی که مظهر دان شوی

رو طلب کن کلبهٔ عطّار را

تانماید بر تو این اسرار را

هست اسرار خدا در جان من

مظهر سرّ خدا ایمان من

ای تو غافل گشته از اسرار من

خود گرفته عالمی انوار من

ای تو غافل گشته از اسرار شاه

حبّ دنیا برده‌ات آخر ز راه

چند گویم مظهر حق را بدان

ور نمی‌دانی برو مظهر بخوان

تا ترامعلوم گردد سرّ دید

رو بجوهر ذات فکری کن بعید

تا که گردی مست در اسرار او

یا چو صنعان رو ببین دیدار او

گر هزاران سال تو این ره روی

بی دلیل راهبر گمره شوی

چون ندانستی که اصل کار چیست

وین همه در پرده پود و تار چیست

تو ندانستی که تو خود چیستی

وندرین دنیا برای کیستی

هست دنیا خاکدانی بس خراب

واندرو افتاده خلقی مست خواب

پس کسی باید که بیدارت کند

نکته‌ای از شرع در کارت کند

آنگهی گوید طریق ما بگیر

تا نگردی تو در این عالم اسیر

بعد از آن چشم معانی برگشا

تا ببینی ذات او را بی لقا

تو نبینی نور حق بی راهبر

از وجود خویش کی یابی خبر

رهبری باید که تو در ره روی

ور تو بی رهرو روی گمره شوی

چون درین دنیا بکردی گم تو ره

همچو قارون زمان رفتی به چه

چون شوی گمره تو اندر راه حق

گمرهی باشی به پیش شاه حق

گر همی خواهی که رهبر گویمت

و از وجود خویش جوهر گویمت

رو بخوان خود جوهر و مظهر بدان

تا خلاصی یابی از رفتار جان

صد هزاران راه سوی حق بود

لیک یک راهیست کان ملحق بود

رو نشان راه از جوهر بدان

گر ندانستی برو مظهر بخوان

هر که در دین علی نبود درست

رافضی دانم ورا خود از نخست

هست معنی شاه و صورت دین تو

ز آن درین دنیا همه خودبین تو

تو مبین بت را که بت صورت بود

و از وجود او بسی نفرت بود

دور کن از خود تو نفرت ای عزیز

هست دنیای کدورت ای عزیز

نفرت دنیا همه مالست و جاه

بعد از آن کبراست در سرکاه کاه

کبر را از سر برون کن همچو من

هم درین دنیا مگیر آخر وطن

خود چه کردند انبیا در این جهان

خود چها کردند با ایشان بدان

خود چه کردند با نبیّ المرسلین

ز آنکه او گفته ره باطل مبین

بعد از آن با شاه مردان تیغها

خود کشیدند آن همه مشتی دغا

بین چه کردند با دو فرزند رسول

آن دو معصوم مطّهر با بتول

بعد از آن با اولیا یک یک تمام

خود چها کردند این مشتی عوام

هرکه او خود راست رفت و راست گفت

در جهان راندند بر او تیغ مفت

خود چه کردند اولیا در این جهان

راه بنمودند خلقان را عیان

خود طمع در ملک ایشان را نبود

نه زر و نقره چو پرّ کاه بود

رو تو جام ازمعنی ما نوش کن

وین سخن از راه معنی گوش کن

راه راه مصطفی و آل اوست

وین همه گفت و شنفت از قال اوست

رو تو راه مصطفا رو همچو من

تا که صافی گرددت هم جان و تن

گر تو می‌خواهی که یابی این مقام

چند کاری بایدت کردن تمام

اوّلاً مهر امامان بایدت

بعد از آن اسرار عرفان بایدت

بعد ازینها بایدت بیرون شدن

از میان خلق دنیا همچو من

دیگر از افراط خوردن ترک کن

با خلایق نیز کم باید سخن

دیگر از خفتن بشب بیزار شو

وآنگهی با یاداو در کارشو

گر خوری از کسب خود باری بخور

زینهار از نان مردم تو ببُر

زینهار از جامهٔ نیکو حذر

تا نیفتی همچو ایشان در خطر

بعد از آن کن صحبت نیک اختیار

تا بیابی درّ و گوهر بی‌شمار

دایم از گفتار درویشان بخوان

تا که حاصل گردد این راز نهان

رو تو درویشی گزین و راه شرع

تا بیابی در جهان خود اصل و فرع

سرّ این تحفه ز من بشنو کنون

زآنکه هستم راز دار کاف و نون

پس نبی گفتا که ای فرزند من

درمیان جان تو پیوند من

خیز پیش مرتضی نه تحفه را

تا که ظاهر سازد آن سرّ را بما

پس حسین آن تحفه پیش شه نهاد

پیش سیّد آمد و برپا ستاد

پس ز دست مرتضی آن سیب جست

بر زمین افتاد دونیم درست

نیمهٔ آن را حسن برداشت زود

نیمهٔ دیگر حسین آمد ربود

در میان هر یکی ز آن نیمه‌ها

خطّ سبزی بد نوشته بابها

گفت پیغمبر که ای شیر خدا

خطّ عبری را بخوان در پیش ما

پس امیرالمؤمنین آن خط بخواند

بر زبان سرّ الهی را براند

بد نوشته این سلام و این دعا

بر ولیّ الله امام رهنما

سلام الله یا غالب یا علی بن ابیطالب

چون محمد این ندا از حق شنید

گفت هستی نور حق از عین دید

ای تو را حق در کلام خویشتن

خوانده صد جایت بنام خویشتن

ای ز تو ایوان شرع افروخته

جمله بدعتها ز قهرت سوخته

ای ز تو راه طریقت آشکار

وی ز تو نور حقیقت آشکار

راه تو هر کس نرفت ایمان نبرد

کور بود و در ره شیطان بمرد

ای تو از مهر حقیقت نور نور

پیش تو روشن شده احوال صور

ای ز تو روشن شده روی زمین

رهنمای اولیای راه بین

در حقیقت واصل اندر راه حق

از تو در عالم نبرده کس سبق

هر که او با سرّ تو همراز شد

در میان عاشقان ممتاز شد

هر که در راهت نباشد سر براه

هست ملعون و مقلّد روسیاه

هر که او از دین تو برگشته شد

در ره معنیّ ما سرگشته شد

هر که او از پیرویت عار داشت

در گلستان شریعت خار کاشت

این معانی را نگویم من چنین

گفت احمد آن نبیّ المرسلین

یا نبیّ المرسلین عطّار را

زنده دل کن وانما اسرار را

تا شود او راه بین شرع تو

در زمین جان کند او زرع تو

هست عطّار از ضعیفی رشته‌ای

در میان خاک و خون آغشته‌ای

هست عطّار اندر این ره خاک راه

از تو می‌جوید ز بی‌دینان پناه

هست عطار این زمان بی‌خویش و کس

خود تو را دارد بهر دو کون و بس

یا أمیرالمؤمنین دستم بگیر

ز آنکه سلطان جهانی ای امیر

یا أمیرالمؤمنین جانم بسوخت

در میان کفر و ایمانم بسوخت

با چنین جمعی منافق چون کنم

غیر مهر تو ز دل بیرون کنم

یا امیر این قوم بی‌ره گشته‌اند

از طریق افتاده در چه گشته‌اند

یا علی این جمع مردود آمدند

بر طریق قوم نمرود آمدند

یا امیر این قوم سرگردان شدند

همچو قوم لوط بس بیجان شدند

یا امیر این قوم که می‌نگروند

از پی مردار چون سگ می‌روند

یا امیر از دست اینان چون کنم

خود قبای صبر را بیرون کنم

دیگرم صبری نماند از جورشان

ظلمها پیدا شده در دورشان

قاضی و مفتی و اهل احتساب

مکرها ورزند جمله بی‌حساب

زینهار ای راهرو زیشان گریز

تا نیابی هول روز رستخیز

جمله بگذارند اصل و فرع را

حیله پندارند ایشان شرع را

یا علی زین خلق یارانت چو من

پیش تو ماندند آخر هفده تن

دیگر از اصحاب وقوم روزگار

از دمشق و کوفه بد پانصد هزار

از مقام مکّه تا اقصای روم

وز بلاد مصر تا سرحدّ فوم

پس خراسانست و ترکستان زمین

پس بلاد ترک تا سرحدّ چین

ازولایت تا ولایت مردمان

بود در شرع محمّد آن زمان

جملگی باطور ایشان گشته‌اند

از امیرمؤمنان برگشته‌اند

رفته‌اند ایشان زشهر دین بدر

میر خوددانند گر را با مگر

بعد بهمان دین ایشان شد درست

با فلان کز نسل بی ایمان برست

همچو شمر نابکار و چون یزید

آید از حقّ لعن بر وی برمزید

پورنادان پورعاصی بیعتی است

پس فلان بن فلان لعنتی است

جملگی گفتند چون بهمان بُد او

در طریق کفر با ایمان بد او

خط بهمان دارد اندر دست او

گر باو بیعت کنیم آید نکو

چون خلیفه بود عثمان در جهان

خوانده ذوالنورین خلق او را عیان

پور بوسفیان پس از وی خوب بود

در امیری چون از او منسوب بود

این جماعت جملگی از ره شدند

سوی او رفتند پس ابله شدند

وین زمان هم مردمان آگه شدند

بر طریق جدّ خود بی‌ره شدند

می‌روند این جمله تا دار جزا

رو بایشان باش گر داری روا

خلق عالم ره بکوری رفته‌اند

راه شرع احمدی بنهفته‌اند

همچو من در شرع و در دینش بکوش

تا بیایی از همه مستی بهوش

این همه تصنیف بین از عالمان

آنچه حق بوده نکردندی عیان

من عیان و آشکارا گفته‌ام

وین همه درها بمظهر سفته‌ام

من نمی‌ترسم ز کشتن همچو تو

ز آنکه اسرارم علی گفتا بگو

من از او گفتم شه عرفان من

همچو نوری در میان جان من

ای بدنیا دشمنت را چند روز

پرورش دادی بخوردی همچو یوز

گرچه او بر تو بسی زینت فروخت

عاقبت دنیا بچشمش میخ دوخت

ای پسر از قوم خود بیزار شو

بازگرد از غفلت و بیدار شو

رو تو گفت مصطفی را گوش کن

جام از ساقی کوثر نوش کن

نی محمّد گفت باب علم اوست

انّما در شأن حیدر خود نکوست

تو زغفلت گشته‌ای دنیاپرست

هر کرا غفلت نباشداو برست

این کتبها غفلت آرد این بدان

روز غفلت دور شو مظهر بخوان

تا تو را روشن شود اسرار دین

وین نماز و روزه‌ات گردد یقین

گر تورا عمر دو صد باشد بسال

وندران عمرت بخوانی قیل و قال

ور تو در روزه شوی عمری دراز

ور بشب دایم گذاری تو نماز

بی ولای او نیابی هیچ نور

رو سیه باشی تو اندر روز صور

پیرو شرع محمّد باش چست

در طریق شاه مردان رو درست

هست امّیدم بشاه اولیا

ز آنکه هست او تاجدار انّما

همچو او آن را که شاهی باشدش

دردو کون آن را پناهی باشدش

ای ز دین مصطفی بیرون شده

همچو حجّاج لعین ملعون شده

خیز و همچون مؤمنان دیندار شو

وآنگهی در کلبهٔ عطار شو

هست عطار اندراین ره سربلند

ز آنکه هست ابیات شیرینش چو قند

نی شکر دانی چرا شیرین بود

ز آنکه مهر شه در او تعیین بود

کمتر از چوبی نه‌ای در راه عشق

گوش کن معنیّ آن از شاه عشق

تا که گردد روشنت اسرار عشق

بعد از آن گردی تو خود انوار عشق

این مراتب از تو خود ظاهر شده

وین معانی از تو خود باهر شده

لیک باید جسم خود را سوختن

وآنگهی خرقه زعرفان دوختن

رو تو درخرقه خدا را کن طلب

وآنگهی دم درکش و نه لب بلب

ای تو اندر جسم صورت بین شده

بعد از آن هم صحبت سرگین شده

جهد کن خود را بعرفان پاک ساز

تا شوی در ملک عرفان پاکباز

رو درون را پاک ساز از کندگی

تا ترا روشن شود فرخندگی

کندگی مهر پلیدان با شدت

پیروی نفس شیطان با شدت

رو تو از فعل بد شیطان ببر

ریسمان مهر بد کیشان ببر

هیچ میدانی که تو خود کیستی

آمده در دهر بهر چیستی

ظاهر از آثار ذات حق توئی

واندرین عالم صفات حق توئی

هیچ میدانی کزین عالم ترا

جز جفا و جور نبود خود دوا

ترک دنیا کن چو حیدر مردوار

تا شوی واصل بلطف کردگار

هر که او در آتش محنت بسوخت

همچو بوذر جامه‌ای از صدق دوخت

حدیث دیگر در آتش رفتن جناب ابوذر در حضور حضرت مولی الموالی علیه و آله السلام

راویم این نکته را از شیخ دین

آنکه او را بود خود علم الیقین

شیخ دین و پیشوای اهل دید

بایزید آن حکمت حق را کلید

گفت با من جعفر صادق امام

آنکه بد در علم دین حاذق تمام

گشت روزی دُرفشان آن مقتدا

گفت پیشم پیر بسطامی بیا

یک زمان از هر سخن خاموش کن

آنچه می‌گوید زبانم کوش کن

در مدینه باب من از بهر گشت

با گروهی از صحابه می‌گذشت

همرهش بودند آن شهزاده‌ها

آنکه ایشان را خدا گفته ثنا

و آنکسان کایشان بدندی بی‌نظیر

جمله بودند از محبّان امیر

چون نصیر و قنبر و سلمان ما

بوذر و عمّار یا سر ز آن ما

مالک اشتر بایشان بود و بس

بود مختار مسیّب هم نفس

پس محمّد ابن بوبکر و حبیب

سعد بین عبّاده و ابن حسیب

عبد رحمن بن عدّاس از هرب

بود او از جمع یاران از عقب

این جماعت هیفده تن بوده‌اند

در طریق شاه ره پیموده‌اند

با محمّد کز حنف شد نام او

کز حنیفت بوده میدان مام او

خود امیرمؤمنان سه چیز داشت

در زمین جان خود این تخم کاشت

این مراتب را بجز حیدر که دید

گر نمیدانی بپرس از بایزید

بایزید و من بعالم گفته‌ایم

وین در معنیّ حق را سفته‌ایم

این سه چیز از حق باو وارد شده

این سه بر ارباب معنی جد شده

این سه مظهر را ز شه دانیم ما

هم ز مظهر می برآمد این صدا

این سه معنی را بگویم با تو من

چون تو هستی در معانی گام زن

اولین آن ولایت دان بعلم

و آخرین آن سخاوت دان و حلم

پس شجاعت کان بوددلخواه ما

در جهان ختم است او بر شاه ما

هر یکی فرزند را داد او یکی

زنکه او بد والی حق بیشکی

پس سخاوت گشت حق آن حسن

پس ولایت از حسین آمد علن

خود شجاعت بر محمّد داده بود

ز آنکه اودرملک دین شهزاده بود

چون بدانستی که اینها حق کیست

با تو گویم راز پنهانی که چیست

گر تو چون ایشان معانی دان شوی

بر سریر ملک دین سلطان شوی

یا تو همچون آن جماعت گوش باش

یا چو عطّار این زمان پر جوش باش

تو کمر را همچو ایشان بند چست

دامن شه را بدستت گیر رست

این جماعت پیرو شاهند همه

این جماعت رهرو راهند همه

این جماعت جان فدای شه کنند

و آن جماعت خود ترا گمره کنند

ترک ایشان گیر و ترک خویشتن

تا شوی در دنیی و عقبا چو من

ترک دنیا گیر و بدعتهای بد

تا نیفتی در مذلّت تا ابد

رو تکبّر را بمان درویش شو

وانگهی نزد امیر خویش شو

تا تو را راهی نماید راست راست

ره رو این راه بیشک مصطفاست

مصطفی در شرع تعلیمت کند

مرتضی در صدق تعظیمت کند

مصطفی اندر جهان گلشن شده

مرتضی از دید حق روشن شده

مرتضی روشن شده ازنور او

مظهر نور ولایت پور او

این جماعت خود محبّان ویند

در حقیقت دوستداران ویند

خود همی رفتند در کوی مغان

جای ترسایان بد آنجا بی گمان

یک جماعت از بزرگان یهود

بر سر آتش نشسته همچودود

داش گرمی بر سر آن کوی بود

چیده دودی آتش بسیار زود

آتش بسیار در وی سوخته

بر مثال دوزخی افروخته

آن جماعت جملگی جمع آمده

بهرخشت خویش چون شمع آمده

ناگهی دیدند آنهاشاه را

پیش شه رفتند رفته راه را

پیر ایشان گفت بازوج بتول

یک سخن گویم ز لطفت کن قبول

بود عمری تاکه من می‌خواستم

پرسم این مطلب که می‌آراستم

بر زبان نام تو عمری رانده‌ام

وصف تو اندر کتبها خوانده‌ام

بود شیخ قوم حمران یهود

او بسی از علم حکمت خوانده بود

گفت باشه من مسلمان می‌شوم

در میان این عزیزان می‌شوم

یاامیر این جمله را احوال گو

تا بدانم حال ایشان را نکو

من همی خواهم که چون ایشان شوم

در قدوم حضرتت انسان شوم

گفت شاه اولیا بشنو ز من

جمله یک نورند اندر یک بدن

این جماعت پی سوی حق برده‌اند

وز وجود خویش جمله مرده‌اند

سر فدای راه حق ایشان کنند

مرهمی بر جان دل ریشان کنند

آنچه حق گفتست ایشان آن کنند

پنجه اندر پنجهٔ شیران کنند

لیک در فرمان حق فرمان برند

زانجهت از این جهان ایمان برند

هرچه از حق باشد آن گردن نهند

لیک مر بی راه را گردن زنند

گشته اینها یک جهت در راه حق

جهد کن این دم تو برخوان این سبق

هرچه گفته مصطفا من آن کنم

عالمی را زین خبر حیران کنم

هرچه من خواهم همینها آن کنند

خانهٔ ظلم و حسد ویران کنند

جملگی هستند خود بر راه راست

چون حسن کو بصری ومقبول ماست

گفت پس حمران که یا خیرالاُمم

وارهان این دم مرا از بند غم

یک محبّ را گوی تا فرمان برد

در میان داش خانه در شود

چون رود او و نسوزد آن زمان

آورم من عرض کلمه بر زبان

پس بشهر دین احمد در روم

بر تو و بر دوستانت بگروم

من یقین دانم که دینت حق بود

دین احمد خود حق مطلق بود

گفت پس رهبان بحضرت کی امیر

گر نمائی این کرامت از ضمیر

یک هزار و یک صد و چهل کس یقین

بوده شاگردان من در علم دین

ما و ایشان جمله در دینت رویم

جمله بر تعلیم و تلقینت رویم

چون از او بشنید شه این مشکلات

گفت بینائی خداوندا بذات

یا الهی کن دعایم مستجاب

در چنین امید بخشم فتح باب

چون دعائی کرد شاه اولیا

در دعا آورد نام مصطفا

با ابوذر شه اشارت کرد فاش

کاندرین آتش چو ابراهیم باش

دان که ابراهیم باب من بده

و آنچنان آتش بر او گلشن شده

چون شنید از شه اباذر این سخن

رفت سوی آنچنان داش کهن

همچو پروانه بسوی نار رفت

بروی آن آتش همه گلزار رفت

هر که از اخلاص برخوردار شد

بروی آتش سر بسر گلزار شد

بود بوذر زرّ خالص لاجرم

پاک بیرون آمد و شد محترم

زرّ خالص خود نسوزد در گداز

زانکه خالص بود آمد پاک باز

خلق بی‌حد بود آنجا جمله جمع

تا که دریابند آنجا حال شمع

چون ابوذر در میان داش رفت

سرّی از اسرار حیدر فاش رفت

مردمان گفتند بوذر سوخته

جان ما را خود سراسر سوخته

مصطفا را بد باو اسرارها

در بهشت او را بود گلزارها

بود او پیر و ضعیف و ناتوان

لیک در باطن بمعنی بد جوان

بوداو پیش پیمبر بس عزیز

بارها گفتی علی با او دو چیز

که توئی دانا توئی بینا به راز

راز را محرم توئی ای دلنواز

پس اشارت کرد با سلمان امیر

گفت این خرقه بیا از من بگیر

پیش بوذر رو روان پوشان به وی

بعد از این این جام را نوشان به وی

چون شنید از شاه سلمان آنچنان

شد بسوی داش خندان و دوان

تا رود در داش سوزان همچو او

عالمی بینند آن سرّ مگو

زانکه سلمان دیده بد سرها بسی

همچو او عارف نبوده هر کسی

شه بسلمان گفت او در داش نیست

سرّ اسرار خدا خود فاش نیست

درس داش است خود یک خانهٔ

بوذر آنجا هست با پیمانهٔ

زود پوشان خرقه و زودش بیار

بهر او دارند یاران انتظار

رفت سلمان و بدیدش همچو ماه

گفت هستی مظهر انوار شاه

روی او بوسید و دستش نیز هم

گفت داری این زمان تو جام جم

گفت این خلعت ز من بستان و پوش

جام حیدر باشد این بستان بنوش

چونکه نام شه شنید او محو شد

رفت در سکر و دگر با صحو شد

گفت با سلمان که از پیغام دوست

جان خود را می‌کنم انعام دوست

غیر از اینم خود متاعی بیش نیست

وین جهان خود یک سماعی بیش نیست

شربت خاص علی نوشید مرد

خرقه را پوشید و حق راسجده کرد

گفت یا سلمان که شاه من کجاست

دانکه او آئینهٔ سرّ خداست

تا ببینم روی او بی‌خویشتن

تا بیایم سوی او بی‌خویشتن

گفت خلقی با امیر استاده‌اند

وز غمت بعضی بخاک افتاده‌اند

چون ابوذر انتظار شه شنید

خویشتن را بیخود اندر ره کشید

دست سلمان را گرفت و شد روان

تا که شد نزدیک شاه غیب دان

پیش شه چون آمدند آن هر دو تن

نعره‌ای کردند هر سو مرد و زن

هر یکی گفتا بشاه اولیا

ای شده بعد از محمّد پیشوا

دست ما و دامن تو ای امام

ما بتو داریم ایمان والسّلام

هر که از جان پیرو حیدر بود

از ملایک او یقین بهتر بود

پس مسلمان گشت حمران یهود

متّفق گشتند با او هر که بود

مختصر گفتم من این اسرار را

تا نگوئی رافضی عطّار را

گر تو میدانی علی را رافضی

من نمی‌دانم ولی را رافضی

من مقلّد نیستم در دین چو تو

دارم اسرار خدا از گفت او

من نیم خارج چو تو ای ناصبی

من شدم بیزار هم از رافضی

رو تو چون بوذر زغشها پاک شو

بعد از آن در نار خوش چالاک شو

گرنه سوزی تو به آتش هر زمان

چون تراغش باشد اندر این جهان

هستی خود را در آتش هر زمان

پیش صرّافان معنی کن بیان

تا بگوید روح انسانی سخن

وین معانی را ببین و گوش کن

وین معانی پیش درویشان بود

وین حقایق نزد دلریشان بود

این سخن با شیخ و با مفتی مگو

زانکه زین معنی ندارد رنگ و بو

بوی این معنی ز سیب مصطفاست

سرّ این معنی حقیقت مرتضی است

همچو بوذر تو ز غیر حق گذر

تا نیفتی عاقبت اندر سقر

رو تو چون منصور بردار فنا

تا ببینی نور حق را بی لقا

رو تو چون بوذر ز جان بگذر همه

تا خلاصی یابی از آذر همه

رو تو چون منصور و با حق رازگو

وانگهی با اهل وحدت بازگو

رو تو چون بوذر شه خود را ببین

تا بتو بنماید او حق را یقین

رو تو چون بوذر معانی را بدان

تا شود آسان بتو رفتار جان

رو تو چون منصور عاشق گرد و مست

تا بتو روشن شود سرّ الست

رو چو بوذر باش تسلسم امیر

چند گردی گرد هر میرو و زیر

رو تو چون منصور در دریای محو

چند خوانی پیش مفتی صرف و نحو

رو تو چون منصور و خود منصور شو

رو ز خود بگذر بمعنی نور شو

رو تو چون بوذر بسلمان یار باش

تا شودبر تو معانی جمله فاش

رو تو چون منصور معنی را شکاف

تا شوی در مظهرم معنی شکاف

رو تو چون منصور و احمد شاه بین

تا شوی در شرع او خود راه بین

رو چو بوذر بحر را غوّاص دار

درّ معنی راز بحر دین برآر

رو تو چون منصور فرد فرد شو

همچو ماه آسمان شبگرد شو

رو تو چون بوذر مبین اغیار را

تا بیابد روح تو ستّار را

رو تو چون منصور با حق یار شو

تا بری از شبلی و کرخی گرو

رو تو چون بوذر بنار معرفت

تاکنی جا در مقام مغفرت

رو تو چون منصور بردار نعم

تا شوی تو جود مطلق در کرم

رو تو چون منصور و حق را فاش گو

وآنگهی از سرّ معنیهاش گو

رو تو چون منصور با حق راست شو

کج مباز و این سخن ازمن شنو

رو تو چون بوذر بشب بیدار شو

وآنگهی با ذکر حق درکار شو

رو تو چون منصور نور نور شو

یا چو موسی زمان بر طور شو

رو چو منصور و صفا بین در صفا

تا رسی دروادی ربّ العلا

رو چو بوذر پیشوا چون شاه گیر

تا شوی بر اهل معنی تو امیر

رو چو منصور و ظهور او ببین

تا که روشن گرددت سرّ یقین

رو چو بوذر سر بنه بر خطّ شاه

تا که روشن گرددت سرّ آله

هر که راه حیدر و اولاد رفت

کفر و ظلم او همه بر باد رفت

من بدنیا خود نخواهم مال و جاه

زانکه هستم من غنی از حبّ شاه

رو تو ترک دنیی وعقبی بگو

مظهرم را بین و خود اسرار جو

هرچه جوئی از ویت حاصل بود

زانکه عطّار اندر او واصل بود

هر که واصل نیست او در پرده‌ایست

اندر این وادی چو ره گم کرده‌ایست

هیچ میدانی که اینها بهر چیست

وین سخنهاو معانی بهر کیست

هیچ میدانی که قرآن خوان که بود

همچو نوری در میان جان که بود

هیچ میدانی که باب علم کیست

واندرین عالم بجود و حلم کیست

هیچ میدانی که اسرار خدا

از که شد پیدا بکه آمدندا؟

هیچ میدانی که طور و نور کیست

پرتو انوار حق بر طور چیست

هیچ میدانی که منصور از که گفت

درّ اسرار الهی را که سفت

هیچ میدانی که بوذر یار کیست

درجهان او واقف اسرار کیست

هیچ میدانی که سلمان با که دید

نعرهٔ شیران در آن صحرا شنید

هیچ میدانی که در معراج کیست

با محمّد همسر و هم تاج کیست

هیچ میدانی که مرد و زنده شد

باعرابی و شتر در پرده شد

گر همی معانی کلام

انّما وهل اتی بر خوان تمام

هیچ میدانی سخاوت حقّ کیست

من بگویم لافتی إلّا علی است

گر نمیدانی مقام اولیا

رو بخوان مظهر تو با صدق و صفا

تا بیابی راه و هم ره دان شوی

بعد از آن در وادی ایمان شوی

رو تو از پیوند دو نان دور شو

تا نباشی همچو ایشان در گرو

رو تو با اهل خدا پیوند ساز

تا شود درهای جنّت بر تو باز

خود نماز اهل دنیا پاک نیست

ز آنکه ایشان را ز لقمه باک نیست

رو تو یک لقمه ز کشت خویش نوش

بعد از آن رو راز دان و ستر پوش

زینهار از خود مترسان خلق را

پاره گردان از برت این دلق را

چونکه هیچی خود گزینی تا بچند

با نجاست همنشینی تا بچند

در بیان حال و منع آنهائی که اهل شرند واز خود بیخبرند و دیگران را احتساب فرمایند

بوی سرگین در دماغت هست چست

محتسب گشتی که دینم شد درست

روز مانی احتساب خویش کن

ترک کردار و کتاب خویش کن

گرکنی تو همچو بهمان احتساب

بر سرت آید عذاب بی‌حساب

برگذر زین کار و از آزار خلق

ورنه چون دزدان بیاویزی بحلق

دزد دنیا خود متاعی برده بود

یا زمال اهل دنیا خورده بود

تو کنی رخنه بدین مصطفی

هیچ شرمی می نداری از خدا

تو کنی دلهای مردم را ملول

می نداری شرم از روح رسول

گر نباشد جمله کار تو ریا

در ره این فش از کجا و تو کجا

ای ترا افعال زشت و خلق هم

از تو حق گشته ملول و خلق هم

ای تو با این فسق و دستار بلند

در میان خلق گشته خود پسند

ای گرفته سبحه از بهر ریا

از ریا بگذر تو وبا راه آ

چند گردی بهر آزار کسان

شرم دار از خالق هر دو جهان

دل بدست آر و مجو آزار دل

ز آنکه باشدمخزن اسرار دل

خود نکوتر باشد از صد کعبه دل

ساز دل نیکوتر است از ساز گل

دل بود منزلگه اسرار غیب

گر نمی‌دانی تو راخود نیست عیب

عیب من آنست که گفتم راست را

بشنو ازمن خود یکی درخواست را

ترک آزار دل دانا بکن

تا نیفتی چون درخت از بیخ وبن

هر که آزار دل دانا کند

در دو عالم خویش را رسوا کند

رو مجو آزار دلها بی‌گناه

ورنه باشی در دو عالم رو سیاه

جهد کن دلهای ایشان شاد ساز

تا شود درهای جنّت بر تو باز

رو تو بی‌منّت بدستت آر دل

ز آنکه از منّت بسی باشد خجل

هر که یک دل را بیازارد چو جان

جمله دلها را بیازارد عیان

این چنین کس از بدیها بدتر است

بلکه او خود در جهان چون کافر است

چند گویم من بتو ای هیچکس

هیچ کردی خویش را همچو مگس

ترک کن افعال بد را نیک شو

بر طریق صالحان نیک رو

من چگویم باتو تو خود هیچ کس

در میان خلق گشتی خرمگس

ای که آزردی دل عطار را

من بتوکی گویم این اسرار را

این همه اسرار از دل آمده

باتو گفتن راز مشکل آمده

بعد من گر خوانی این مظهر تمام

زینهارش تو نگهدار از عوام

بود این مظهر چو جوهر ذات بود

وین معانی از صفات ذات بود

رو تو جوهر خوان شو و جوهرشناس

تا بیابی علم معنی بی قیاس

رو تو جوهر دان و مظهر نیز هم

تا نگردی در معانی متّهم

مظهر وجوهر هم از گنج وی است

خود بدست ابلهان رنج وی است

از برای روح احمد جوهرم

و از برای نور حیدر مظهرم

نیک دان و نیکخوان و گوش کن

تا که روشن گرددت سرّ کهن

در جهان بسیار معنا گفته‌اند

درّ اسرار معانی سفته‌اند

از زمان مصطفا تا این زمان

واز زمان آدم آخر زمان

از ولی و شیخ و شاعر تا نجوم

کس ندانسته چو عطّار این علوم

هست او شاگرد حیدر بی‌شکی

تو چه میدانی از اینها خود یکی

نیست چون عطّار مرغی در جهان

زانکه هست او بلبل این بوستان

هیچ میدانی که این دادم ز کیست

وین همه افغان و فریادم ز کیست

بهر آن است تا بدانی خویش را

چند برخود میزنی تو نیش را

خویش را و نیش را بشناس تو

تا شود کارت چو حال من نکو

خویش تو پیراست باراه آردت

نیش تو کفر است گمراه آردت

گر نیابی پیر جوهر پیش آر

وانگهی مظهر چو جان خویش دار

چند گوئی تو به نااهلان سخن

دم نگهدار ومعانی ختم کن

تانگویندت توئی اهل حلول

یا توئی همچون روافض بوالفضول

یا نه دین ناصبی بربوده‌ای

یا نه تو همچون خوارج بوده‌ای

یا بگویند اتّحادی بوده‌ای

یا تو کیش ملحدان بربوده‌ای

گر نگویم راست اینها نشنوم

من بدین مصطفی آسوده‌ام

هرچه گویندم کنمشان منبحل

ز آنکه دارم مهر شاهی را بدل

آنچه او گفتا بگو من گفته‌ام

من بگفت دیگران کی رفته‌ام

گفت دیگر ابلهان قیل است وقال

گفت شاه اولیا حالست حال

قال را در درس مان و حال گیر

تا شوی واصل تودرعرفان پیر

پیر تو شاهست دیگر پیر نیست

در دو عالم همچو او یک میر نیست

نور او از نور احمد تافته

حق بدست قدرتش بشکافته

سرّ ایشان کس نداند جز الاه

این سخن روشن شد از ماهی بماه

قصد من بسیار مردم کرده‌اند

خاطر مسکین من آزرده‌اند

جور بسیار از جهان بر من رسید

جور دنیا راه همی باید کشید

ناصرخسرو ز سرّ آگاه بود

نه چو تو او مرتد و گمراه بود

ناصر خسرو که اندوهی گرفت

رفت و منزل در سر کوهی گرفت

ناصر خسرو بحق پی برده بود

از میان خلق بیرون رفته بود

یار او یک غار بود و تار بود

او بنور و نار حق در کار بود

رو تو در کار خدامردانه باش

وز وجود خویشتن بیگانه باش

تا ببینی مظهر سلطان عشق

وانمائی در جهان برهان عشق

عشق چبود قبلهٔ سلطان دل

عشق چبود کعبهٔ میدان دل

عشق چبود مقصد ومقصود تو

عشق باشد عابد و معبود تو

عشق دارد درجهان دیوانه‌ها

عشق کرده خانمان ویرانه‌ها

عشق باشد تاج جمله اولیا

عشق گفته بامحمّد انّما

عشق گفته با محمّد در شهود

در نهان و آشکارا هرچه بود

عشق گفته با محمّد راز خود

هم از او بشنیده خود و آواز خود

عشق گفته آنچه پنهانی بود

عشق گفته آنچه سبحانی بود

عشق گفته راز پنهانی بما

رو بگو عطّار آن را برملا

عشق گفته رو بگو اسرار من

خود مترسان خویش را ازدار من

عشق گفتا من شدم همراه تو

عشق گفتا من شدم خود شاه تو

عشق گفتا من بتو ایمان دهم

بعد از آنی در معانی جان دهم

عشق گفتا شرع تعلیمت کنم

در طریق عشق تعظیمت کنم

عشق گفتا خود حقیقت آن ماست

وین معانی و بیان در شأن ماست

عشق گوید جملهٔ عالم منم

در میان جان و تن محرم منم

عشق گوید من بجمله انبیا

گفته‌ام راز نهانی بر ملا

عشق گوید اولیا شاگرد من

خواندن درس معانی ورد من

عشق گوید همنشین تو شدم

درس و تکرار و معین تو شدم

عشق گوید غافلی از حال من

از بد ونیک و ازین افعال من

عشق گوید فعل من نیکست و نیک

واندر این دریا نهانم همچو ریگ

عشق گوید تو برو بیهوش شو

پیش عشق او چو من پرجوش شو

عشق گوید غافلی از یار من

گوش کن یک لحظه از اسرار من

عشق گوید گر ز من غافل شدی

خود یقین میدان که بی‌حاصل شدی

عشق می‌گوید منم دریای راز

با توحاضر بوده‌ام من در نماز

عشق گوید که مراخود یاد کن

وین دل غمگین من تو شاد کن

عشق گوید رو ز شیطان دور شو

وانگهی چون جان جانان نور شو

عشق گوید رو بدین شه گرو

وانگهی اسرار حق از شه شنو

عشق گوید که همو مقصود بود

با محمّد حامد ومحمود بود

عشق گوید گر بدانی شاه را

همچو خورشیدی ببینی ماه را

عشق گوید راه او راه من است

همچو عطّاری که آگاه من است

عشق گوید من بعالم آمدم

از برای دید آدم آمدم

عشق گوید گه نهانم گه عیان

من بجسم تو درآیم همچو جان

عشق گوید گر تو می‌خواهی مرا

رو بپوشان جامهٔ شاهی مرا

عشق گوید که لسان غیب من

این کتب را گفته‌ام بی عیب من

عشق گوید که بسی اسرارها

من دراین مظهر بگفتم بارها

عشق می‌گوید که این راز من است

بر سردست شهان باز من است

عشق می‌گوید که با حق راز من

از برون و از درون آواز من

عشق می‌گوید همه حیوان بدند

یک یکی در راه او انسان شدند

عشق می‌گوید که سلطانی کنم

باشه خود سرّ پنهانی کنم

عشق می‌گوید که دیدم رازها

مرغ معنی کرده است پروازها

عشق می‌گوید مدار حق منم

در معانی پود و تار حق منم

عشق می‌گوید نبی بر حق شتافت

زان بقرب حضرت اوراه یافت

عشق می‌گوید ولی بر من گذشت

تیر مهر او ز جان و تن گذشت

عشق می‌گوید علیٌ بابها

روزها گویم بتو زین بابها

عشق می‌گوید که بابم را شناس

وین معانی را بمظهر کن قیاس

عشق گوید چند می‌گویم بتو

سرّ اسرار نهانی تو بتو

عشق می‌گوید علی را می‌شناس

این معانی بشنو و میدار پاس

عشق می‌گوید علی چون روح بود

خود بدریای معانی نوح بود

عشق می‌گوید علی با حق چه گفت

هرچه گفته بود او آخر شنفت

عشق می‌گوید که ای گم کرده راه

می‌طلب از شاه مردان تو پناه

عشق می‌گوید که ایمان نیستت

ز آنکه مهر شاه مردان نیستت

عشق می‌گوید که شاهم اولیاست

با محمّد نور او در انّماست

عشق می‌گوید که علم اوّلین

پیش سلطان جهان باشد یقین

عشق می‌گوید که حق بیزار شد

از کسی کو از یکی با چار شد

عشق می‌گوید که ایمان چار نیست

در درون خود یکی دان چار نیست

عشق می‌گوید که جز یک یار نیست

جز یکی اندر جهان دیّار نیست

یار را یک دان نه یک را چار دان

تا شوی در ملک جان اسراردان

گفتگو بگذار مذهب خود یکی است

گر ندانی یک در ایمانت شکی است

تو براه شرع احمد رو چو من

تا شوی در ملک معنی بی سخن

من لسان الغیب دارم در زبان

زان لسان الغیب خوانندم عیان

تو لسان الغیب را نشنیده‌ای

ز آن طریق جاهلان بگزیده‌ای

رو براه مظهر و مظهر بخوان

تاشوی درمظهر من راز دان

مظهر و جوهر از این دریا بود

گه نهان گشته گهی پیدا بود

ای نهان و آشکارا جمله تو

در عیان مرد دانا جمله تو

تمثیل در بیان آنکه استعداد و قابلیت ضایع نماند هر کجا باشد و طلب هدایت نماید هر کجا بیابد

بود اندر عصر من دانا دلی

حل نمودی هر کرا بُد مشکلی

بود اوواقف ز حال و کار من

کس چو او واقف نبُد در انجمن

سالها با من مصاحب بود او

در درون راهی بحق بگشود او

یک شبی نزد من آمدمست یار

گفت ای در ملک معنی هوشیار

بهر آنی آمدم نزدیک تو

تا ترا واقف کنم از سرّ او

ز آنکه من عزم سفر دارم ز جان

با تو گویم راز و اسرار جهان

هست در پیشم یکی نوسالگی

خورد سالی عاقلی پر حالکی

ترک دنیا کرده و یارم شده

خود رفیق جان بیمارم شده

گفت ای خواجه جهان از بهر چیست

واندر این خانه نهان برگوی کیست

گفتمش هست این عبادت خانه‌ای

از برای دیدن جانانه‌ای

من در این خانه یکی دارم نهان

خود یکی شد آشکارا در جهان

پس زبان بگشاد آن بینا بدل

کای توبیرون آمده از آب و گل

سرّ این اسرار با من گو تمام

تا شوم آگه من از سرّ کلام

هر که را اسرار معنی خویش نیست

در جهان او از گیاهی بیش نیست

صاحب اسرار عالم بی شکی

در همه ظاهر شده نادر یکی

گر یکی بوده است گو آن یک کجاست

ور ظهور او بود بیحدّ کراست

گفتم آن یک مظهر کلّ آمده

بر ره حق بر توکّل آمده

بوده از خود واقف اسرار حق

گشته ظاهر از رخش انوار حق

چون شنید این نکته سر بر خاک زد

بعد از آن بر جامهٔ جان چاک زد

گفت ره بنما که من چون دانمش

در درون جان چه سان بنشانمش

نام او بر گو و شان او بگو

از همه عالم نشان او بگو

گفتم این معنی رو از عطّار پرس

از طریق حیدر کرّار پرس

از من او چون نام حیدر را شنید

خویش را او از خرد بیگانه دید

چون بخود آمد پس از این اضطراب

کرد گریان او بسوی من خطاب

کای توهم استاد وهم ره دان من

از کلامت یافت لذّت جان من

حیدر اندر سینه مأوی کرده است

در درون جان ما جا کرده است

هر چه بینم هر چه دانم او بود

و آن کزین گوید مرانیکو بود

گاه گردد با من آن شه همزبان

گاه می‌بینم که هر سوشد روان

گشت روشن جان مسکینم از او

هیچ جا خالی نمی‌بینم از او

گفتم ای از سرّ دین آگاه تو

وی شده در ملک معنی شاه تو

زین سعادت دیده انور می‌شود

هر کسی را کی میسّر می‌شود

زین سعادت شادزیّ و شاد باش

وز همه قید جهان آزاد باش

چون تو او را از دو عالم دیده‌ای

وصل فکر و ذکر اوبگزیده‌ای

باش درعالم جدا ز اهل حسد

در دوعالم پادشاه وقت خود

در همه عالم ظهور شاه دان

خود دل دانا از آن آگاه دان

تنبیه حال گرفتاران دنیا و شیرین نمودن ایشان بطلب مولی

ای تو در زندان دنیا همچو سگ

میدوی تا آهوئی گیری به تک

جست آهو و تو افتادی بچاه

چارهٔ چَه را چه خواهی کرد آه

ای تو گم کرده چه سگ آن راه را

چشم بر آهو ندیده چاه را

ترک صید آهوی دنیا بکن

خویشتن را همچو سگ رسوا مکن

تانیفتی همچو سگ در چاه تن

نفس شومت را برون کن از بدن

هست این عالم مثال گلخنی

اندر او عارف بسان گلشنی

ای بگلخن میل کرده از خری

ره بگلزار معانی کی بری

جمله خلقان را بدان چون گلخنی

خورده از حمّامی تن گردنی

وی تو در قید عیال و تن شده

بهر نان وابستهٔگلخن شده

رو تو ترک این همه کن همچو من

خود مشو محبوس اندر چاه تن

همچو مردان از خودی آزاد شو

در طریق اهل معنی شاد شو

از برای تو بیارم مظهری

وز دل دریا برآرم گوهری

مظهرم میدان تو گوهر گوش دار

تا بیابی در معنی بی شمار

از یقین درها بگوش خویش کن

وآنگهی یاد من درویش کن

خود دعائی کن مرا ای مرد خاص

تاکه گردد روح من از غم خلاص

قدر مظهر را چه دانند ابلهان

قیمت گوهرمجوی از گمرهان

قیمت گوهر به پیش گوهریست

صاحب مظهر عجایب گوهریست

خواجه گوید سرّ مظهر گوش کن

جامی از مظهر بگیر و نوش کن

رفتن سیّد کاینات بمنزل سلمان فارسی و نزول سورۀ هل اتی

بودم اندر پیش نجم الدّین شبی

آنکه جز مرغان نبودش هم لبی

بد کبیرو او ز حق آگاه بود

در طریق اهل معنی شاه بود

رازی از سرّ معانی گفت او

من بگویم ز آن یکی در گوش تو

خود بیاب این رمزراوگوش کن

همچو خمّ می ز معنی جوش کن

گفت روزی مصطفی از بهر سیر

از مدینه رفت بیرون بهر خیر

همرهش اصحاب خود بسیار بود

در قدومش واقف اسرار بود

بود شاه اولیا همراه او

بود واقف از دل آگاه او

دست حیدر مصطفا در دست داشت

دیگران را زآن معانی پست داشت

قرب یک میلی به بیرون بیش و کم

دست در دست محمّد داشت هم

پس محمّد گفت با او رازها

داد در گوشش بسی آوازها

بعد از آن دیدند نیکو منزلی

گنبدی عالی در آنجا ازگلی

بود آن منزلگهی بس با صفا

گاه گاهی بود آنجا مرتضی

جای عزلت گاه سلمان بود آن

منزل ارباب عرفان بود آن

آمد آنجا مصطفی آرام کرد

پس می عرفان بسی درجام کرد

نارسیده آن می معنی بکام

جملگی کردند مستیها تمام

از پر جبریل آواز او شنید

گفت اینک جبرئیل از حق رسید

مصطفی با مرتضی چون جان شدند

در درون خانهٔ سلمان شدند

پس نبی گفتا کسی را بار نیست

در درون خانه خود اغیار نیست

گفت با سلمان که باب در تو باش

ز آنکه سرّ حیدری گشت از توفاش

چونکه سلمان آستان در گرفت

جمله اسرار خدادر سر گرفت

جمله اصحاب نبی حیران شدند

غرقه در دریای بی پایان شدند

پس بگفتند این چه سرّ است ازاله

کاندر این خانه برفتند آن دو شاه

ما همه با مصطفی محرم بدیم

در همه معنی باو همدم بدیم

این چه سر بد که نبی باما نگفت

سرّ اسرار الاه ازما نهفت

خود علی را محرم خود داشت او

پس یکی را در درون نگذاشت او

جمله گفتند این سخن با یکدگر

خود بپرسیم از محمّد این خبر

تا بگوید سرّ این معنی بما

تا شویم آگه ز کشف انّما

پس برون آمد نبی بامرتضی

گفت آورده است سویم هل اتی

جمله یاران پیش پیغمبر شدند

وز علوم حیدری انور شدند

جمله گفتند اندر این گنبد چه بود

با که بوده خود ترا گفت وشنود

ما همه اصحاب جانباز توایم

واندر این سرّ محرم راز توایم

این عرق بر روی تو از بهر چیست

وین ورود هل اتی از بهر کیست

مصطفی گفتا که ای یاران من

جمله اصحاب و هواداران من

اندرین معنی سخن بسیار هست

واندرین سر خود بسی اسرار هست

چونکه جبریل آمد از حق سوی من

گفت از اسرار حیدر او سخن

این همه الهام حق با شاه بود

ز آنکه او خود نور عین الله بود

حق باو می‌گفت و او از حق شنفت

او همه اسرار حق مطلق شنفت

من نگویم سر چومنصور این زمان

لیک دارم سر در این مظهر نهان

جملگی گفتند پس رهبر توئی

بعد پیغمبر بما مهتر توئی

هر که کرد اقرار ایمان یافت او

و آنکه کرد انکار دوزخ تافت او

هر که منکر گشت او معلون بود

همچو گمراهان دیگر دون بود

هست عطّار این زمان آگاه او

گشته دور از منکر گمراه او

گشته‌ام از رافضی بیزار هم

ز آنکه او گشته به پستی متهّم

من بدین احمد و اولاد او

تو و دین دیگری وارشاد او

تو بدین دیگران گمره شوی

همچو کوران در درون چه شوی

ای تو مردود خدا و خلق هم

همچو کوران منکر شاه کرم

گشت شرع از دین حیدر آشکار

خود برای شرع می‌زد ذوالفقار

بارها در راه حقّ جان باخت او

دلدل معنی بفرمان تاخت او

من بگویم شرح تیغش هوشدار

درّ اسرار مرا در گوشدار

لافتی الاّ علی در جان من

ذوالفقار و سیف او ایمان من

گر نبودی سیف،ایمان کی بُدی

با تو حبّ شاه مردان کی بُدی

قصّهٔ آن عمر و آخر یاد کن

خانهٔ دین را بآن آباد کن

می‌شنیدم این سخن از اهل علم

عالمان کایشان بدند ارباب حلم

قصۀ جنگ خندق و کشته شدن عمرو بدست امیر کل امیر و شادمان شدن حضرت رسول(ص) و اصحاب از آن فتح کبیر

شد یقین کانرد زمان مصطفی

چند جنگ صعب شد اصحاب را

پیش از جنگ احد این جنگ بود

که زمین از خون دشمن رنگ بود

جنگ خندق بود جنگ مشکلی

در میانشان بود مرد پردلی

عمرو عبدوُدّو سر دار همه

پهلوانی پر دلی یار همه

خود همین عمرو عرب بد پهلوان

داد مردی او بداده در جهان

اندر آن عصر و زمان چون او نبود

اوب مردی تاج سلطانان ربود

از سنان او دل خاره شکافت

وز نهیبش مرگ جای خود نیافت

او بمردی در جهان مشهور بود

هر که جان می‌خواست از وی دور بود

بود او را یک فرس چون برق شب

کرده بود از هیبتش خورشید تب

هر که او را بر چنان مرکب بدید

از نهیبش زهره اندر تن درید

بود او در ملک عالم کوه زور

اوفکنده زور او در کوه شور

گفت با لشکر که من فردابگاه

این مدینه را کنم چون خاک راه

آمدند از قهر و کف بر کف زدند

گرد بر گرد مدینه صف زدند

چو محمّد دید لشکر بی عدد

گفت با خالق تو ما را کن مدد

مردم مااندک و دشمن عظیم

توبه رحمت کن مددمان ای کریم

ما بتو امیدواریم ای اله

ما بتو آورده‌ایم آخر پناه

پس نبی فرمود خود اصحاب را

بهر آسایش به شیخ و شاب را

گرد بر گرد مدینه جر زنید

در درون جر یکی خندق کنید

تا که ماند امن این منزل تمام

خود نباشد راه کس در این مقام

از نهیبش مردمان ترسان شدند

همچو برگ بیدهم لرزان شدند

مصطفی فرمود کی یاران من

خود بخوانید این زمان قرآن من

تا خدا فتحی دهد ما را بر او

این چنین فتحی که ناید غیر او

مصطفی انّا فتحنا را بخواند

جبرئیلش هم مددها میرساند

ناگهان در تاخت آن ملعون گبر

بر لب خندق خروشان همچو ببر

نعرها زد تند و گفت ای مصطفی

زود برخیز و بنزد من بیا

تا کنیم امروز با هم حرب و جنگ

تا که را افتد همه دنیا بچنگ

من ز بهر تو به لشکر آمدم

نه زبهر دیدن جر آمدم

خود مرا پروای جر و قلعه نیست

خود به پیش من مدینه حقه‌ایست

کرده‌ام ویران هزاران قلعه بیش

ز آنکه دارم در بغل اصنام خویش

پس نبی فرمود با اصحاب خویش

کو شده مردود همچون باب خویش

هیچکس را نیست تاب جنگ او

خویشتن را پس نگهدارید ازو

درد ما را حق همی درمان کند

کارها را عاقبت آسان کند

بار دیگر نعره زد بر اهل دین

با عمر گفتا که دارم با تو کین

ز آنکه ترک لات و عزّی کرده‌ای

ره بسوی دین احمد برده‌ای

خیز و ترک دین احمدسازوآی

تاکه باشد لات و عزّایت خدای

پس فلان پیچید و خود را هیچ کرد

و آنچنان هیبت فلان راگیج کرد

مصطفی و اصحاب او حیران شدند

بر در باری همه نالان شدند

کای خداوندا توئی شاه دو دار

از سر ما شرّ او را دور دار

پس دگر فریاد زد او بر ملا

گفت آن خورشید حقّ را ناسزا

بُد علی پیش نبی حیران شده

او زگفت آن لعین غرّان شده

گر چه کودک بود در کاخ سترگ

لیک آن شه بود در معنی بزرگ

گر بصورت بود آن کودک ولی

لیک بد نور بزرگی زو جلی

قصّهٔ سلمان مگر نشنیده‌ای

یا که دشت ارژنه نادیده‌ای

آنکه داده قرض اعرابی شتر

جام کوثر خود بدست اوست پر

هیچ میدانی عرابی و شتر

این معانی هست غلطان همچو درّ

هیچ میدانی که اژدر دادخواست

و آنچنان دادی ز عالم مر که راست

هیچ میدانی که حیه کی درید

واین هدایت او بحدّ مهد دید

هیچ میدانی که معجز آن کیست

واین همه مدح و ثنا در شأن کیست

قصّهٔ سلمان و دشت ارژنه

بشنو و خوردش مبین اندر تنه

آنکه اندر کعبه از مادر بزاد

آنکه بر باز او کبوتر را نداد

خود نهاد او پای بر کتف رسول

کرد از کل جهانش حق قبول

پیش کوران گرچه کودک می‌نمود

او بمعنی ملک دین را میربود

که بُده خود تاجدار انّما

که بُده در ملک معنی هل اتا

که بده قرآن ناطق در بیان

که شده در لو کشف اسراردان

کیست باب علم ازگفت رسول

خود کرا بوده است در عالم بتول

پس امیرمؤمنان گفت ای نبی

نیست غیر از اذن جنگم مطلبی

هست عمرو اندر جهان جاهلی

ظلم و کفر از صورت او منجلی

ده اجازت تا روم نزدیک او

و این جهان را تنگ گردانم بر او

گفت پیغمبر اجازت کی دهم

ز آنکه جانی در درون این تنم

من نخواهم جان خود رفتن ز تن

ای شده اندر بدن چون جان من

پس دگر زد نعرهٔ سخت آن لعین

گفت از لاتم تو می‌ترسی یقین

من نترسم از تو ونه از خدات

آمدم پیش تو از قلعه برات

پیش لات و عزّیم آ بی سخن

تا ببینی تو خدایم را چو من

خیز و بهر جنگ پیش من بیا

تاکرا نصرت دهد این دم خدا

هر کرا نصرت بود حق ز آن اوست

جملهٔ آفاق در فرمان اوست

مرتضی جوشید بر خود همچو شیر

سوی آن ملعون روان شد اودلیر

نعره‌ای زد جست از خندق امیر

آنکه بودی در دو عالم بی‌نظیر

عمرو عبدود چون آن نعره شنید

خویش را از جان خود بیگانه دید

عمرو را آن نعره خود بردار کرد

همچو الماسی که در جان کار کرد

گفت این کودک عجایب مظهریست

پهلوانیّ مرا او درخوریست

زوجهٔ او دختری چون مه کنم

بر سر این لشکر او راه شه کنم

بلکه من خود تاج و تخت خویش را

میکشم در پیش او بی ماجرا

چون شه عالم به پیش او رسید

عمرو آن شه را بظاهر خورد دید

گفت کودک نام خود با من بگو

کز عرب شخصی ندیدم مثل تو

کودک و چست و نکوروی ودلیر

نعرهٔ تو تند باشد همچو شیر

پس امیرمؤمنان گفت ای دغا

نام من باشد علی مرتضی

عمرو چون بشنید نام مرتضی

گفت دردا و دریغا حسرتا

من بدان بودم که شاهی بخشمت

دختر خود گر بخواهی بخشمت

لیک خویش مصطفائی چون کنم

دیدهٔ خود را ازین پر خون کنم

پس امیرمؤمنان گفتا باو

ترک دین خود بگوی و شو نکو

گر بدین مصطفی بندی کمر

بر دهد شاخ امید تو ثمر

آن لعین گفتا که ای کودک برو

زآنکه دارم دل به پیش تو گرو

دوستت دارم کنم رحمت از آن

که تو هستی چست و زیبا و جوان

می نریزم ز آن سبب من خون تو

کز تهوّر آمدی پیشم نکو

نعره بر وی زد شه اسراردان

گفت زان نام خدایم بر زبان

ورنه دنیا را ز تو خالی کنم

پر زگوهرهای اجلال کنم

گفت عمروش آنچه گفتی این زمان

کس نگفته پیش من اندر جهان

رو که آید ازدهانت بوی شیر

ورنه می‌کردم ترا این دم اسیر

صد هزاران رستم و کی بنده‌ام

همچو ایشان صدهزار افکنده‌ام

تو همی گوئی خدا گوشو چو من

این مگو هرگز نگویم این سخن

رو به ترک این سخن گو جان ببر

ورنه در بازی در این دم جان وسر

پس علی مرتضی گفت ای پلید

نیستی در عالم از ارباب دید

در میان ما و تو تیغ است تیغ

شد ز ظلم تو مدینه زیر میغ

آن لعین شد تند و گفت ای ناگزیر

سویت آمد تیغ خونریزم بگیر

چون امیر آن تیغ را بر سر بدید

تند بر جست و سپر بر سر کشید

تیغ او خود و سپر را بردرید

در گذشت ازخود و بر فرقش رسید

چون خدا بودی بهر جایاورش

جبرئیل آمد نگهبان سرش

تیغ او بر فرق حضرت ایستاد

تیغ بشکست و دو پاره اوفتاد

گفت حیدر کی پلید نابکار

ضرب خود راندی و کردی کارزار

من هم از بهر تو تیغی درکشم

وز تو فریاد و دریغی درکشم

حمله زد گفتا بگیر این ذوالفقار

دان که هستم من شه دلدل سوار

چون شنید او از امیر این یک سخن

گفت کای کودک تو کار خود بکن

من فکندم بر سرت آنگو نه تیغ

کوه را صدپاره کردی بی‌دریغ

در سرت از تیغ تیزم چاک نیست

وز چنان شمشیر هیچت باک نیست

حیدر از نام خدا فریاد زد

تیغ زد بر فرق آن ملعون رد

از سپر وز خود و از فرقش گذشت

شد دو نیمه زودو از اسبش بکشت

خود دونیمه گشت و اسبش شد دو نیم

تیغ آن شه بر زمین آمد مقیم

تا بگاو و ماهی او بی قیل شد

در میان حایل پر جبریل شد

پس ندا آمد باحمد از الاه

کین سخن بشنو زماهی تا بماه

لافتی الّا علی را گوشدار

گوی خود لاسیف الاّ ذوالفقار

مصطفی گفت این حدیث با صفا

از سر تحقیق با سلطان ما

قال النبی صلی الله علیه و اله و سلم ضربة علی علیه السلام یوم الخندق افضل من عبادة امتی الی یوم القیمة

چون نبی آن شاه دین را دید شاد

مهر او را در میان جان نهاد

روی او را پاک کرد از گرد جنگ

گفت در دین از تو دارم نام وننگ

چون عمر آن ضرب دید از مرتضی

پیش او افتاد اندر دست و پا

گفت جان ما شده گلشن ز تو

شمع ایمان نیز هم روشن ز تو

گر نبودی ضرب تیغت در جهان

بیشکی بودی شریعت خود نهان

جملهٔ اصحاب هم شادان شدند

زان خرابی جمله آبادان شدند

با علی گفتند کی شاه ازنخست

فتح در دین نبی ازتیغ تست

ضرب تیغش را چو دیدند آن بدان

منهزم رفتند تا مکه دوان

گفت حیدر کای شه هر دو سرا

می‌روم این قوم بد را از قفا

چون اجازت یافت از احمد ولی

بود انوار ولایت زو جلی

برکشید آن شاه مردان ذوالفقار

کرد ارض از خون اعدا لاله زار

کشت بسیاری از آن بدسیرتان

در مدینه گشت سیل خون روان

لشکر اسلام قوّت یافتند

جملگی مال و غنیمت یافتند

لیک حیدر میل دنیائی نکرد

مهر دنیا در دل او بود سرد

رو گذر تو زین جهان کن میل حق

تا دهندت در معانی خود سبق

تا بگیرد مهر شه بر دل قرار

روی از دنیا بگردان مردوار

هر که او دل از جهان خود برگرفت

همچو شاه ما ز دشمن سرگرفت

هر که او آلودهٔ دنیا بود

در دو عالم او یقین رسوا بود

هر که او از هستی خود دور شد

بیشکی میدان که چون منصور شد

هر که او از غیر حق بیزار شد

در میان جان و دل انوار شد

رو تو از خواب امل بیدار شو

و آنگهی در وادی کرّار شو

تو زخواب غفلتت بیدار باش

همچو جمع اولیادر کار باش

تا بیابی آنچه مطلوبت بود

وز معانی آنچه محبوبت بود

هست مقصودم در این گفتن کسی

آنکه او با اولیا باشد بسی

تو چه دانی اولیا را در یقین

زآنکه خودبین گشتهٔ در راه دین

تو همین نامی بگیری بر زبان

اولیا را تو ببین از چشم جان

دنیئی داری و عقبی هیچ نه

صورتی داری و معنی هیچ نه

من ز روی یار خود در حیرتم

اندرین حسرت بسی در حسرتم

اوّلین منزل ز سر باید گذشت

ورنه زین بابت بدرباید گذشت

رو ز سربگذر که شاه از سرگذشت

تا که گردد زندگی‌ات سرگذشت

هیچ میدانی در آن سر سرّ کیست

تو چه میدانی که آن اسرار چیست

سرّ آن معنی طلب کن همچو من

تا که گردد حاصلت اصل وطن

رو طلب کن تا بیابی یار او

ز آنکه یابند از طلب اسرار او

در طلب من یافتم اسرارها

بعد از آن گفتا بیا عطّار ما

گر نیابی در جهان او را عیان

رو تو جوهر ذات خود عطّار خوان

تانماید او بتو آن یار را

بعد از آنی بینی او را بی لقا

از لقا مقصود مامعنی بود

وندر آنجا دنیی و عقبی بود

هرچه می‌گویم ببین و گوش کن

جامها از خمّ وحدت نوش کن

آن چنان می خور که ازدل بردغم

نه از آن می خور که گردی متّهم

می چنان خور که امامان خورده‌اند

چون پیمبر ره بمعنی برده‌اند

هم شریعت را بحکمت گفته‌اند

راه معنی را بعزّت رفته‌اند

او حقیقت دان اسرار حق است

نور رحمان وجه حق مطلق است

خود محمّد بود و احمد نام او

در میان جان ودل انعام او

هست روشن همچو نور اندر مبین

آنکه با مظهر شده او همنشین

رو ز جوهر معنی او را طلب

تا خبریابی ز معنی بی سبب

هر که او در راه معنی رفت رست

پرتو نورش همه در جان نشست

هر که در دین نبی بندد کمر

شرع او گردد مر او را راهبر

دارم از دریای شرعش جوهری

مثل مظهر خود نیابی گوهری

ز آنکه اسرار محمّد دیده‌ام

راه شرع ازگفته‌اش بگزیده‌ام

من بگفتم جمله اسرارت تمام

لیک این مظهر نهان باشد ز عام

معجزی دارد بمعنی مظهرم

پیش هر مفلس نباشد جوهرم

تمثیل آنکه هرکرا جوهر قابلیت معنی هست پاک سخن را بهتر از جواهر قیمتی داند و خودرا بنافرمانی از نظر پادشاهان معنی نیفکند

شاه غازی شاه محمود آنکه داشت

برجهان حکم نکونامی گذاشت

بود شاه عادل و بس هوشمند

هیچ خلقی را نبوده زو گزند

صیت عدلش در جهان مشهور بود

زنگ ظلمت از دل او دور بود

داشت سلطان در جهان یک جوهری

گوهری در بحر معنی مظهری

بود او را یک غلام راز دان

نام او را خود ایاز خاص خوان

گفت سلطان خود ایاز خاص را

رو طلب کن جوهروقّاص را

جوهری اندر خزینه خاص بود

نام آن جوهر یقین وقّاص بود

آن جواهر را بگویم کز که بود

وز که آمدآن جواهر در وجود

خود سلیمان داشت آن جوهر نگین

زو رسیده تا به آن و تا به این

خود تبرّک بود آن جوهر بدهر

صدهزاران کُشته گشته زو بزهر

گوهری بود او و روشن همچو خور

کرده او را اهل دنیا نام دُر

رفت ایاز و در خزینه گشت زود

یافت جوهر راکه سلطان می‌نمود

پس بد او درّی بزرگ و قیمتی

هرکرا باشد ندارد محنتی

گفت سلطان کن بهایش از قیاس

ز آنکه هستی در جهان جوهرشناس

گفت ایاز خاص کی سلطان جود

من بگویم خود بهایش هرچه بود

لیک سرّی اندر او موجود هست

دردل آن سرّی از معبود هست

گر نبودی آن بهایش کردمی

آنچه مقصود تو بودی گفتمی

گفت سلطانش که آن سر را بگو

تا شوم دانا بر آن معنی نگو

گفت ایازش گر کنی تصدیق تو

من بگویم تاکنی تحقیق تو

قرنها بوده است این سر خود نهان

می‌شوداندر زمان تو عیان

در درونش کرم بی برگی بود

در دهان او مگر برگی بود

رو تو بشناس این در معنیّ خود

تانیفتی دور از تقویّ خود

چیست درّ و کرم در معنی بگو

گر نمی‌دانی مرو در کوی او

جسم دُردانِ کرم عقل و برگ عشق

کی توانم کرد هرگز ترک عشق

عشق چبود معنی عرفان جهان

این معانی در میان جان بدان

شد درون جوهرم عشقش نهان

لیک در مظهر کنم او را عیان

چونکه این سرّ از ایاز آن شه شنید

گفت می‌خواهم شود این سرّ پدید

بشکنم او را بدست خویش زود

تا عیان گردد که پنهانی چه بود

خود درون گوهر است آن سرّ غیب

من برون آرم از آن چون زرزجیب

گفت بامیری که بودی قدرتش

بشکن این گوهر مبین در قیمتش

گفت امیر اشکستنش از عقل نیست

این جواهر خود خراج ملکتی است

نشکنم گفتا که هست ازعقل دور

تو خراج ملک را مشکن بزور

کرد امروگفت سلطان کی ایاز

بشکن این جوهر که بینم سرّ راز

تا ببینم کرم و برگش را عیان

زآنکه بوده سالها این سرّ نهان

چون ایاز از امر سلطان درشکست

جمله میران را برفت از کار دست

که چرا بشکستی این در را علن

گفت از امر شه است اینت سخن

من ز گفت شه شکستم درّ او

گفت او درّ است و این دانم نکو

چون شما از امر شه لب بسته‌اید

درّ گفت شاه را بشکسته‌اید

خود شما صورت همی بینید و جسم

ز آنکه نشناسید معنی را ز اسم

من ز معنی گفتم این اسرار را

تو بصورت خود مبین گفتار را

من ز گفتار کسی گویم سخن

برکنم بنیاد بد ازبیخ و بن

زآنکه او اسرار در نیکیم داد

وین چنین گنجی بجان من نهاد

هست این اسرار معنی‌ام بجوش

میکنم در عالم معنی خروش

جوهر ذاتم که اشکستش نبود

درمعانی همّت پستش نبود

جوهر من خود لدنّی آمده است

نه چو ن جوهر که کونی آمده است

جوهر معنی من در بحر عشق

غوطه‌ای خورده بدیده شهر عشق

چون برون آمد ز جوهر کرمکی

شاه گفتا با ایازش نرمکی

کاین زمان گردید بر من این عیان

کرمکی یک برگ دارد در دهان

جوهر معنیّ من گوید سخن

رو تو اسرار خدا را گوش کن

جوهر معنیّ من گوید بتو

تا بکی باشی چو صورت تو بتو

جوهر معنی من گوید که رو

پیش عشاق رخم کن جان گرو

جوهر معنی من این رمز گفت

رو تو با اهل خدا میباش جفت

جوهر معنی من معنی شکافت

وز شکاف آن معانی عشق یافت

جوهر معنی من از عشق گفت

این چنین اسرار زو باید شنفت

جوهر معنی من خود یار دید

نه چو تو خوددید و او اغیار دید

جوهر معنی من مظهر شده

همچو درّی در صدف گوهر شده

ای که مهر تست در جان نور من

ای تو گشته ناظر و منظور من

مهر تو در کام جانم ریخته

جان بمهرت از ازل آمیخته

جوهر ذاتت بود عالی بسی

پی نخواهد برد بر ذاتت کسی

چون ایاز این لطفها از شه شنید

خویش راکمتر ز خاک راه دید

گفت شاها بندهٔ خاص توام

در هواداریت رقّاص توام

من تمام ازخود برونم آمده

در ره عشقت زبونم آمده

در زبان و در بیان من توئی

آشکارا ونهان من توئی

جز خداوند جهان در پیش و پس

غیر تو دیگر نبینم هیچکس

چونکه شد بشنید این راز از ایاز

ز آتش غیرت در آمد در گداز

گفت هستی تو بجای جان من

با تو یک شخصیم در یک پیرهن

این سخن را عشق می‌گوید تمام

تا شوند آگاه ازین هر خاص و عام

منکران عشق کوران رهند

هرکسی را کی چنین می میدهند

جوهر معنی به بینایان دهند

این سعادت کی برعنایان دهند

جوهر معنی من عالم گرفت

تو نپنداری همین آدم گرفت

جوهر معنیّ من حقّ ساخته

دین ودنیا را به یک جو باخته

جوهر معنی من شادان شده

همچو نوری در میان جان شده

جوهر معنی من انسان شده

غرقه در دریای بی‌پایان شده

جوهر معنی من واصل شده

جوهر ذاتم ازو حاصل شده

جوهر معنی من عطّار شد

زآنکه او با دین احمد یار شد

جوهر معنی من کرّار شد

ز آنکه او از دید حق دیندار شد

جوهر معنی من توحید گفت

سرّ اسرار خدا ازدید گفت

جوهرمعنی من ایمان شده

همچو درّی در میان جان شده

جوهر معنی من واصل شده

جوهر ذاتم ازو حاصل شده

جوهر معنی من زو راه یافت

ز آنکه او از سرّ حق آگاه یافت

جوهر معنی من مظهر شده

در میان عینها انور شده

جوهر معنی من خود نور دید

همچو موسائی که او بر طور دید

جوهر معنی من حقدان شده

فی المثل از کفر با ایمان شده

جوهر معنی من شاداب شد

ز آنکه در بحر نبی غرقاب شد

جوهر معنی من از احمد است

زآنکه او از رحمت حق سرمداست

جوهر معنی من شاه ولی است

زآنکه درعین محمّد چون علی است

جوهر معنی من ایشان بُدند

ز آنکه ایشان معنی جانان بُدند

جوهر معنی من انسان شده

همچو حیدر رحمت رحمن شده

جوهر معنی من زو نور شد

جوهر ذاتم از او مشهور شد

جوهر معنی من از مظهر است

در درون این صدف چون گوهر است

جوهر معنی من اصلی بود

ز آنکه اورا با علی وصلی بود

جوهر معنی من معنی اوست

این معانی را یقین می‌دار دوست

جوهر معنی من از اصل بود

زآنکه با او شاه مردان وصل بود

جوهر معنی من دریا شده

واندر آن دریا بسی غوغا شده

جوهر معنی من از کین گذشت

زآنکه شاهش بر دل مسکین گذشت

جوهر معنی من اسرار شد

همره منصور خود بر دار شد

جوهر معنی من آدم بُد است

ز آنکه او در دین حق محرم بُد است

جوهر معنی من طوفان شده

همچو نوح از کشتی عرفان شده

جوهر معنی من داود بخت

بوده او رادر معانی تاج و تخت

جوهر معنی من جان یافته

چون سلیمان ملک و فرمان یافته

جوهر معنی من سرّ جلیل

این معانی ظاهر از ذات جلیل

جوهر معنی من برهان نمود

همچو اسمعیل جان قربان نمود

جوهر معنی من اسحق بود

زآنکه اودر ملک معنی طاق بود

جوهر معنی من خندان شده

ز آنکه یعقوبم بسی گریان شده

جوهر معنی من آگاه بود

زآنکه او با یوسف اندر چاه بود

جوهر معنی من ز آن صالح است

کین چنین ناقه ز جان صالح است

جوهر معنی من همراه بود

همچو جرجیسی که با الله بود

جوهر معنی من پاک آمده

همچو ادریسی که چالاک آمده

جوهر معنی من برکوه تافت

موسی اندر کوه از آن انوار یافت

جوهر معنی من با خاک گفت

همچو یوشع سرّ معنی در نهفت

جوهر من سرّ غیبی را نمود

بعد از آن راز شعیبی را نمود

جوهر معنی من دریای شوق

همچو الیاس او گرفته جام ذوق

جوهر معنی من مات آمده است

همچو عیسی جوهر ذات آمده است

جوهر معنی من خضر نبی

صاحب اسرار کشتی و صبی

جوهر معنی من چون جوش کرد

همره ذوالکفل عرفان نوش کرد

جوهر معنی من آمد پدید

زآنکه احمد را چو بحر نور دید

جوهر معنی من شد سرّ صور

چون علی شد واصل دریای نور

جوهر معنی من گفت از حسن

زآنکه اودر جان من دارد وطن

جوهر معنی من چون عشق دید

گفت حسینی مذهبم دارم دو عید

جوهر معنی من دارد ظهور

زین عبّاد است در جانم چو نور

تمثیل آنکه هر که نسبت درست باهادیان راه یقین بهم رساند، از شر نفس و شیطان، که راهزنان دین‬اند در امان ماند. والسلام

جوهر معنی من باقر بعلم

خود همی باشد بعالم کان حلم

جوهر معنی من خود صادق است

آنکه در علم طریقت حاذق است

جوهر معنی من کاظم بود

در معانی عازم و جازم بود

جوهر معنی من باشد رضا

آن شهی کز وی خدا باشد رضا

جوهر معنی من بیشک تقی است

مظهر عرفان و شاه دین نقی است

جوهر معنی من دان عسکر است

ز آنکه این جوهر ز کان دیگر است

جوهر معنی من بی‌عیب دان

مهدی و هادی من در غیب دان

جوهر معنی من گویا شده

قنبر و سلمان و بوذر وا شده

جوهر معنی من بوذر شده

در یقین چون مالک اشتر شده

جوهر معنی من مقداد دان

خویش را در ملک عرفان شاد دان

جوهر معنی من حق الیقین

من چگویم چون تو هیچی اندرین

جوهر معنی من عطّار بود

ز آنکه او با اهل عرفان یار بود

ختم این سرّ کن تو ای عطّار ما

تا شوی در ملک معنی یار ما

جان تودر راه حق پیمان شده

در حقیقت مظهر سبحان شده

هر که برگفتم نهد انگشت رد

شیر معنیم بجانش پنجه زد

نقل نمودن معجزه حضرت امام رضا علیه السلام و بیان آنکه نسب و نسبت ظاهری با مخالفت، بعد و گرفتاریست ونسبت باطن با ارباب هدایت با موافقت رهائی و رستگاری.

بود در بغداد نیکو مقبلی

سیّد پاکیزه خلقی پر دلی

زاهد و عابد بُد و پرهیزکار

نیک روی و نیک خلق و با وقار

بود نام او ابوالقاسم تمام

سید و هم صالح و هم نیکنام

کرد عزم کوفه او با کاروان

تا که حاصل گرددش مقصود جان

بود در ره بیشهٔ بس هولناک

صد هزاران تن در او رفته بخاک

ناگهی از کاروان پیشی گرفت

راه درویشی و دلریشی گرفت

یک حماری داشت میرباوقار

می شدی گه بر حمار خود سوار

چون بشد یک پاره آن درویش راه

دید یک شیری ستاده پیش راه

پیلتن پر زور و مردم خوار و تند

گشته از هوش هزاران فهم کند

حمله کرد آنشیر و پیش او دوید

از چنان هیبت خر سیّد رمید

جست سیّد بر زمین گفت ای اله

جمله مسکینان عالم را پناه

از چنین محنت جدائی ده مرا

وز بلای بدرهائی ده مرا

زین سخن چون فارغ و آزاد گشت

ناگهان اندر ضمیر او گذشت

آنکه روزی عارفی با او بگفت

شیر را باشد حیا در چشم جفت

هرکه چشم خود بچشم شیر بست

شیر را با او نباشد هیچ دست

هرکه برچشمش بدوزد چشم گرم

هیچکس را می نرنجاند ز شرم

خود چنان نزدیک با آن شیر بود

کز دم آن شیر جانش سیر بود

چشم سید چون بچشم شیر دوخت

سر بزیر افکند شیر و بر فروخت

سر به پیش افکند آن شیر از حیا

چشم بروی بود سیّد زاده را

پس غلام سیّد از پی در رسید

خواجهٔ خود را به پیش شیر دید

نعرهٔ زد گفت ای مخدوم من

میکُشد این شیرت آخر بی‌سخن

رو بسوی کاروان فریاد کرد

شیر برجست و ورا بر باد کرد

شیر بر دریّد از یکدیگرش

پاره پاره کرد از پا تا سرش

پس فدای جان سیّد شد غلام

این معانی هست در جامع تمام

چون خلاصی یافت از شیر آن زمان

رفت سوی کوفه آن سید روان

چون بکوفه کرد آن سید مقام

جمع گردیدند خویشانش تمام

گشته بودند آگه آن مردم تمام

از حدیث شیر و قتل آن غلام

زین الم گفتند ما بیدل شدیم

چون کبوتر در غمت بسمل شدیم

شکرها کردیم اکنون این زمان

کز بلای شیر ماندی در امان

در میان شان بود پیری خویش او

مرهمی بهر درون ریش او

بود نام نیک او سید علی

عم یحیی بود آن نقد ولی

گفت قول مصطفی نشنیده‌اید

این چنین حالت مگر کم دیده‌اید

هرکه باشد بیشک از نسل بتول

کی کند زخم سباع او را ملول

ز آنکه بر آل نبی ای دین پرست

هیچ درّنده نخواهد یافت دست

قال النبی صلی الله علیه و آله و سلم: «ان لحوم بنی فاطمة محرمة علی السباع»

چون بیان کرد آن بزرگ دین سخن

پیش ما گفتند این را نقل کن

گفت از جدّم شنیدم این سخن

کو شنیده بود از جدّ کهن

کاندر ایام خلیفه بوده است

یک زنی با حشمت و دنیاپرست

نام در ایام زینب داشته

خویش را ز آل نبی پنداشته

خلق عالم حرمتش میداشتند

که ورا عالی نسب پنداشتند

چون امام هشتمین بشنید آن

گفت آریدش بنزد من روان

تا که گردد نسبتش با مادرست

این چنین خاری ز باغ ما نرست

زینب آمد آنگهی پیش امام

کرد او بر روی شاه دین سلام

بود چون حاضر خلیفه آن زمان

گفت پیشم این معانی کن بیان

تا که باشد نام باب و مام تو

تا شود معلوم رسم و نام تو

گفت هستم من فلان بنت فلان

خود دروغش گشت در ساعت عیان

چون علی موسی الرضا تحقیق کرد

کذب زینب را روان بشکفت ورد

گفت او رانیست با ما نسبتی

واندراین ره می ندارد دولتی

پس خلیفه گفت یا خیرالوری

نسبتش روشن بود در پیش ما

پس امام المتقین گفتا شنو

گر همی خواهی که یابی جان نو

ای خلیفه یک زمانی هوش دار

مستمع باش و زمانی گوش دار

بعد از آن گفت آن امام متقین

کی خلیفه حق ببین او را مبین

پیش من خود نیست ثابت اصل او

هم نماند بعد ازین هم نسل او

من حدیثی دارم از جدّم رسول

گویمت گر میکنی او را قبول

گفت برگو ای امام مقتدا

تا چه گفته آن رسول با صفا

گفت فرموده است جدّ و باب من

بشنوید ازمن همه اصحاب من

آنکه باشد او ز نسل فاطمه

باشدش در خیر و خوبی خاتمه

قال النبی صلی الله علیه و آله و سلم: «ان لحوم بنی فاطمه محرمة علی السباع»

هر که در اصل از نبی دارد مقام

بر درنده گوشتش آمد حرام

آل پیغمبر بقول آن امام

باشد ایمن از سباع و از هوام

پس خلیفه گفت این دم می‌رویم

تا حدیث مصطفی را بکرویم

اندر این جا خانهٔ پر شیر هست

پیش شیران می‌کنیم این دم نشست

خلق بغداد از یکی تا صدهزار

جمله رفتند از عقبشان بیشمار

آن امام دین ابا خلق آن زمان

شد بسوی خانهٔ شیران روان

گفت کذّابه که تو خود پیش رو

زانکه هستی پیشوا و پیش رو

رفت شاه و پیش آن شیران رسید

گفت امروز است ما را روز عید

چونکه بوی آدمی بشنید شیر

جمله برجستند از جاشان دلیر

چونکه چشم شیر چشم شاه دید

گفت چشمم این زمان الله دید

بود او نور خدا و مصطفی

خلق عالم بر ولای او گوا

همچو گربه پیش شه غلطان شدند

خلق بغداد اندر آن حیران شدند

پیش شیران رفت شاه دلنواز

در میانشان کرد دو رکعت نماز

شیری آمد با دو چشم آبناک

روی خود مالید نزد شه بخاک

ناله‌ها می‌کرد و عرض حال گفت

گفت نبود راز من از تو نهفت

پیرم و دندان ندارم این زمان

طعمه‌ام را می‌خورند این دیگران

امر فرما که مرا این دم جدا

طعمه بخشند این گروه باجفا

با خلیفه گفت سیّد حال را

مردمان کردند فرمانش روا

زینب ملعونه را در پیش خواند

او ز بیم زخم شیر از دور ماند

چون بدیدند آن چنانش مردمان

پیش شیرانش کشیدند آن زمان

زن چو اندر چنگ شیران افتاد

پیش شیران دور از جان افتاد

پاره‌اش کردند و بیجان ساختند

پس بخاکش زود یکسان ساختند

خوش ز هم کندند شیران بلا

زینب ملعونهٔ کذّابه را

بعد از آن شیران همه پیش امام

روی مالیدند برره ز احترام

با زبان حال می‌گفتند ما

گربه‌ها باشیم از شیر خدا

نقد شیر حق و شاه ذوالفقار

تو زما بی حرمتیها درگذار

مدح جدّ و مادر و باب شما

کرده نقش الله بر ارض و سما

شد شما را ای همه فرخندگان

جنّ و انس از کمترین بندگان

ای که دایم لاف ایمان می‌زنی

با ولای او دم از جان میزنی

در اطاعت روز و شب بیدار باش

با ولای حیدر کرار باش

حب ایشان را بجان خویش دار

تا بیابی علم معنی بیشمار

رو تو حبّ شاه مردان کن بدل

تا نگردی همچو مردودان خجل

رو تو مدح شاه را میکن نهان

تا شوی از جملهٔ انسانیان

گر تو حبش را خریدار آمدی

از همه خوابی تو بیدار آمدی

رو تو مهرش دار و با ایشان نشین

تا شوی ایمن ز شیران عرین

رو تو حبّش دار چون من در جهان

تا خلاصی یابی از شرّ این زمان

رو تو حبّش ورز چون سلمان فارس

تا نیابی بیم از شیران فارس

رو تو حبّش دار چون محبوب اوست

در جهان جان همه مطلوب اوست

رو تومهرش دار و با او یار باش

وز همه خلق جهان بیزار باش

خلق چون دور از ره ایشان روند

جملگی پی بر پی غولان روند

هرکه حبش چون رضا در جان نهاد

حق تعلای سرّ اعیانش بداد

رو تو حبش را یقین در جان بنه

تا شوی مقبول خاص و عام و که

هر که بر حبّ رضا داده رضا

جنت و فردوس را گشت اوسزا

در درون سینه‌ای یار عزیز

غیر حبّ او ندارم هیچ چیز

ای ز نادانی همه خود بین شده

راه حق گم کرده و بی‌دین شده

حبّ ایشان نور حق باشد ترا

نور حق را در دل خود ده تو جا

تا خلاصی یابی از شیران بغض

ورنه باشی تیره و حیران بغض

بغض حیدر دین و ایمانت برد

سوی قعر دوزخ آسانت برد

بغض در عالم ترا ویران کند

همچو روبه طعمهٔ شیران کند

هر کرا بغض علی در جان بود

هرگزش کی بهره از ایمان بود

خلق عالم جمله گمراه آمدند

ز آنکه بغضش را هواخواه آمدند

تو تولّادار با حبّش درست

کن تبرّا تو زبغضش از نخست

هر که خود رادشمن آن یار دید

چشم نابینای او خود چار دید

چار دیدن عکس شیطانی بود

دیدن حق راه رحمانی بود

هر که او غیر از یکی در کار دید

هرکجا دید او همه اغیار دید

گر تو نقل از مصطفی داری بیا

غیر یک مذهب کجا باشد روا

مصطفی گفتا که راه راست رو

از دوئی بگذر بیکتائی گرو

هست ذات حق تعالی خود یکی

دو ندانم من خدا را بی‌شکی

زود باشد تا تو ای روباه نام

خود بچنگ شیر افتی چون غلام

زود باشد تا تو چون زینب شوی

چون نداری رشتهٔ ایمان قوی

زینب کذابه هم دین باشدت

با رضا آن شاه دین کین باشدت

نقش کینه ازدرون خود تراش

ورنه هستی تو بمعنی بت تراش

گر ندارد قلب تو پاکی ز آز

بیشک آرندت بدوزخ در گداز

قلب خود را از کدورت پاک ساز

تاترا گردد نمازی هر نماز

هر که حبّ مصطفی دارد بدل

پیش ذات حق نباشد او خجل

مهراحمد آنکه بر دل زد سجل

حبّ فرزندانش هم دارد بدل

هیچ راضی نیست خود کرّار از او

ورنه باشد مصطفی بیزار از او

در ره دین نبی مردانه باش

وز همه یاران بدبیگانه باش

رو تو ارباب معانی را ببین

دور باش از مفتی محفل نشین

رو تو با درویش دین صحبت بدار

تا نهندت لوح عرفان بر کنار

رو تو واصل شو بدریای یقین

ز آنکه هستت نور معنی در جبین

رو تو علم معنی از قرآن بگیر

زانکه باشد علم قرآن دستگیر

رو تو ازتفسیر این مشتی حمار

دور باش و معنی قرآن بیار

رو تودوری کن ازین مشتی پلید

شد کلام حق از ایشان ناپدید

بین کلید حیله‌شان اندر بغل

بر حذر میباش از این مشتی دغل

راه شرع مصطفی ویران کنند

کفر را گیرند و نام ایمان کنند

شرع می‌گویند فرماید چنین

رای خود را شرع پندارند و دین

رو تو کار خود بیزدان راست کن

راه خود در طور مردان راست کن

رو تو با حق راست گوی و راست باش

دور باش از خودپسند و خودتراش

رو تو از قاضی بددوری گزین

ز آنکه می‌گیرد برشوت از تودین

گویدت بامن اگر داری تو کار

دین ما را گیرودین خود گذار

گر تو این ره از رضای حق روی

شرع در ظاهر شود بر تو قوی

شرع باطن مصطفی دارد نه تو

شرع ظاهر را بگردان تا مگو

راه باطل بهر دنیائی روی

نیست اسلام تو درمعنی قوی

هست دنیائی پلید و راهزن

حبّ دنیائیت سازد کم ز زن

مفتی آورده کتاب حیله را

پر ز رشوت کرده قاضی کیله را

خود مدرّس زحمت شبها کشید

روزها هم علّت سودا کشید

تا رسد وجهش زوقفی بر مدام

هست اندر مذهب این احترام

خود نه آخر این حدیث مصطفی است

طالب دنیا چو سگ باشد رواست

ای برادر حیلهٔ شرعی میار

دست از این جیفهٔ دنیا بدار

ورنه از قول رسول هاشمی

دور گردی از طریق مردمی

قال النبی صلی الله علیه و آله و سلم: «الدنیا جیفة وطالبها کلاب»

جیفهٔ دنیا چو مردار آمده

طالب آن کلب کردار آمده

بر تو ای نادان شده مردی حرام

چندگردی گرد مرداری مدام

بهر آن دنیا صحیفه باشدت

که همی خواهی که جیفه باشدت

تخم نیکی کار و نیکی کن درو

تا بری از جمله دینداران گرو

شد چو شیر مادرت اینها حلال

رو بترس آخر ز قهر ذوالجلال

من زدنیائی ندارم یک پشیز

میل هم ازوی ندارم هیچ چیز

من کلام حقّ بحقّ دانسته‌ام

نه چو دیگر مردمان بسته‌ام

هر چه حق گوید ز معنی بشنوم

فارغ و آزاد در کویش روم

من ندارم بحث بالا و نشیب

زآنکه دارم گنج سلطانی بجیب

هست دنیا همچو لقمه پیش من

در جهان جان و جانانم وطن

قحبهٔ دنیا که او بس لاده است

مقتدای ما طلاقش داده است

هر که ترک میل دنیائی بداد

دیدهٔ معنی به بینائی گشاد

گر تو چون ما ترک دنیائی کنی

مرد گردی ترک رسوائی کنی

من ز مظهر گویم این اسرار را

رو تو مظهر خوان ودان عطّار را

هست دروی بس عجایب بیشمار

جوهر از دریای مظهر خوش برآر

دانکه هر مصراع او یک گوهر است

پس ز معنیهای قرآن جوهر است

من ز بهرت ره ز جوهر ساختم

وندر آن جوهر بمظهر تاختم

تا رسیدم در ولایتهای عشق

آمد اندر گوش من هیهای عشق

هی هی عشق من از حیدر بود

زآنکه او درعلم احمد در بود

این معانی ختم شد بر شاه من

زآنکه اوباشد چو روحم در بدن

بیان خاتم بخشیدن حضرت امیرمؤمنان(ع) بسائل در بین نماز

دارم از بستان حق گلدسته‌ای

واین حدیث خوش ز خودوارسته‌ای

سالکی نیکو خصالی مقبلی

در طریق اهل حق صاحبدلی

گفت روزی مصطفی بامرتضی

در عبادت بود از بهر خدا

پیش حق احرام بسته محو بود

گاه اندر سکر و گه در صحو بود

در نماز استاده مستغرق شده

گشته فانی واصل مطلق شده

ناگهان یک سائلی فریاد کرد

از عذاب بینوائی داد کرد

گفت از بهر کریم لایزال

تو کرم کن بامن درویش حال

ز آنکه دارم فقر بیحد در جهان

تو مرااز فقرو محتاجی رهان

من بتو امیدوارم در کرم

ز آنکه هستی دردو عالم محترم

هیچکس از خوان تو نومید نیست

غیر را از فضل تو امید نیست

من بتو امیدوارم یا امیر

این فقیر بینوا را دستگیر

پیش بعضی بود سائل جبرئیل

این سخن راگرچه کم دیدم دلیل

بود حیدر در رکوع از بهر حقّ

ناگهان زد سائلی پیشش نطق

دست جود افشاند ناگه مرتضی

داد سائل را ز انگشت او عطا

در رکوع او کرد خود این سروری

داد در راه خدا انگشتری

سائل آن تحفه گرفت و زود رفت

در زیان آمد ولی با سود رفت

چون بدست سائل افتاد آن نگین

گفت من دارم سلیمانی ببین

چون پیمبر گشت فارغ از نماز

گفت با حیدر که هستی اهل راز

این کرم خود در جهان ناید ز کس

خود تو باشی خلق را فریادرس

مصطفی می‌گفت با اصحاب خویش

مرهمی باشد علی بر جان ریش

اندرین گفتار بود آن رهنما

جبرئیل آورد از حقّ انّما

قوله تعالی: «انما ولیکم الله و رسوله والذین آمنوا الذین یقیمون الصلوة و یؤتون الزکوة و هم راکعون»

گفت پیغمبر به یاران این سخن

پیک ربّ العالمین آمد بمن

گفت حیدر را خدا این تحفه داد

بر همه خلق جهان فضلش نهاد

گفت او والی بود در ملک من

خود یقین میدان و رادر سلک من

گشت داخل از یقین زوج بتول

درولایت با خداوند و رسول

حاکم و میر و ولی خلق شد

در ولا با مصطفی هم دلق شد

هر که باشد مصطفی او راولیّ

پس ولیّ او بود بیشک علی

مصطفی چون هست هادیّ خدا

شد علی هادی شرع مصطفی

غیر حقّ خود نیست با حیدر کسی

او بده در عالم معنی بسی

قال النبی صلی الله علیه و آله و سلم: «کنت مع الانبیاء سراومعی جهراً»

چون ولایت کرد در عالم ظهور

دید او را موسی اندر کوه طور

بوده مخفی باتمام انبیا

گشته ظاهربا من آن شیر خدا

غیر حیدر نیست با من در وجود

زآنکه کرده او بحق دایم سجود

غیر حیدر نیست مقصودم کسی

گفته این اسرار معبودم بسی

کن بحیدر رشتهٔ ایمان درست

باب شهر علم من او شد نخست

کرده‌ام ختم نبوّت در جهان

شد بر او ختم ولایت این بدان

بیان واقعه غدیر و نصب حضرت امیر مومنان(ع) بخلافت و امامت

یک روایت خوب از من گوش کن

جام از ساقی کوثر نوش کن

نقل دارم از ثقات با صفا

آنکه روزی حضرت خیرالوری

چونکه او برگشت از حجّ الوداع

در غدیر خم مکان کرد آن مطاع

جبرئیل از حضرت عزّت رسید

نزل از حضرت به پیش او کشید

پیش او از پیش حق آورد پیک

آیهٔ یا ایّها بلّغ الیک

گفت ای اصحاب دارم رازها

رازها را گویم این دم بر ملا

هرچه می‌کردم نهان ز اهل وعید

من بگویم چونکه فرمان در رسید

قال جل و علا: «یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک من ربک و ان لم تفعل فما بلغت رسالته»

پس نبی فرمود منبر ساختند

از جهاز اشترش افراختند

رفت بر منبر رسول از پر دلی

بود همراهش در آن منبر علی

گفت با اصحاب پیغمبر تمام

این کلام خوش اداو با نظام

با شما ای مردمان با وفا

نیستم اولی تر از نفس شما؟

قال النبی صلی الله علیه و آله و سلم: «یا ایهاالناس الست اولی بکم من انفسکم» قالوا بلی یا رسول الله قال: «من کنت مولاه فهذا علی مولاه»

جمله گفتند از طریق مهتری

تو به ما از نفس ما اولی تری

گفت هر کس را منم مولای او

پس علی مولای اوباشد نکو

حیدر از فرمان ربّ کاینات

شد ولی بر مؤمنین و مؤمنات

هر که او در دین من باشد درست

مهر حیدر در دلش باشد نخست

هر کرا باشد امیر و پیشوا

بعد من باشد امیرش مرتضا

چون مرا دانی نبی از عاقلی

پس بدانی ابن عمّم را ولیّ

چون خطاب آن شه بشیخ و شاب کرد

روی خود برجانب اصحاب کرد

چونکه بشناسید حیدر را مقام

نعمت حق بر شما آمد تمام

آورید ایمان به شاه اولیا

حق شود راضی ز اسلام شما

هرکه دارد در دل خود مهر من

مهر حیدر بایدش در جان و تن

چون شما رامهر او در دل شود

آن زمان دین شما کامل شود

قال الله تبارک وتعالی: «الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دیناً»

من بگویم آنچه مقصود خداست

در نهان و آشکارا عین ماست

من بگویم با تو راز سترپوش

گر همی خواهی که دانی باده نوش

من بگویم هرچه دارم در زبان

بشنو و درگوش گیر و خوش بدان

من بگویم قصه نوحت تمام

ز آنکه هستت کشتی معنی بکام

هر کرا من یار حیدر یار اوست

دشمن او سرنگون بردار اوست

هر کرا او شاه شد از من بود

دست او میدان که دست من بود

هر کرا او دوست من خود دوستش

دشمنش را از غضب تو پوست کش

هرکه را او روز شد روشن بود

هرکرا او شاه شد بامن بود

و قال علیه السلام: «اللهم وال منوالاه و عاد من عاداه و انصر من نصره واخذل منخذله والعن علی من ظلمه»

چون پیمبر کرد این معنی ادا

دست خود برداشت از بهر دعا

گفت الهی دوستش رادوست گیر

دشمنانش را بزن بر سینه تیر

یا الهی دشمنش را خار کن

منزل آن دوزخی در نار کن

هرکه او را یار باشد یار باش

هر که یارش نیست زو بیزار باش

هرکه بگذارد تو هم بگذاریش

هر که بر دارد تو هم برداریش

در ولایت چون علی را بر گماشت

دست او بگرفت و پیش خود بداشت

چون دو سر بودند اندر یک بدن

هر دو بنمودند از یک پیرهن

لحمک لحمی بیان کرد ازنخست

دمک دمی عیان کرد او درست

گفت یا اصحاب من مقبل شوید

در مبارک باد اویک دل شوید

جملگی خوشحال گشتند آن زمان

در مبارکباد بگشاده زبان

پس عمر برخاست گفتا یا علی

بر سر خلقان تو گردیدی ولی

هم بقول این شه آخر زمان

گشتی آخر تو امیر مؤمنان

بخ بخ لک یا اباالحسن اصبحت مولای و مولا کل مؤمن و مؤمنة

من ولای تو بجان کردم قبول

زانکه هستی این زمان نور رسول

چون عمر راند این معانی بر زبان

من ندارم از تو این معنی نهان

گفت بادت این مبارک بوالحسن

که شدی مولای جمله مرد و زن

چون عمر بوبکر هم اقرار کرد

روسیه شد هر که او انکار کرد

باطن ایمان ما را روح از اوست

باطن انسان همه مفتوح از اوست

ریخت پیغمبر بگوش جمله در

از محبت جملگی گشتند پر

هر که او اقرار کرد ایمان ببرد

هر که کرد انکار او خود جان نبرد

تو بغفلت عمر خود ضایع مکن

مشنو ازمنکر در این معنی سخن

زانکه انکار از خدا دورت کند

وز طریق مصطفی کورت کند

باولی اقرار ننمودن که چه

بر طریق کافران بودن که چه

پی نبردی خود براه راست تو

زانکه در معنی نداری هیچ بو

در دل دانا ز معنی گنج شد

در دل نادان معانی رنج شد

خلقها در رنج گنج‌اند اونهان

گنج دارم من بعین تو عیان

گنجها از گنج او آورده‌ام

واندر آن یک جوهری پرورده‌ام

من کلید آن ز مظهر ساختم

باب آن از مهر حیدر ساختم

هست شهرستان علم مصطفی

تو بمظهر کن در آخر التجا

گر نمی‌دانی تو شهر و باب را

باب، حیدر دان وشهرش مصطفی

قال النبی صلی الله علیه و آله: «انا مدینة العلم و علی بابها»

مرتضی و آل او یک مظهرند

حیدر و اولاد از یک گوهرند

حبّ ایشان دار دایم در ضمیر

تا شوی روشن تر از مهر منیر

حبّ ایشان دار و راه شرع رو

تاکنی در مزرع ایمان درو

حبّ ایشان دار و از غم شادرو

جان وایمان را بجانان کن گرو

جان جانان آنکه او را مصطفی

خود شفیع آورده است اندر دعا

جان جانان آنکه در دل نور از اوست

دیده و جان نبی مسرور ازوست

جان جانان آنکه با او هل اتی است

در بر او خلعتی از انّماست

جان جانان آنکه جبریل امین

سالها بوده است با او همنشین

جان جانان آنکه چون روح است او

در حقیقت کشتی نوح است او

جان جانان آنکه در دل دین ازوست

صبرو آرام دل مسکین ازوست

جان جانان کیست با جانم یقین

آنکه مهر اوست ایمانم یقین

جان جانان آنکه نام او علی است

هم بظاهر هم بباطن او ولی است

جان جانان آنکه او را قدرتست

هم یدالله است و عین رحمت است

جان جانان آنکه علم من از اوست

بلکه خود عطّار در معنی هم اوست

جان جانان مرتضی باشد مرا

چون بدانستی براه او درا

جان جانان کرده در جانم وطن

آید این دم بوی منصوری ز من

بود منصور آنکه سرّ را فاش کرد

نقش بود او خویش را نقّاش کرد

نقش این مظهر ندیده هیچکس

دم نگه دار و مزن با کس نفس

من چو جان خویش پنهان دارمش

در میان جان چو جانان دارمش

زانکه مقصودم ز معنی خودهم اوست

هست دریائی که این گوهر در اوست

من که عطّارم ز شک برخاستم

نخل معنی از یقین آراستم

اصل معنی را بگفتم من عیان

لیک از ارباب صورت شد نهان

هست این عالم پر از غوغا و شور

هر کسی دینی گرفته خود بزور

واندر آن دین می‌کند عقبی خراب

حاصل از دینش بودآخر عذاب

هر که در دنیای دون آلوده شد

او به کفگیر بلا پالوده شد

هر که او اسرار سبحانی شنفت

در حقیقت راه انسانی گرفت

هر که با او اهل معنی یار شد

عارف تحقیق چون عطّار شد

هر که اسرار ولی خواهد شنید

دل ز غیر او همی باید برید

آن یکی خانه است جای دو مکن

تیره دل از نقش غیر او مکن

هر که او را دل به صد جا بند شد

پیش او اسرار من کی پند شد

هر که او را دیدهٔ احول بود

در دو عالم کار او مهمل بود

هر کرا با مصطفی ایمان بود

حبّ شاهش در میان جان بود

هر کرا باشد محمّد پیشوا

او علی را داند آخر رهنما

هرکه را باشد علی خود رهنما

او رسیده خود بشهر هل اتی

هرکرا باشد کمال ودانشی

ایّها النّاسش بود خود پرسشی

هرکرا باشد بقرآن التجا

از درون او برآید انّما

هرکه را باشد بشه قبله درست

علم صورت را بکلّی او بشست

هرکرا گشته سعادت یار او

شهسوار دین بود سردار او

هرکرا گردد سعادت رهنمون

منزل او هست نیشابور و تون

هرکرا باشد سعادت همنشین

شد بسوی مشهد سلطان دین

اصلم از تون است ونیشابور جای

باشدم در مشهد سلطان سرای

گشته‌ام از خادمان درگهش

بلکه گردی هستم از خاک رهش

فخرها دارد ملک ازخادمیش

حور جنّت یافت راه محرمیش

در ره کعبه کنی بر خود حرج

یک طوافش بهتر از هفتاد حج

قال النبی صلی الله علیه و آله: «من زار ولدی بطوس فکانما زاربیت الله سبعین مرة»

این سخن باشد بقول مصطفی

طوف او هفتاد حج دارد بها

همچو عطّارم کمین هندوی او

مرغ روحم زایری در کوی او

فخر من این است کز شهر توام

خادمی سرگشته از بهر توام

فخرانسان خود بملک و جاه نیست

غیر را در پردهٔ دل راه نیست

هست این پرده میان ما و حق

ورنه دارم ملک معنی زیر دلق

من سبق را از علی آموختم

جوهر و مظهر از او اندوختم

جوهرو مظهر ز معنیهای اوست

کاندرین دنیا چو روی او نکوست

ای ترا روئی بهر انسان شده

عالمی در روی تو حیران شده

حکایت بر روح صاحب الولایة و بیان آنکه هر که او را شناخت، صاحب دل است و هرکه او را نشناخت گرفتار آب و گل

یا امیرالمؤمنین این بنده‌ات

از گنه کاری شده شرمنده‌ات

یا امیرالمؤمنین عطّار سوخت

در میان آتش اسرار سوخت

یاامیرالمؤمنین دستم بگیر

چون تو باشی دستگیرم یا امیر

میکنی ای پادشاه انس و جان

دستگیری کن ز پا افتاد گان

گرچه دورم بر تو دارم التجا

حاجت عطّار مسکین کن روا

دستگیر خلق عالم شاه ماست

داغ مهرش بر دل آگاه ماست

دستگیر هر که شد انسان شد او

رست از جسم و تمامی جان شد او

لاف منصوری زند در ملک هو

هم تو گشتی دارمنصوری بر او

جمله ملک و ملایک آن تو

ناصرخسرو شده دربان تو

مظهر و جوهر ز دو نان دور دار

روح عطّار از تو تا یابد قرار

بس ز غیبم مژده‌ها دادی که رو

خاطر خود را مرنجان نو بنو

مظهر و جوهر ز کان ما بود

اندر این دنیا نشان ما بود

این همه معنی ز گنج سرّ ماست

کی بگوئیمش بمفلس کین کجاست

مظهر ما هم به پیش یار ماست

خود بدست مفلسان جوهر کجاست

اهل دل خود ظاهرش را نیک دید

او گل بستان ظاهر نیک چید

اهل دل دانند معنیهای او

در سر مردان بود سودای او

اهل دل با حق تعالی راز گفت

خود شنید آن رمز و با او باز گفت

ای شده در ملک معنی پایدار

رایت معنی بیا بر پای دار

هست احمق دور از معنی دل

همچو حیوان درفتاده او بگل

اهل دل دارند جام معرفت

تو کجا یابی مقام معرفت

اهل دل دارند سرّ یار من

آنکه در جان است پود وتار من

اهل دل داند حقیقت را تمام

تو چه می‌دانی که هستی از عوام

اهل دل گویند راز دل بدل

چون ندانستی شوی پیشم خجل

گر همی خواهی که اهل دل شوی

همچو عطّار اندر این منزل شوی

کن مقام و منزل سلمان طلب

تا بیابی سرّ معنی بی سبب

هرکه او را حال سلمانی بود

بر سر او تاج سلطانی بود

همچو سلمان چون اباذر راه یافت

معنی عرفان دل از شاه یافت

تربیت نمودن بطلب هدایت و بیان آنکه مراد از کلمه التعظیم لامر الله فرمان بردن ولایت امیر است و تعظیم نمودن آن و شفقت نمودن برخلق بتعلیم آن

ای پسر گویم ترا آثار خیر

تا بیابی بهرهٔ در کار خیر

چند چیزی کن بمعنی اختیار

تا دهندت جام معنی صد هزار

اولّا ترس از خدا باید ترا

تا سعادتها سزا باشد ترا

دوّمین بر خلق عالم رحم کن

زآنکه پیغمبر بما گفت این سخن

امر حق را تو بسی تعظیم کن

خلق را کن شفقت و تعلیم کن

امر حق چبود مطیع شه شدن

با مطیعان ولی همره شدن

از اولوالامر ارکنی فرمان قبول

هم کنی از حق اطاعت هم رسول

بعد از آن از جان طلب کن راه را

واندر آن ره میطلب تو شاه را

قال النبی صلی الله علیه و آله و سلم: «التعظیم لامر الله والشفقة علی خلق الله»

تا که ایمانت شود محکم از او

مهر او میدار در جانت نکو

جان خود آمیز با مهرش نکو

تا درآید در میان جانت او

دیگری آن کز میان خلق رو

گوشه‌ای گیر ودرون دلق رو

چون بیابی سرّ ما سرپوش باش

در میان عاشقان می نوش باش

رو چو عطّار و قناعت پیشه کن

در میان مظهرم اندیشه کن

زاد راهت هرچه باشد غیر ازین

دشمنان باشند و دارندت کمین

ای برادر اهل دنیا را مبین

ز آنکه ایشانند گمراهان دین

تو بهردرویش عارف باش یار

گاه گاهی جوهر را پیش آر

چون ببینی جوهر ذاتم چنان

اندر آیی در میان سالکان

درّ ز بحر دل در آرم بیشمار

گر تو می‌جوئیش رو جوهر بیار

هر دری زین گوشوار عالمی است

هر که این راگوش دارد آدمی است

فکر وذکر خویش را صافی بساز

جهد فرما آنگهی اندر نماز

بعد از آنی روزه‌دار از کلّ نفس

ز آنکه باشد روزهٔ تو غلّ نفس

از طعام بد بپرهیز ای پسر

همچو دد کم باش خونریز ای پسر

نفس را از روزه اندر بنددار

مر ورا نز لقمهٔ خورسند دار

روزه‌ای میدار چون مردان مرد

نفس خود را از همه میدار فرد

نی همین از اکل او را باز دار

بلکه نگذارش بفکر هیچ کار

رو تو کُش نفس و مگردانش تو سیر

وانگهی بر خود مگردانش دلیر

ذکر حقّ باشد تمامی کار او

ورنه از خوردن نباشد عار او

در میان اهل معنی کن حضور

ز آنکه ایشانند چون دریای نور

رو تو از مردان دین غافل مباش

ز آنکه ایشانند ما را خواجه تاش

گر تو اهل فضل را نشناختی

دین و دنیا را به یک جو باختی

رومعانی دان شو و اسرار خوان

تا شوی در ملک معنی جان جان

نقطهٔ باب ولایت را طلب

و آنگهی از وی هدایت را طلب

گر نبایستی بعالم راهبر

کی فرستادی رسول با خبر

انبیا را اولیا باشد وصی

اولیا را اصفیا باشد صفی

اولیا و انبیا لطف حقّ‌اند

در حقیقت جمله حقّ مطلق‌اند

انبیا را خود ولی باید مبین

تا بگوید علم معنی را یقین

گر تو بی ایشان روی راه ای پسر

از حقیقت خود کجا یابی خبر

گر نیابی تو ولی را در جهان

رو ز مظهر جوی تا گوید عیان

هر چه ایشان گفته‌اند آن را شنو

هرچه کردند ای پسر با آن گرو

تا شوی در ملک معنی مقتدا

خیز و برخوان ربّ انصرنی علی

تا رسی بر آنچه مقصودت بود

خود بیابی آنچه مطلوبت بود

بهره کی یابی ولی زین کار تو

زآنکه میجوئی بسی اسرار تو

هرکه آزار کسی دارد بدل

پیش مردان باشد اودایم خجل

جانت از مهر علی آباد کن

خاطرت از بار غم آزاد کن

سؤال نمودن خواجه ابوالحسن نوری سبب مخالفت معاویة بن ابی سفیان علیه اللعنه و بیان نمودن آن را

خواجهٔ نوری بما همخانه بود

وز طریق ناقصان بیگانه بود

علم معنی از وجودش همچونور

شعله میزد همچو نور کوه طور

یک شبی در پیش من آن بحر راز

از حکایات شهان میگفت باز

از احادیث نبیّ و از علوم

وز حکایات شه هر مرز و بوم

گفتگوئی بود خوش ما را بهم

از مقامات صحابه بیش و کم

گفتمش از حرب صفّین گو سخن

یا زحرب نهروان هم یاد کن

چون امیرالمؤمنین آن قتل عام

کردو گفتا خود منم نصّ کلام

چون کلام الله را بر چوب دید

کرد با اصحاب خود گفت و شنید

که شما را خود طبیب حاذقم

آن کلام صامت و من ناطقم

صد هزاران تن ز سر بیجان شده

ذوالفقار شاه خونریزان شده

این چنین قتلی ندانم بهر چیست

پور بوسفیان بگو بر دین کیست

پور بوسفیان ز اصحاب نبی است

جنگ او با مرتضی از بهر چیست

گفت او با من که گویم سرّاین

گوش خود را سوی من دارای امین

چونکه فاروق از جهان بیرون شتافت

حکم در ایّام ذوالنورین یافت

گفت با او چون توهستی خویش من

دایماً خواهی که باشی پیش من

بیتو ملک شام ویران می‌شود

بر طریق قوم هامان می‌شود

بایدت رفتن بشام و عدل کرد

مال دنیا را سراسر بذل کرد

خاطر درویش و مسکین شاد کن

مسجد اندر شام و مصر آباد کن

پس بدست خویش منشورش نوشت

کرد لازم حکم او برخوب و زشت

او گرفت آن حکم وشد تا حد شام

زیر حکم آورد مردم را تمام

گاه گاهی از ضرورت ظلم کرد

بر همه ارباب دولت ظلم کرد

چون شنید او بارها آن ظلم وداد

او تغافل کرد و داد کس نداد

عاقبت از ظلم و جور آن پلید

گشت ذوالنّورین کشته روز عید

مردمان کردند سعی قتل او

هیچکس حاضر نشد در غسل او

پور صدّیق آمده با او بجنگ

بر سر او بارها می‌ریخت سنگ

هم بایشان سعد و مالک یار شد

ز آنکه از کردار او بیزار شد

این خبر چون پور بوسفیان شنید

گفت واویلا خلیفه شد شهید

زین خبر صبح نشاطش شام شد

ظلم پیشه کرد و بی‌آرام شد

پس تفحص کرد کاین غوغا که کرد

با خلیفه این چنین سودا که کرد

مردمان گفتند کز دفع گزند

جمله از قهرش ز اطراف آمدند

و آن همه در پیش حیدر رفته‌اند

بر ره سلمان و بوذر رفته‌اند

جمله را با او شده بیعت درست

گوئیا این نخل از آن باغ رست

چون همه در بیعت شاه آمدند

از همه راهی به یک راه آمدند

او ورا از شام دردم عزل کرد

هر چه بود ازمال جمله بذل کرد

پس امیر از شام او را خلع کرد

وین چنین حکم از برای شرع کرد

مملکت را حکم با عباس داد

بر همه اقران خود فضلش نهاد

بهر ملک شام منشور او گرفت

حکم هر نزدیک و هر دور او گرفت

پورسفیان لشکری را عرض کرد

بهر لشکر بس یراقی فرض کرد

کرد شخصی را سوی حیدر روان

گفت رو این نامه را با او رسان

گفت دارم خون عثمان را طلب

تا که کرده قتل او را بی سبب؟

قاتلان هستند پیشت این زمان

جانب من زود شان بفرست هان

تا از ایشان من کنم تحقیق آن

ورنه ریزد خون خلقی در جهان

پس همی گفتند از هر مرد و زن

جملگی با پورسفیان این سخن

که علی صد بار با ایشان بگفت

با همه در آشکارا و نهفت

که باو دم کم زنید از هر کجی

گشته ذوالنورین با منِ ملتجی

گر باو دیگر عداوت می‌کنید

خویشتن را زود گردن می‌زنید

ترک کردند آن جماعت چند روز

چونکه بیرون رفت شاه دلفروز

کار خود کردند و شه حاضر نبود

این چنین قتلی بکس ظاهر نبود

شاه هم اندر جواب نامه گفت

کای شده با مکر و با هر حیله جفت

گر تو اندر قتل او داری سخن

ساز دار العدل و تحقیقی بکن

زود حاضر شو بپرس از حال او

وز عناد خلق و قیل و قال او

قتل او راتا سبب ظاهر شود

هر که باشد قاتلش حاضر شود

چون بر او ثابت شود آن حال و کار

او قصاص آن بیابد در کنار

از امیرالمؤمنین چون این شنفت

پور بوسفیان جواب خوش بگفت

گفت من خود حاکمم بر اهل شام

متّفق باشند با من خاص و عام

گفت آن دم چون علم را برفراشت

حاکم اندر شهر کی خواهم گذاشت

حکم نشنید از امیرمؤمنان

اوفتاد اندر خطا یک چند آن

کرد در دین چون خلاف آن بی‌حیا

گشت واقع لاجرم آن حربها

این سخن را چون بیان کرد این چنین

گفتم ای نوری چه می‌گوئی در این

گفت از من بشنو ای طالب عیان

این حکایت را که من سازم بیان

من ز باب خود شنیدم این سخن

کو بمن گفت این معانی فهم کن

شافعی هم گفته زین معنی تمام

وین سخن خاص است در عالم نه عام

عقد اخوت مصطفی با مرتضی

گفت روزی مصطفی اصحاب را

عقد میفرمود با هم در اخا

گفت او با یکدگر یاری کنید

خود بهم عهد و وفاداری کنید

چون شوم من یارتان حق یار شد

از بدیهای شما بیزار شد

گفت ای صدّیق هستی یار من

در مغاره بوده یار غار من

گفت با فاروق کی چست آمده

در طریق شرع من رست آمده

هر دو را با یکدگر بیعت بداد

پس برادر کردشان و عهد داد

پس بذوالنورین گفت ای یار ما

کاتب وحی منی پیشم بیا

پس بعبدالله او را عقد داد

جمله را با یکدگر دادی وداد

دو بدو با یکدگرشان عقد داد

می‌شدند از صحبت هم جمله شاد

جملهٔ اصحاب کردندی خروش

بود اندر گوشه‌ای حیدر خموش

گفت با او مصطفی گو حال گو

خود چنین ساکت چرائی ای نکو

گفت ما را یا نبیّ المرسلین

تا بکی تنها گذاری این چنین

جملگی گشتند با هم همنشین

من شده در گوشه‌ای تنها چنین

گفت ای نورولایت درنهان

جبرئیل آمد بگفتا کن چنان

بعد از آن گفت ای تو محبوب الاه

بند خود عقد اخوّت را بشاه

ز آنکه حق این عقد را در عرش بست

ای سر هر سروری پیش تو پست

جملهٔ کرّوبیان حاضر بدند

ماه و خورشید اندر آن ناظر بدند

حوریان خود جمله جان افشان شدند

در رخ این هر دو شه حیران شدند

حق تعالی بیعت ما بسته است

تو نپنداری که این خود رسته است

پس نبی دست علی را چون گرفت

صیغهٔ عقد اخوت را بگفت

بعد از آن گفتا که شو فارغ ز غم

ما چو موسائیم و چون هارون بهم

قال النبی صلی الله علیه و آله: «انت اخی فی الدنیا و الاخرة وانت منی بمزلة هرون من موسی»

پس مبارک گفت احمد شاه را

کرد آن خورشید روشن ماه را

هر دو همچون ماه و خور تابان شدند

همچو انجم دیگران پنهان شدند

از جبینها گرد رُفتند آن همه

پس مبارکباد گفتند آن همه

زین ولایت مرتضی چون برفروخت

جان اصحاب نبی از رشک سوخت

هر که او با شاه مردان عقد بست

زد بدامان نبی بی شبهه دست

رو تو عقدی بند با ایشان درست

دامن آل نبی را گیر چست

عقد می‌باید که با دینت بود

در جهان نی ظلم ونه کینت بود

پور بوسفیان اگر کرد او خلاف

تیغ ظلم او کرد بیرون از غلاف

گر خلافی کرد با شیر خدا

بود خود آن با خدا و مصطفی

هرکه او ضدّ علیّ مرتضی است

بیشک او ضدّ خدا و مصطفی است

هر که ضدّ حق بود او کافر است

ضدّ حیدر دشمن پیغمبر است

رو تو از اهل خدا آگاه شو

پس بدین مصطفی همراه شو

تشویق نمودن مستعداد بولایت حضرت شاه مردان

چون بدین مصطفی همره شوی

از طریق مرتضی آگه شوی

هرچه گفتار کلام است و حدیث

گوش کن مشنو سخن از هر خبیث

رو توبیعت کن باولاد رسول

تا کند الله ایمانت قبول

هرچه فرمایند میکن تو بجان

تو بجان کن آنچه گویندت عیان

خود ورای رأی ایشان راه نیست

گر روی ره غیر آن جز چاه نیست

چاه چبود چاه خسران چاه ویل

گفتمت حرفی ببینش چون سهیل

آن سهیلی کز یمن بر هر که تافت

از شعاعش بوی دید ور نگ یافت

بوی و رنگ از حبّ آل مصطفی است

هر که دید او سرخ روی دو سراست

هرکرا چیزی بخاطر خوش بود

دفتری سازد که ظاهر خوش بود

رو تو غیر از راستی چیزی مگو

زآنکه باشد این بعالم خود نکو

هر که او دفتر بقلاّبی کشید

عاقبت خود را بخلاّبی کشید

ای برادر خط بقلاّبی بکش

پیش قلّابان فکن این غلّ و غش

عالمی از دست خط گمره شدند

جمع دیگر بر خطوط شه شدند

خطّ شه با خطّ احمد جمع کن

بعد از آن چون نور ایمان شمع کن

هست قلّابی خلاف دین همه

چیست چندین رسم و این آئیین همه

رسم و آئین را گذار و راست باش

باش یک روی و مکن این راز فاش

راست قول مصطفی و مرتضی است

غیر این هر کس که کرد او برنخاست

راه احمد راه حق دان بی‌گزاف

راه دوزخ دان ره اهل خلاف

خط کلام است و حدیث است و ورع

نیست حاصل دیگران را جز جزع

هیچ میدانی که در عالم چه شد

این همه بدعت بعالم از که شد

از کسی کو راه حق پوشید و رفت

آستان دوزخ او بوسید و رفت

رو تو بی‌حکم خدا کاری مکن

خویش را درضدّ چو مرداری مکن

هر که از دین نبی بیزار شد

او نجس گردید چون مردار شد

هرکه او در راه دین تقصیر کرد

خویشتن را درجوانی پیر کرد

هرکه او آید بهمراهی ما

جای او باشد بهشت باصفا

هر که با او یار شد او یار دید

کور شد آنکه ورا اغیار دید

هرچه در عالم بظاهر حاضر است

تو یقین میدان که فانی آخر است

تو بظاهر نیک باش و نیک رو

تا بباطن تو شوی معنی شنو

رو مقام بیخودی راگوشه کن

وآنگهی گفتار ما را توشه کن

غیر ایشان نیست هادی ای عزیز

گر تو بینی ناکسی و بی تمیز

تو کناره گیر از شهر بدان

رو بصحرا آر و خود را وارهان

هست صحرا و ادئی بس با حضور

دیدهٔ اغیار از آنجا مانده دور

هست صحرا جای امن و باصفا

هر که آمد رفت از اهل وفا

هست صحرا آنکه گل روید از او

اهل معنی نکته‌ها گوید از او

غیر را آنجانباشد هیچ راه

خار نبوددر میان آن گیاه

چون برون آیی تو از شهر بدن

اندر آن صحرا روی بی‌خویشتن

بوی حبّ مرتضی مستت کند

در بهشت عدن پابستت کند

خانه و شهر بدن ویران کنی

همچو گل جا در میان جان کنی

رو تو نیکو باش و هرجا باش باش

زآنکه این معنی نباشد بی‌بلاش

رو بلای آسمانی را بخر

تا که یابی از بلای او ثمر

گر بلا ازوی بود نیکو بود

خود بلای تو همه از تو بود

هر بلا کز وی بیاید خوش بود

بر سر تو خود بلای تو بود

رو مکن با اهل حق جنگ و نزاع

گر کنی حشر تو باشد باسباع

حیف باشد خود که شیطان در جهان

خود تووسواسی شوی با این و آن

رو تو از وسواس شیطان دور باش

تا ببینی با نبی در یک قباش

گر بصورت دردومظهر جلوه کرد

مظهر ما در دو عالم هست فرد

هست بینا آنکه راه حق رود

کور گردد آنکه اوبردق رود

رو بحجّت کار کن با شاه حق

زآنکه اعمی را نباشد راه حق

راه حق از معصیت گردد خراب

من زجور تو دلی دارم کباب

ساختی یک خانه را هفتاد در

سر بسر ازدین احمد بیخبر

باب یک دانم بگفت مصطفی

مصطفا گفتا علیٌ بابها

خود برآ از باب او درعلم حق

تا بری از جمله صدّیقان سبق

رو ازین در تو بشهر مصطفا

تا ببینی جنّت و فردوس را

چونکه جنّت خواستی با حق گرو

رو تو فتّاح علیم از حق شنو

ز آنکه حق دانا ز سرّ خلق شد

در درون جبّه و هر دلق شد

من درون جبّه دیدم شاه را

از درون یابم بسویش راه را

گر بدین و مذهبش تونگروی

در حقیقت مرتد و ملعون شوی

مذهب غیر از دلت بیرون دوان

در دلت نهری ز ایمان کن روان

مذهب شه را بدان و راه جو

تا که باشد علم شرع تو نکو

من براه اهل ملّت رفته‌ام

بر همه اطوار سنّت رفته‌ام

سنّت پیغمبر و ملّت یکیست

راه حیدر را در این خود کی شکیست

هست مهر شاه مردانب ر دلم

قرنها این بُد سرشته در گلم

تا که گفت آنشاه من با من سخن

عیب من در این سخنها تو مکن

آنچه او گفته است من خود آن کنم

غیر دینش را همه ویران کنم

تو زدین او بکن یک خانه‌ای

واندر آنجا جای ده جانانه‌ای

مایهٔ تو گنج حبّ او بود

در دو عالم مایهٔ نیکو بود

گنج و مایهٔ حبّ او باشد ترا

چون نداری گنج گردی بینوا

خانهٔ تو خانهٔ شیطان بود

پیش تو دیو لعین رحمان بود

جامده در خانه بغض و کینه را

تیره از ظلمت مساز آئینه را

هرکه بر دین شه مردان برفت

از جهان میدان که با ایمان برفت

خانهٔ دل را ز غیرت پاک کن

وآنگهی رو جان دشمن چاک کن

جان دشمن چاک کردم زین سخن

زآنکه دشمن را نباشد بیخ و بن

من سخن ازدانش او گفته‌ام

وز عطایش درّ معنی سفته‌ام

ور نه از عطّار کی آید سخن

این معانی را بدان و فهم کن

در درون خود آتش شوقش بود

در میان جان من ذوقش بود

تنبیه ارباب غفلت، و بیان احوال و دریافت خود، و نصیحت نمودن غافلان

ای تو غافل از درون و از برون

خود درافتادی در این چه سرنگون

ورنه من راهت ز معنی ساختم

سحر ایمان را در او پرداختم

راه روشن ساختم از نور او

چون ندیدی تو شدی مهجور او

جان من نور ولای او گرفت

وز دو عالم خود صدای او گرفت

خاک نیشابور از او گلزار شد

هرکه بد درخواب از او بیدار شد

من در او کشتم ز بهرت گل بسی

عاقبت گل را بچیدم بی خسی

ناکسان را کی رسد زان غنچه بو

زانکه من چیدم گل از بستان او

هاتف غیبم همی آواز داد

یک گلی از غیب در دستم نهاد

گفتمش ای سرّ غیبی حال این

گوی با من تا شود سرّم یقین

گفت این معنی که با تو همره است

یک گلی از بوستان الله است

بلبل آن بوستانت ساختند

بعداز آن مست جهانت ساختند

این معانی را که تو خواهی نوشت

هست ورد جمله حوران بهشت

هیچ عاقل بر ملا این را نگفت

جمله دارند این معانی را نهفت

من بخود این را نگفتم در جهان

هرچه گفته است او بگویم من عیان

من نشان بی نشانان یافتم

در دل خود گنج پنهان یافتم

سالها در این سخن حیران بدم

واندر آن دریای بی‌پایان بدم

بوی گلزارت دماغ من گرفت

عالمی نور چراغ من گرفت

رو ببر تو از چراغم روشنی

تا نباشی تو چو خفّاش دنی

روشن و خندان شو از نورش دمی

لحظه‌ای برریش دل کن مرهمی

گوش کن اسرار حق را همچو من

تا رهائی یابی از شیطان تن

تن ترا ویران زدنیائی کند

جان ترا روشن ز بینائی کند

اندر این دنیا چو تن پرور شوی

از چنین تن عاقبت بیسر شوی

از تن بیسر چه آید غیر هیچ

هیچ چبود هیچ میدانی تو گیج

گیج باشد هیمهٔ دوزخ یقین

سهل باشد گر تو باشی این چنین

ای برادر خویش را صافی بساز

تا شود درهای رحمت بر تو باز

چون شدی در راه حق حق را ببین

این سخن نقل است از سلطان دین

بیان سر لو کشف نمودن علی علیه السلام و به عین الیقین، عالم بعلوم آن بودن

آن امیری کو بود در راه حق

برده از کلّ خلایق او سبق

خوانده او علم لدنی را تمام

بوده او در علم معنی با نظام

گفت چون حق را بدیدم در یقین

گشت کشف من همه اسرار دین

چونکه علمت یافت حق را در عیان

دان که حق با تست در معنی نهان

گر ببیند آنچه من هم دیده‌ام

یکسره و بیش و نه کم دیده‌ام

سرّ غیبی بر دلم گشته عیان

گرچه هست از دیدهٔ هر کس نهان

از نهان و آشکارا حاضرم

بر زمین و آسمانها ناظرم

چون بدیدم حق نبینم هیچ غیر

غیر را در این معانی نیست سیر

من بباطن دیده‌ام حق را یقین

دیده بگشا و بمن حق را ببین

من بعین عین خود حق بین شدم

ز آن باهل بغی اندر کین شدم

هرکه از فرمان من سر تافته

او وجود خویش بی سر یافته

هرکه با حق راست رفت ایمان برد

ورنه از شمشیر من کی جان برد

داده حق بر من بقدرت ذوالفقار

تاکشم از جان بی‌دینان دمار

من بغیر از حق نبینم هیچ چیز

زآنکه او بخشیده ما را این تمیز

هرچه حق گفته است من آن کرده‌ام

غیر حق را جمله ویران کرده‌ام

ای برادر راه حق چون شاه رو

زآنکه او در راه حق بُد پیش رو

رو چو او دین محمّد را بگیر

تا شود روز پسینت دستگیر

ترغیب نمودن طالبان براه حق و بیان مستی و شور کردن، وظهور ولایت ولی را در هر نشأه بازنمودن، و شرح حال خود بر آن افزودن

شو مطیع مصطفی و مرتضی

زآنکه حق گفته بقرآنشان ثنا

تو ثنای شه بجان پیوند ساز

تا شود پیوند تو با اهل راز

جمله عالم فتنه و غوغای اوست

در همه جا منزل و مأوای اوست

او ظهوری کرده درجانم بدهر

لاجرم اسرار ریزم نهر نهر

موج اسرارم نگر منصور وار

هر زمان نوعی دگر گیرد قرار

گاه عاشق گاه معشوق است آن

گه بأرض و گه بعیّوق است آن

گاه سلطان گاه رحمن گاه نور

گاه رفته در درون نار و شور

گاه ایمان گاه احسان گاه لطف

می‌رسد زو بر دل آگاه لطف

گاه روح و گه روان و گاه جان

گاه گشته در درون جان نهان

گاه عیسی گاه موسی گاه طور

گاه کرده در درختی او ظهور

گاه جود و گاه همّ و گاه غم

گاه بوده در معانیها کرم

گاه ایمان گاه برهان گاه نوح

گاه دراجسام انسان روح روح

گاه طوفان گاه باران گاه نم

گاه اندر جوش معنی همچویم

گاه جام و گاه باده گاه خم

گاه در جای رسول او گشته گم

گاه گویا گاه بینا در همه

گاه بوده چون شبان اندر رمه

گاه زرع و گاه درع و گاه شرع

گاه اصل اندر یقین و گاه فرع

گاه جید و گاه دید و گاه عید

گاه پیر و کرده عالم را مرید

گاه سلطان گاه شاه و گاه میر

گاه او شاه دو عالم را وزیر

گاه کان و گاه جان و گه روان

گاه در ملک معانی شه نشان

گاه سال و گاه ماه و گاه روز

گاه هست از نور اعیان دلفروز

گاه سرّ و گاه برّ و گاه فرد

گاه بوده با ملایک در نورد

گاه نطق و گاه خلد و گاه حور

گاه کرده در دل انسان ظهور

گاه روزی گاه رازی گاه سمع

گاه گردد در میان حکم جمع

گاه راز و گاه ناز اندر عیان

گاه حیدر گاه شیری درجهان

گاه مل گاهی گل است و گاه خار

گاه منصور آمده است و گاه دار

گاه ذوق و گاه شوق و گاه روح

گاه بوده اهل معنی را فتوح

گاه آدم گاه نوح و گاه دم

گاه بر لوح محمّد چون قلم

گاه عصمت گاه رحمت گاه نام

گاه آمد همره احمد بجام

گاه تاک و گاه باغ و گاه می

گاه رفته بر سر مستان که هی

گاه اوّل گاه آخر گاه نور

گاه در کلّ جهان کرده ظهور

گاه با من گاه بی من گاه من

گاه درملک معانی جان و تن

اینکه من گفتم همه گفت وی است

این همه گفتار از گفت نی است

من زنی این رازها بشنیده‌ام

بلکه در عین این معانی دیده‌ام

گفتگویم نه همه هرجائی است

این همه افغان من از نائی است

برده چون نائی ز چشم من رمد

آن دمم بیرون که بر من می‌دمد

همچو حیدر بگذر از دنیای دون

تا نیاویزند ازدارت نگون

حیدر از دنیا یکی در هم نداشت

تخم دین جز در زمین دل نکاشت

بود او را مصطفی خوش همدمی

فاطمه او را بمعنی محرمی

بوده سبطینش ز محبوبان حق

کس نبرده در جهان زیشان سبق

این منم از درس ایشان برده بهر

خشک لب بنشین تو در نزدیک نهر

نهر خود پر آب کن از بحر من

یا برون آ یک زمان از شهر تن

هرکه با من باشد او همچون من است

در درون او زمعنی روزن است

شهر من شهر امیر است ای پسر

تو نداری خود ز شهر من خبر

شهر من تون است و نیشابور هم

در زمین طوس گشتم محترم

خاک این وادی به از کلّ جهان

این معانی را نمی‌دارم نهان

همچو مکّه طوس باشد جان ملک

چون رضا گشته در آن سلطان ملک

ملک من دارد دونقد مرتضی

آن یکی محروق و آن دیگر رضا

ملک ما را بر همه جافخرهاست

ز آنکه سلطان خراسان فخر ماست

چون محمّد میر نیشابور شد

از قدومش آن زمین پر نور شد

از جفا چون گشت محروقش لقب

سوخت جان بیدلان ازتاب و تب

من از آن خاکم که خاکم نور باد

دایماً این ملک ما معمور باد

زید سلطان را زیارت کن بتون

گر تو خودهستی بمعنی رهنمون

سرخ کوهک گشت چون ارزنده‌اش

گشته سلطانان عالم بنده‌اش

اصل من از تون معمور آمده

مولدم شهر نشابور آمده

هست نام من محمّد ای سعید

شد فریدالدّین لقب از اهل دید

من زباب علم عطّار آمدم

لاجرم گویای اسرار آمدم

من شدم عطّار و عطّار آن من

من بدم اسرار و اسرار آن من

من بحکمت گفتم این اسرار را

تا شوی یار و شناسی یار را

یار احمددان و حیدر را بهم

یارت ایشانند از حق محترم

یار صورت گرچه هست این باوفا

یار معنی بود با او مصطفی

مصطفی و مرتضی خود بی‌شکی

بوده اندر صورت و معنی یکی

آل احمد خود همه جان منند

خود یکی‌اند ار بصورت بس تن‌اند

در هدایت معنی ایشان یکی است

کور آن کو را در این معنی شکی است

من که گویم مدح ایشان در سخن

برکنم بنیاد خصم از بیخ و بن

رو منافق حبّ ایشان کن بدل

تا نباشی پیش عزت خود خجل

خود منافق را نباشد دین درست

زآنکه میراثی بود بغض‌اش نخست

از منافق ای برادر دور باش

تانگردی از رفاقت مبتلاش

دان منافق را تو در دین رو سیاه

چون خرلنگ اوفتد آخر بچاه

دان منافق همچو نار و همچو دود

روگریز از صحبت او خود تو زود

دان منافق را تو زنبوران زرد

سالکان را ریش زخم نیش کرد

ای منافق هست کردار تو ننگ

همچو حجّاج آمدی در دین تو لنگ

خود منافق نیش دارد در بغل

تا زند بر رهروان نیش آن دغل

نیش او زهر است و گفت من دوا

تو روان برخیز و نزد من بیا

تا ببینی شهد زنبوران عشق

بر دلت ریزد ز جان باران عشق

دین مادر اصل وصلی داشته

وصل آمد هر که اصلی داشته

آدم صورت نباشد آدمی

کی شوند این مردم بدآدمی

هرکه در صورت بماند بد بود

معنی آمد نیک و صورت رد بود

چون گل آدم باسرار او سرشت

وز نفخت فیه من روحی نوشت

پس بحکم حق ملایک سجده‌اش

جمله کردند و بداداین مژده‌اش

که ترا چون حق ز گل پرداختند

بر همه عالم خلیفه ساختند

حق بآدم گفت از گندم حذر

تا نیفتی از بهشت ما بدر

رو کن از گندم حذر با حق نشین

تا شوی واصل تو در حقّ الیقین

رو تو چون حیدر مخور گندم بدهر

تا نبینی در درونت نیش زهر

چون زگندم دور کردی نفس را

با حیا و علم باشی آشنا

یعنی از فرمان مکن تو انحراف

تا نگردی مبتلا اندر خلاف

چون خلافی از تو ناگه سر زند

خطّ عصیان بر جبین تو کشد

همچو شیطان کو ز امر انکار کرد

گشت ملعون چونکه استکبار کرد

سر نپیچی هرگز از فرمان دمی

تاشوی درملک معنی محرمی

هست فرمان الهی آنکه تو

تابع احمد شویّ و آل او

هرکرا علم و حیا همره بود

از یقین او تابع آن شه بود

بعد از آن آید حیا نزدیک عقل

تابگیرد از علوم عقل و نقل

علم از آدم دان که حق داده بوی

من نگویم کز کجا بوده است و کی

تمثیل در فرستادن عقل و حیا و علم از حضرت عزت بحضرت آدم (ع)

چون ز عزّت خلعت آدم بداد

تاج اسرارش روان بر سر نهاد

گفت ای جبریل این سه تحفه را

بر بنزد آدم خاکیّ ما

گوی کاین سه تحفه از حق آمده

از برای دید مطلق آمده

تا بتو باشند خود یار وندیم

هم بتو باشند در معنی مقیم

تو بایشان باش و با ایشان نشین

تا که حاصل گرددت اسرار دین

پس نظر کرد آدم معنی در آن

دید نور عالم معنی در آن

گفت آدم با ملایک در ملا

کاین سه جوهر را که آمد از خدا

عقل خواهم تا جدار من شود

علم خواهم در دلم محکم شود

خود حیا را جابچشم خویش کرد

او نظر در حرمت او بیش کرد

منزلی کردند خود هر یک قبول

شرح این معنی همی داند رسول

گفت هر کس علم دارد جان بود

خود حیا یک شعبه از ایمان بود

هر که او با عقل باشد متّقی است

این شقاوت بیشکی از احمقی است

هر کرا با عقل همراهی بود

دیدنش از ماه تا ماهی بود

هر کرا علم از معانی بوده است

عالم و اسرار دانی بوده است

هر کرا عقل و حیا همراه اوست

آدم معنی دل همراه اوست

هر که دارد عقل و دین همراه اوست

خود مقام فضل منزلگاه اوست

عقل با علم و حیا چون جمع شد

سینه‌ها روشن از او چون شمع شد

هر که دارد عقل این دو پیروند

پس حیا و علم باوی بگروند

هر که دارد عقل راه شه رود

نی چو بی‌عقلان درون چه رود

رو تو از بی‌عقل و نادان کن کنار

تا چو حیوان می نباشی در قطار

خود حیا اهل معانی را بود

علم و عقلت از حیا ظاهر شود

جان من دان پرتو انوار اوست

زانکه او را علم معنی یار اوست

عقل با علم و حیا همخانه شد

هم می و میخانه و جانانه شد

از من و میخانه عشق آمد برون

گشت او درملک معنی رهنمون

گفت با جان که بیا تا برپریم

خرقهٔ تن را سراسر بردریم

خیز تا با هم می معنی خوریم

پس بسوی ملک معنی ره بریم

دل ز باطل پاک کن آنگه درون

تا نیندازندت از خانه برون

ظاهر و باطن بمعنی پاک ساز

بعد از آن اندر مساجد کن نماز

گر نماز پاک خواهی پاک شو

ورنه اندر بند جسمت خاک شو

گلشن جان را بعشقش پاک دار

تا بروید گل بمعنی صدهزار

شوق ما از حالت مستان بود

جان ما از شوق او نالان بود

سرّ اسرارش نهانی آمده

جوهر ذاتش عیانی آمده

صدهزاران راز دارم در دورن

لیک بستم باب معنی از برون

ای همه مشغول صورت آمده

جملگی محض کدورت آمده

در نظر غیر خدا را پست کن

دفتر معنی ما را دست کن

تو بخوان و گوش کن اسرار من

تا بیابی کلبهٔ عطّار من

کلبهٔ عطّار جای عاشقانست

واند او ظاهر سرور عارفانست

اهل صوت نیست اندر منزلم

گفتهٔ ایشان نباشد حاصلم

من از این صورت برون رفتم تمام

صورت و معنی او دارم مدام

من کتاب صورت خود شسته‌ام

چشم صورت بین خود را بسته‌ام

علم حال من همه عالم گرفت

بلکه تار و رشته آدم گرفت

علم من در عرش حوران خوانده‌اند

نی گرفتاران دوران خوانده‌اند

علم صورت از رهت بیرون برد

علم معنی بر سر گردون برد

علم صورت معنیت ویران کند

صد هزاران رخنه در ایمان کند

علم صورت اهل صورت را نکوست

لیک در معنی بغایت نانکوست

علم معنی در دل خود جای کن

علم صورت را بزیر پای کن

علم معنی را بخود همراه بین

علم صورت را ز بهر جاه بین

علم معنی عشق رادارد عیان

علم صورت عقل را دارد زیان

علم معنی عالم جانها گرفت

علم صورت در زمین مأوی گرفت

علم معنی خود حیا در چشم داشت

علم صورت تخم جهل و عجب کاشت

علم معنی کرد جانم را شکار

تا دهد او را بباز شهریار

علم معنی آمد و شیطان گریخت

در درون من همه ایمان بریخت

علم معنی آمد و عالم گرفت

در حقیقت کشور آدم گرفت

علم معنی آمد و جانیم داد

مهر سلطان در درون من نهاد

علم معنی آمد و گفتار شد

پیش احمد آمد و کردار شد

علم معنی سرفراز دین ماست

در دو عالم آیهٔ تلقین ماست

علم معنی با دل من راز گفت

قصّهٔ آدم بیک دم باز گفت

علم معنی عشق را در برگرفت

رفت و کیش ساقی کوثر گرفت

علم معنی کفر ودین از من ربود

گفت رو این دم بکن حق را سجود

علم معنی آمد و احمد شنید

گفت با حیدر نبی در عین دید

علم معنی آمد و شرعش گرفت

بعد از آن از اصل و از فرعش گرفت

علم معنی با محمّد راز گفت

بعد از آن با شاه مردان بازگفت

علم معنی کرد درعالم ظهور

بعداز آن او برد موسی را بطور

علم معنی بود اسرار خدا

علم معنی بود انوار هدی

علم معنی مصطفی را شرع داد

بعد از آن با مفتی ما فرع داد

علم معنی با علی همراه بود

خود نبیّ الله از آن آگاه بود

علم معنی را رسول الله دید

او علی را اندر آن همراه دید

علم معنی را که این عطّار گفت

جملگی از گفتهٔ کرّار گفت

علم معنی کاف و ها یا عین و صاد

هست در معنی بقرآنت گشاد

علم معنی در طریقت راست بود

در نهان سرّ حقیقت را نمود

علم معنی در دلم معنی شکافت

بعد از آن در مظهر انسان بتافت

علم معنی را زمعنیها بپرس

در حقیقت روز از نادا بپرس

علم معنی خود کلام الله خواند

بر زبان ذکر ولیّ الله خواند

علم معنی گشت در بازار عشق

یافت اوسر رشتهٔ اسرار عشق

علم معنی راه هدایت کار کن

خیز ورو خود را باو تو یار کن

علم معنی پادشاه علم بود

ز آن فقیر بینوا را حلم بود

علم معنی کاروان سرّ غیب

دامن من چاک کرده تا به جیب

علم معنی را بدل عطّار یافت

زان معانی گوهر اسرار یافت

علم معنی را شریعت خانه‌ای

غیر آن خانه همه ویرانه‌ای

علم معنی خانهٔ دلها گرفت

واندر آنجا منزل و مأوی گرفت

علم معنی گوش کرده جبرئیل

هست گفتار نبیّ الله دلیل

علم معنی قاف تا قاف آمده

ز آن همه معنی می صاف آمده

علم معنی در درونم زد علم

ز آن سبب برهم زنم لوح و قلم

علم معنی بود اسرار نهفت

شاه مردانش درون چاه گفت

علم معنی نی شد و آواز کرد

اهل معنی را بخود همراز کرد

علم معنی گشت بانی همنشین

این زمان گفتار او در من ببین

علم معنی را ندانستی چه بود

خویش را بر باد دادی همچو دود

علم معنی با علی گفتا نبی

این چنین اسرار کی داند ولی

علم معنی مرتضا(ع) را جام داد

بعد از آن در راه او آرام داد

علم معنی با علی اسرار گفت

بعد از آنش حیدر کرّار گفت

علم معنی با علی (ع) همدم شده

در میان جان و دل محرم شده

علم معنی پیش او خود روشن است

بعد از آن در جان عاشق روزن است

علم معنی را ز مظهر پرس و رو

و آنگهی اسرار ربّانی شنو

علم معنی را ز مظهر گوش کن

بعد از آن چون جوهری در گوش کن

علم معنی را عبادتخانه‌ایست

واندر آن خانه خدا را دانه‌ایست

علم معنی را محبّت دانه شد

بعد از آنش آدمی همخانه شد

علم معنی گفتگو دارد بسی

مثل این مظهر ندارد خود کسی

علم معنی رو بخود همراه کن

بعد از آنی جان ودل آگاه کن

علم معنی گفتگو دارد بسی

خود نخوانده مثل این مظهر کسی

علم معنی مهدیم دارد بغیب

زآنکه آن شه سرّها دارد بجیب

علم معنی داشت حیدر در یقین

زآنکه او بد مظهر اسرار دین

علم معنی دان تو علم اوّلین

هم باو ختم است علم آخرین

علم معنی دان تو باب اولیا

زآنکه او بوده است نفس مصطفی

علم معنی دان که معنی روح تست

شهسوار لو کشف خود نوح تست

علم معنی مهدی من شد بعلم

هست از مهدی مرا خود علم و حلم

علم معنی مهدیم دارد ز غیب

زانکه آن شه سرّها دارد به جیب

علم معنی دان و ترک جاه کن

خیز و فکر توشهٔ این راه کن

علم معنی دان و سرگردان مشو

همچو کوران جهان ترسان مشو

علم معنی دان و راه حق برو

و از ولیّ الله کلام حق شنو

علم معنی دان چو شاه لو کشف

تا شود بر تو حقایق منکشف

علم معنی دان و از صوری گذر

تا خلاصی یابی از نار سقر

علم معنی دان و از بد کن حذر

زآنکه ایندنیا ندارد ره بدر

علم معنی دان وخارج را مبین

گر همی خواهی که بایش پاک دین

علم معنی دان و از صورت گذر

زانکه صورت بین شده خود در بدر

علم معنی دان و معنی فاش کن

همچو منصوری که گفته است این سخن

علم معنی دان و از خود کن حذر

زآنکه خود بین را نباشد ثمر

علم معنی دان که معنی سهل نیست

همچو صوری او همه بر جهل نیست

علم معنی دان و راه شرع رو

تابری از جمله اهل دین گرو

علم معنی دان بحکم مرتضی

گر همیخواهی که باشی باصفا

علم معنی دان زجعفر در جهان

زآنکه با او بوده علم حق عیان

علم معنی دان وصادق را شناس

پس ز علم او بنه در دین اساس

علم معنی دان و خاک راه باش

تو محبّ و دوستدار شاه باش

علم معنی دان و خود را تو مدان

زانکه این دانش ترا دارد زیان

علم معنی دان و حق در خویش بین

زآنکه این معنی ندارد خویش بین

علم معنی دان و عقل از حال گیر

وانگهی گفت مرا زو فال گیر

علم معنی دان و چون عطار باش

در میان چشم دل دیدار باش

علم معنی دان و چون خورشید شو

پس برو در ملک او جمشید شو

علم معنی دان و رفض او مبین

زآنکه دارد دُرّ حق را در نگین

علم معنی دان به نورم در سخن

این معانی خود زجوهر فهم کن

علم معنی دان وفتوی گوش کن

حبّ او باشد مرا خود بیخ دین

هر که دارد حبّ او ایمان برد

ورنه ایمانش همه شیطان برد

رو تو حبّش در درون دل بکار

تا درخت نور بینی بی شمار

رو تو حبّش دار و صیقل زن دلت

تا نروید خار غفلت ازگلت

راه او را جو اگر مرتد نه‌ای

همچو مفتی زمان تو رد نه‌ای

ازمنافق دور باش او را مبین

گر همی خواهی که باشی پاکدین

رو تو شهبازی بمعنی پر برآر

ورنه باشی در دو عالم خوار و زار

ای پسر تو روح را شهباز کن

نه مثال خرمگس پرواز کن

در بیان روح و جسم و نقصان نفس، و گرفتاری روح باو و رهائی یافتن ببرکت متابعت شاه اولیا

روح تو شهباز علوی آمده است

او شهنشاه سماوی آمده است

خرمگس نفس است و بس دنیاپرست

او کند دایم بمرداری نشست

تو بروح خویشتن بنگر که چیست

بعد از آن در معنیش بنگر که کیست

دشمن بسیار دارد روح تو

لیک از او دایم بود مفتوح تو

نفس دشمن کور سازد روح شاد

تا روی در عالم معنی چو باد

دشمن روحت همی بخل است و آز

ز آن کی از کاهلی دایم نماز

دایما نفس تو باشد همچو سگ

آهوان حرص را گیرد بتک

خود بکذّابی برآوردی تو نام

تا بزیر جبّه بنهادی تو دام

دیگر آنکه غافلی از یاد حق

بهر یک دینار کردی صد عرق

از عرق در مرگ رو اندیشه کن

در معانیها عبادت پیشه کن

نفس تو چون غافلت سازد ز حق

دایما باشی تو اندر واق ووق

بهر مال و گنج داری رنج و درد

خیز و افشان دامن خود را ز گرد

کرد شیطان یک گنه توصد کنی

هرچه گوید او تو آن را رد کنی

دیگر آنکه علم باطل ورد تست

صد چو شیطان هر طرف شاگرد تست

سینه‌ات از حیله و شر پر بود

در خیالت آنکه آن پر در بود

رو صدف پر درّ معنی کن چو من

تا شوی فارغ ز شرّ اهرمن

دیگرت وسواس ونخوت در سراست

این چنین شیوه ترا کی درخور است

دید تو باشد جدا اندر جهان

ز آنکه منصب داری و خرج گران

گردبدعت گرد برگردت گرفت

ورد باطل کردی و دردت گرفت

هست جسمت حقّهٔ پرریم و خون

وقت خوردن میشوی تو سرنگون

هست اجسامت پر از اخلاط و درد

اندر این آلودگی خفتی و مرد

اندرین دنیا مکن زنهار خواب

زآنکه در معنی نباشد این صواب

گر چو حیوان تو بخوردن راضیی

من زتو بیزارم ار خود قاضیی

قاضی شرع محمّد نیستی

زآنکه اندر شرع احمد نیستی

در شریعت رد نه بینی همچو او

گر ز معنی تو خبرداری و بو

رو ازینها بگذر و مقصود بین

در میان جان خود معبود بین

رو تو این قطره بدریا وصل ساز

زانکه این معنی بدانند اهل راز

جسم خود را پاک گردان همچو روح

خویش را انداز در کشتی نوح

رو تو غیر حق ز جسمت دور کن

بعد از آنی خانه‌ات پر نور کن

غیر بیرون کن که حق آید درون

گشت نفست در سوی الله رهنمون

در درون خانه دارم راز حق

برده‌ام از جملهٔ خلقان سبق

من سبق از پیش خود کی خوانده‌ام

بر زبان من غیر او کی رانده‌ام

من سبق از مرتضی دارم بگوش

لیک دارد آن سبق صد پرده پوش

هست از آن یک پرده پیش جبرئیل

در درون پرده اسرار جلیل

آسمان شد پردهٔ انوار او

این زمین یک گردی از اسرار او

غیر او خود نیست با عطّار هیچ

تو بیا بر نام من این نامه پیچ

غیر او در دل ندارم مهر کس

مصطفی باشد گواهم این نفس

غیر مدح او نگویم مدح کس

زآنکه مدح او خدا گفتست بس

هست عطّار این زمان بس مستمند

سینه مجروح و فقیر و دردمند

ای تو را ملک معانی در نگین

جملهٔ کرُوبیانت خوشه چین

ای تو را معبود محرم داشته

در میان جان آدم داشته

هست اسرارم بمعنی بود بود

در همه جا مظهر انسان نمود

جوهر ذاتم ترا انسان کند

در معانی همچو در غلطان کند

جوهرذاتم عیان اندر عیان

مظهر من هم نهان اندر نهان

مظهر و جوهر براهت آورد

بلکه خود نزدیک شاهت آورد

خواهم از فضلت خدایا رحمتی

کن بلطف خویش بر ما رحمتی

خوان انعام تو باشد در خورم

سرّ سودای تو باشد در سرم

ای خداوندا بحقّ انبیاء

حقّ قرب و حقّ قدر اولیاء

کاین سخن را کن زنا محرم نهان

زآنکه می‌بینم در حق را عیان

حق عیانشد پیش ارباب کمال

حق نهان شد پیش جمع قیل و قال

حق عیان دان پیش ره بینان عشق

هست ظاهر نزد محبوبان عشق

حق عیان دان پیش جمعی اهل درد

خیز و راه غیر حق را در نورد

حق عیاندان پیش درویشان دین

گه شده پیدا بآن و گه باین

حق عیان دان در وجود اهل دل

تو شدی از فعل نفس خود خجل

فعل نفس تو ترا تیره کند

بر جمیع فعلها خیره کند

دارم از علم لدّنی نقطه‌ای

هر دو عالم پیش او خود ذرّه‌ای

هان که مقصودت ازان حاصل بکن

تا بیابی جان معنی در سخن

من سخن گویم چو درّ شاهوار

بهر تو آوردم و کردم نثار

من سخن در ذات یزدان رانده‌ام

بعد ازآن مظهر به انسان خوانده‌ام

من سخن دارم نگویم پیش کس

ز آنکه تو واقف نه‌ای از کیش کس

کیش ترسائی به است از دین تو

زآنکه ازنفس است کفر آئین تو

کردهٔ هفتاد فرقه دینت را

از نبی شرمی بدار ای بی‌حیا

رو طریق آل احمد دار دوست

راه ایشان تو یقین دان راه اوست

راه را دان از نبی و ازولی

تو باین ره رو گریز از کاهلی

کاهلی از جاهلی باشد ترا

جاهلی کفر جلی باشد ترا

من ترا راهی نمایم راه راست

وآنگهی گویم که راه حق کجاست

من ترادر راه حق رهبر کنم

آگهت از دین پیغمبر کنم

من ترا در راه حق خندان کنم

خارجی را همچو سگ گریان کنم

من ترا راهی نمایم همچو نور

تا کنی در عالم معنی ظهور

من ترا راهی نمایم از کلام

انّما برخوان اگر داری نظام

من ترا راهی نمایم از یقین

گر تو هستی مؤمن و بس پاک دین

من ترا راهی نمایم از رسول

تو هم از عطّار کن این ره قبول

من ترا راهی نمایم همچو روح

تا روی در کشتی احمد چو نوح

من ترا راهی نمایم گر روی

واندرین ره کن بمعنی دل قوی

من ترا راهی نمایم در علوم

بعد من هم عارفی گوید بروم

من ترا راهی نمایم از الست

گر نباشد اعتقادات تو پست

من ترا راهی نمایم از ولی

سر بنه در راه او گر مقبلی

من ترا راهی نمایم در ظهور

تا تو بینی عکس رخسارش چو نور

من ترا راهی نمایم در علن

تا تو بینی شاه خود در خویشتن

من ترا راهی نمایم عشق گفت

آشکارا هین بکن سرّنهفت

من ترا راهی نمایم از کرم

غیر این ره خود بعالم نسپرم

من ترا راهی نمایم از کمال

گر تو باشی فاضل و عابد بحال

من ترا راهی نمایم همچو روز

اوّلش عشقست و آخر دردوسوز

من ترا راهی نمایم فکر کن

رو تو یاری گیر و با اوذکر کن

من ترا راهی نمایم از خدا

لیک باید که تو باشی پارسا

من ترا راهی نمایم از علیم

تو بر آن ره رو بجنّات النعیم

من ترا راهی نمایم خود بدهر

کاندرو بینی هزاران شهر شهر

این چنین ره سالکان سر کرده‌اند

پی از آن در ملک معنی برده‌اند

این چنین ره را نبیّ الله دید

این حقیقت را همه از حق شنید

مصطفی ره را بفرزندان نمود

راه ایشان گیر و حق را کن سجود

راه ایشان گیر تا حق بین شوی

ورنه اندر گور بی تلقین شوی

راه ایشان گیر و دینت ترک کن

از محبّان باش و کینت ترک کن

راه ایشان گیر تا ایمن شوی

در ره معنی همه باطن شوی

راه ایشان گیر و درجنّت درای

زانکه جنّت باشد ایشان را سرای

راه ایشان گیر و با سلمان نشین

زانکه سلمان بوده اندر عین دین

گر روی این ره بمنزلها رسی

ورنه کی در معنی دلها رسی

گر روی این ره مسلمان گویمت

فیض بار از نور ایمان گویمت

گر روی این راه تو نامی شوی

ورنه چون شیطان ببدنامی شوی

گر روی این ره تو دنیائی مبین

ورنه رو بنشین و رسوائی مبین

گر روی این ره نبی همراه تست

مصطفی و آل او آگاه تست

گر روی این ره شوی واقف ز خویش

در درون خویش می‌بینی تو کیش

گر روی این ره مثال جان شوی

ورنه در ملک جهان بیجان شوی

گر روی این ره معانی دان شوی

خود درون جوهرت انسان شوی

گر روی این ره خدا راضی ز تو

مصطفی و مرتضی راضی ز تو

گر روی این ره نظام الدین شوی

یا شوی حلاج و هم حق بین شوی

گر روی این ره شود روشن دلت

نعرهٔ مستان برآید از کلت

گر روی این ره عبادت پیشه کن

رو زنااهلان دین اندیشه کن

گر روی این ره یکی همراه گیر

بعد از آن رو دامن آن شاه گیر

گر روی این ره چو ابراهیم رو

یا چو اسمعیل کن جانت گرو

گر روی این ره چو من دانی همه

هم تو علم معرفت خوانی همه

گر روی این ره به اسراری رسی

خود بکنج خانهٔ یاری رسی

گر روی این ره سفر باید سفر

تا تو بینی در جهان هر خیر و شر

گر روی این ره تو همّت دار پیش

رو طلب کن جوهر ذاتم ز خویش

گر روی این ره بمظهر کن نظر

تا نیفتد در وجود تو خطر

گر روی این ره خطر ناید زبد

خود همه افعال بد آید ز بد

گر روی این ره ببُر از خلق هم

تا نگردی پیش ایشان متّهم

گر روی این ره بحق واصل شوی

ورنه چون دیوار شوره گل شوی

گر روی این ره دلت روشن شود

بعد از آن چشم توهم گلشن شود

گر روی این ره محبّت بایدت

وز دل عطّار همّت بایدت

گر روی این ره دامن آن شاه گیر

بعد از آن دست یکی همراه گیر

گر روی این ره ز سر باید گذشت

از مراد خویش برباید گذشت

گر روی این ره تو ما را یادکن

روح ما را از دعائی شاد کن

گر روی این ره باو باید نشست

وآنگهی از غیر او باید گسست

گر روی این ره دلت غمگین مدار

زانکه گیرندت بمعنی در کنار

گر روی این ره بخلقان کن کرم

وآنگهی بیرون کن از ذاتت ستم

گر روی این ره مجو آزار خلق

رو بمعنی کن نظر در زیر دلق

گر روی این ره نهان کن سرّ من

تا نگویندت بدیها در سخن

گر روی این ره برو آسوده شو

وآنگهی بر از ملایک تو گرو

گر روی این ره تو فرد فرد شو

در میان اهل دل یک مرد شو

گر روی این ره ز زن باید گذشت

بلکه از صندوق تن باید گذشت

گر روی این ره تو دنیائی بریز

بعد از آن از أهل دنیا کن گریز

گر روی این ره ز راه خود گذر

راه حق را خدادان بی خطر

گر روی این ره تو خورده دان شوی

در معانی موسی عمران شوی

گر روی این راه منزل گویمت

اوّلا از کعبهٔ دل گویمت

گر روی این راه شفقت کن بخلق

تا دهندت جامهٔ شاهی نه دلق

گر روی این راه باید همرهمی

تا نماید اندرین راهت رهی

گر روی این راه با یاران بهم

من ترا خرگاه در کرسی زنم

گر روی این راه بی یاران مرو

تانیفتی در درون چاه و کو

گر روی این راه ویاری نبودت

مظهر و جوهر بکن تو همرهت

گر روی این راه بی رهبر مرو

ور روی میبایدت صد جان نو

گر روی این راه با عطّار باش

بحر لطف و مظهر انوار باش

رو تو این راه و مرو دنبال کس

زانکه هفتادند در معنی و بس

رو تو این راه و رضا ده برقضا

تا دهندت در معانیها عطا

رو تو این راه و بپا در کوی او

تا ببینی در معانی روی او

رو تو این راه و مرو با گمرهان

زانکه هستند همچو حیوان بی‌زبان

رو تو این راه و محمّد (ص)را بدان

زانکه او هست رهنمای انس و جان

رو تو این راه و درین ره شاه بین

بعد از آنی نور إلاّ الله بین

رو تو این راه و بدانش اصل خویش

زانکه بر حق باشی و باوصل خویش

رو تو این راه و علی را دان امام

تا که گردد دین و اسلامت تمام

قصه شیخ شقیق بلخی و هارون الرشید، و بیان نمودن ربقه امام معصوم موسی کاظم علیه السلام و منصور حلاج و تمثیل آنکه آشنا بیگانه را راه بآشنائی می‬نماید و بیگانه آشنا نمی‬شود

بود شیخی عابد و بس پارسا

بود او مشهور از اهل صفا

داده اور ا معرفت یزدان پاک

غیر حق را رفته بود از جان پاک

نام او را با تو گویم ای رفیق

خوانده اندش اولیای حق شقیق

بود او در عصر هارون الرّشید

شرع احمد را نهان از خلق دید

رفت روزی نزد هارون در خلا

تا بگوید سرّ اسرار خدا

در خلاف و آشکارا و نهان

آنچه دیده بود خود گوید عیان

چون بدید او را خلیفه عذر خواست

گفت هستی در زمانه مرد راست

زاهدی مثلت ندانم در جهان

نیست زهدتو به پیش من نهان

شیخ با او گفت زاهد نیستم

من بزهد خویش عابد نیستم

زاهد است آنکو قناعت باشدش

زهد هم از دید طاعت باشدش

من بترک دید دنیا کرده‌ام

آخرت را جسته پیدا کرده‌ام

زاهد دنیا توئی ای ملک بین

زآنکه داری ملک دنیا در نگین

خود باین دنیا قناعت کرده‌ای

آبروی آخرت را برده‌ای

من بهردو کی قناعت میکنم

وصل او خواهم که طاعت می‌کنم

چونکه هارون این سخن بشنید از او

آه سردی خوش برآورد از گلو

گفت پس ای شیخ پندی ده مرا

تا شوم دل سرد از این محنت سرا

شیخ گفتا حق ترا با خویش خواند

بعد از آن برجای صدّیقان نشاند

تا بیاری صدق بر گفتار حق

از کلام مصطفی خوانی ورق

هرچه حق فرموده باشد آن کنی

غیر حق را در جهان ویران کنی

دیگر آنکه عدل کن تو در جهان

گو تو داری از علوم دین نشان

ورنه عمر خویش ضایع میکنی

خویش را از خلد مانع میکنی

دیگر آنکه جای حیدر جای تست

مسند عزّت بزیر پای تست

بود علم و فضل در ذات علی

خود حیا و جود ظاهر ز آن ولی

او دل از شرع نبی پر نور کرد

وز شجاعت کفر را مقهور کرد

حق تعالی ذوالفقارش چون بداد

وهم او در جان بی دینان فتاد

شرع احمد را رواج از تیغ داد

پیش تیغ او خوارج سر نهاد

تو مخالف را چو آن شه منع کن

اصل ایشان را بکن از بیخ و بن

داد مظلومان ز ظالم واستان

غیر را محرم مکن در این و آن

خلق عالم شادمان از عدل تو

بر جمیع پادشاهان فضل تو

ورنه باشی حاکمی غافل بدهر

عاقبت ظلمت بگیرد شهر شهر

حق تعالی سرنگون اندازدت

خود چه میدانی که چون اندازدت

تو طریق عدل را بنیاد کن

عالمی از عدل خود آباد کن

رو تو بنیادی بمان از عدل خویش

رو فرست اسباب عقبایت ز پیش

رو تو راهی ساز همچون راه حج

زآنکه بنیادی ندارد خشت و کج

رو تو راهی ساز از علم طریق

گر تو هستی با من مسکین رفیق

رو تو راهی ساز از شرع نبی

تا ببینی روز روشن در شبی

رو تو با ارباب دین همّت بدار

زآنکه این دنیا نباشد پایدار

رو به پیش موسی کاظم بحلم

زآنکه او باشد بمعنی کان علم

رو به پیش موسی کاظم بحرف

جان خود را در ره او ساز صرف

رو به پیش موسی کاظم که او

هست نقد احمد و حیدر نکو

رو به پیش موسی کاظم ببین

در جمالش نوری از حق الیقین

رو بر موسیّ کاظم عذر خواه

زآنکه تو منصور را کردی تباه

تو به پیش کاظم از منصور پرس

حالت مستان حق از طور پرس

رو تو از آل نبی همّت طلب

زآنکه ایشانند در دنیا سبب

رو تو کفر خویش ار خود دور کن

در محبّت جان خود پرنور کن

رو بفریاد دل درویش رس

تا شود راضی خداوند از تو بس

رو حذر از آه مسکینان حذر

ورنه افتی تو بدنیا در بدر

رو حذر از آه خلقان خدای

ورنه آویزند در نارت ز پای

رو حذر از سوز مسکین الحذر

تا نیاویزندت از دنیا بسر

رو مکن ظلم و ز خود ظلمت مران

زآنکه ظالم نیست گردد در جهان

تو بدرویشان تکبّر کفر دان

زآنکه ایشانند شاه و شه نشان

رو تو پند من بجان خود نشان

تا دهندت خود بمعنیها نشان

تو کناره گیر از راه بدان

ریز در آتش علوم جاهلان

رو کناره کن از این مشتی حمار

زآنکه فضل و علم ایشان شد فشار

رو ببین شان در قطار نحو صرف

خود ندانند علم معنی نیم حرف

رو تو پندم را میان جان نشان

این همه معنی کلام حق بدان

پندهای من بمعنی گوش کن

لب ز ذکر غیر حق خاموش کن

چونکه هارون این سخنها را شنید

نعره‌ای زد گفت باخود کای رشید

در جهان این تخم را کی کاشتی

حیف اوقاتی که ضایع داشتی

حیف اوقات تو و حالات تو

بر بساط نرد حق شهمات تو

حیف رفتی از جهان نادیده سیر

حکمها راندی نکردی هیچ خیر

حیف کردی کُشتی این منصور را

گوش کردی حرف اهل زور را

ظلم کردی بر چنان سلطان دین

گوش کردی گفت این مشتی لعین

از چنین حالت بسی بیدل شد او

از سرشک دیده اندر گل شد او

بعد از آن نزدیک کاظم شد بشب

گفت از من هرچه می‌خواهی طلب

من در این مدّت ز تو غافل بُدم

بلکه خود در علم دین جاهل بُدم

من ترا دانم خلیفه از یقین

زآنکه هستی نقد خیر المرسلین

من ترا دانم امام هر انام

زآنکه داری شربت کوثر بجام

من ترا دانم ولیّ حق یقین

زآنکه با تو همرهست اسرار دین

من ترا دانم بمعنی پیشوا

زآنکه هستی در هدایت مقتدا

مردمان جمله بقصد تو بدند

دشمن منصور بهر تو شدند

زآنکه منصور از محبّان تو بود

بود او را پیش درگاهت سجود

پنج سال است اینکه غیبت می‌کنند

بر سر منصور خودبدعت زنند

پیش من گویند هر شب تا سحر

پیش کاظم می‌نهد حلاج سر

دیگر آنکه چون برون آید به پیش

سر نهد بر آستان صد بار بیش

روی و موی خود بمالد بر زمین

سجده باید کرد حق را این چنین

من بایشان گفتم این خود باک نیست

این خلاف شرع و از ادراک نیست

من شنیدم یک سخن از باب خویش

گفته‌ام صد بار با اصحاب خویش

گفت در ایّام صادق روز عید

شیخ بسطامی به پیش او دوید

چند جا برآستانش سرنهاد

این حکایت از پدر دارم بیاد

من چگویم خود بحلاّج این زمان

زآنکه این کردند مردان در جهان

صدق او از آستان او بجو

زآنکه بوده آستانش آبرو

من ندارم کار با حلاج هیچ

گر توداری مردکی پوچی و گیج

بود این معنی میان ما و خلق

بعد از آن می‌زد اناالحق زیر دلق

از فقیهان مجمعی حاضر بُدند

بر حدیث و قول او ناظر بُدند

جمله فتواها بخونش داشتند

خود ز خون او گلستان کاشتند

اندر این معنی گناه من نبود

از چنین کشتن نیامد هیچ سود

من بعذر استاده‌ام در پیش تو

خود نکردم من بمعنی این نکو

از سر این جرم شاها در گذار

عفو فرما بر من مسکین زار

پس زبان بگشاد آن سلطان دین

گفت در باطن توئی با من بکین

لیک این دم عفو کردم جرم تو

ز آنکه این اقرار می‌باشد نکو

بعد از این با اهل دین دمساز باش

اهل دل را همچو من همراز باش

گفت با هارون که بین منصور را

گشته او در پیش حقّ محو لقا

دید هارونش بکنجی دم زده

او به پیش شاه خود محرم شده

نعره زد هارون و رفت از خویشتن

گفت موسااش بیا بنگر بمن

پیش ما درویش باشد پادشاه

پیش ما دلریش باشد در پناه

پیش ما مرهم بود دلریش را

پیش ما خود کس بود بیخویش را

پیش ما نبود عذاب و کینه‌ای

پیش ما کینه مدان در سینه‌ای

پیش ما باشد معانی در بیان

پیش ما باشد نهانی در عیان

پیش ما انعام باشد صد هزار

پیش ما اکرام باشد بیشمار

پیش ما باشد ملایک صبح و شام

پیش ما باشد معانی کلام

پیش ما باشد همه اسرار غیب

پیش ما باشد همه انوار غیب

پیش ما باشد کتاب انبیا

پیش ما باشد مقام اولیا

پیش ما شد تاج شاهان سرنگون

پیش ما باشد همه شیران زبون

پیش ما باشد همه اسرار حقّ

پیش ما باشد همه دیدار حقّ

پیش ما باشد زمین و آسمان

پیش ما باشد همه رفتار جان

پیش ما باشد دلی پر خون بسی

پیش ما باشد ز کاف و نون بسی

پیش ما باشد همه اسرار عشق

پیش ما باشد همه گفتار عشق

پیش ما باشد بمعنی شیخ و شاب

پیش ما باشد عذاب و هم عقاب

پیش ما باشد صلاح پارسا

پیش ما باشد مقام التجا

پیش ما باشد جحیم و خلد هم

پیش ما باشد معانی جام و جم

پیش ما جوهر چه باشد در جهان

پیش ما آن آشکار او نهان

پیش ما باشد شراب کوثری

پیش ما باشد طریق رهبری

پیش ما باشد مقامات ولی

پیش ما باشد کرامات ولی

پیش ما باشد ریاضتهای عشق

پیش ما باشد فراغتهای عشق

پیش ما باشد ملایک صف زده

پیش ما باشند حوران کف زده

پیش ما باشد کرام الکاتبین

پیش ما جا کرده جبریل امین

چونکه هارون این معانی را شنید

پیش آن شه خویش را بی‌خویش دید

چشم خود را بر زمین او دوخته

هستی خودرا به پیشش سوخته

خود ز چشم او همه خون می‌چکید

زآنکه او منصور را کرده شهید

او به پیش شاه از خود رفته بود

زآنکه با منصور او بدکرده بود

بعد از آن گفتا که یا خیرالامم

در دو عالم بوده‌ای تو محترم

یک توقّع دارم از تو یا امام

آنکه از این بنده مستان انتقام

دیگری آنکه بگو منصور را

تا کند روحش دگر با من صفا

من همی ترسم که ویرانم کند

بی نجاح و نسل و بیجانم کند

من همی ترسم که ازتختم کشند

بر سر دار بلا سختم کشند

یا امام دین بده امّید من

رحم کن بر محنت جاوید من

پس امام آنگه نظر بروی فکند

گفت او افکنده بودت در کمند

این زمان گشتی خلاص از بند او

عاقبت خواهی شدن خرسند او

گر باخلاص آوری روئی بما

در عذاب آخر نگردی مبتلا

ور همیشه تو بکین باشی چنین

مرتد روی زمینی در یقین

گر شوی پیوند ما در رشته‌ای

بعد از این پیدا کنی سررشته‌ای

رشتهٔ ما از معانی تافته است

زانجهت سرّ لدنّی یافته است

رشتهٔ ما کارگاه انس و جان

بافته دان پیش بازار جهان

رشتهٔ ما سلسله در سلسله است

رشتهٔ ما قافله در قافله است

رشتهٔ ما این جهان و آن جهان

رشتهٔ ما کار گاه لامکان

رشتهٔ ما آدم و نوح است و هود

رشتهٔ ما نسل ابراهیم بود

رشتهٔ ما رشتهٔ جانها شده

بعد از آندر قرب او ادنا شده

رشتهٔ ما بارگاه اولیاست

رشتهٔ ما در مقام قل کفی است

رشتهٔ ما از نبیّ الله بود

از ولایش جان و دل آگاه بود

رشتهٔ ما رشته‌ای ز الله بود

زآن درون ما ز حق آگاه بود

رشتهٔ ما گیر و آنگه خوش برو

تا بیابی خود حیات خویش نو

رشتهٔ ما را محبّان داشتند

در میان جان جانان کاشتند

رشتهٔ ما دان صراط مستقیم

پیش ما آن رشته می‌باشد مقیم

رشتهٔ ما دان ردای صالحان

رشتهٔ ما خرقهٔ کروّبین

رشتهٔ ما جامهٔ آدم شده

رشتهٔ ما تار و پود دم شده

رشتهٔ ما با علی پیوند شد

رشتهٔ ما با ولی در بند شد

رشتهٔ ما دان حسن آنگه حسین

رشتهٔ ما دان علی آن نور عین

رشتهٔ ما باقی و صادق بود

آنکه او در ملک دین حاذق بود

رشتهٔ ما داده عالم را نظام

ختم این رشته بمهدی شد تمام

گر تو میخواهی که گردی رستگار

در ولایتهای ما تو شک میار

زآنکه ما هستیم بی روی و ریا

نخل باغ مصطفی و مرتضی

هرکه با ما نیک شد نیکو شود

در میان حور عین دلجو شود

وآنکه با ما از حسد گردید بد

مالک دوزخ سوی خویشش کشد

گفت هارون یا امام المتّقین

چند جانم را بسوزی این چنین

بستم آخر با شما ز آنگونه عهد

که کنم در دوستی بسیار جهد

در حق تو قول دشمن نشنوم

خصم را از بیخ و از بن برکنم

گفت امامش گر چنین باشی مقیم

ایمنی از محنت قعر جحیم

به بقول خصم خواهی کرد بیم

کی دهندت جا بجنات النعیم

من گرفتم بر تو حجت این زمان

گر شنودی هستی آخر در امان

ور بقول دیگران کردی تو کار

در سقر باشد مقامت پایدار

از می دنیا نگردی مست تو

دین و دنیا را مده از دست تو

تمثیل در فواید خاموشی و گوش کردن پند استاد و یک جهت بودن در آن و بیان استعداد جبلی مستعدان

پادشاهی بود احمد نام او

رونق اسلام در ایّام او

پادشاهی عادل و با فضل و داد

خاص و عام دهر پیشش سر نهاد

در زمان او همه اهل علوم

شادمان بودند در هر مرز وبوم

هیچکس در ملک او غمگین نبود

زانکه لطفش عام گشته دروجود

مرهم درد دل درویش بود

بوددایم پیش حق اندر سجود

دایماً می‌خواست از حق یک پسر

داد وی را حق تعالی یک گهر

گوهری از صلب او موجود ساخت

وآنگه او را عابد و معبود ساخت

قابل و بس عاقل و بسیار دان

داشت استعداد و شد اسراردان

چون بحدّ چارده اندر رسید

خود پدر او را بجان می‌پرورید

یوسف اندر حسن وداود از نفس

دیدن او خلق را می‌شد هوس

صدهزاران دل اسیر غمزه‌اش

بود سلطان جهان خود بنده‌اش

دانهٔ خالش هزاران دام داشت

جان آدم را درو آرام داشت

مردم چشمش دل عشّاق برد

طاق ابرویش ز عالم طاق برد

صدهزاران دل ازو بُد بیقرار

عشق او می‌کرد جانها را شکار

چشم خویش فتنهٔ عالم شده

قدّ خویش سایهٔ آدم شده

صد هزاران دل ازو در موج خون

غوطه خوردند و یکی نامد برون

آفتاب از رشک عکسش تاب زد

خود سهیل طلعتش بر آب زد

صد هزاران بنده‌اش زرّین کمر

تاج سلطانی بدش خود زیر سر

صد هزاران اسب تازیّ و شتر

بیش بودش با دو صد صندوق درّ

عشق اودر جمله دلها نقش بست

توبهٔ ارباب تقوی را شکست

خلق از عشقش ز قید عقل رست

در هوایش گشت خلقی بت پرست

لیک گنجی داشت در دل از علوم

گنج دنیا پیش آن سیمرغ بوم

عرض می‌کردند بر وی گنج و مال

او از آن میبود دایم در ملال

گفت یابم رنج من از عرض گنج

گنج معنی بایدم نی گنج رنج

بود او را عقل لقمان حکیم

در میان اهل عرفان بُد سلیم

روی او بود آیت صنع الاه

بود بر رویش دو چشم او گواه

عقل انسان لال گشته پیش او

جمله شاهان جهان درکیش او

چون بدید آن شاه کیخسرو نشان

آن پسر را مستعدیّ آن چنان

گفت یا رب این نعیم خلد را

رهنما شو سوی مردی مقتدا

مقتدائی کودلیل حق بود

در ره حق رهبر مطلق بود

باشد او واقف ز گفتار نبی

در طریقت راه او راه ولی

او بدین مصطفی محکم بود

در طریق مرتضی محرم بود

پس طلب کرد این چنین شیخی بدل

باشد آنکس در معانی جان ودل

مدّتی در این هوس افسرده بود

کی زمانی زین طلب آسوده بود

عاقبت گفتش یکی مقبول راه

هست مردی عارف اندر ملک شاه

هست روشن ملک تو ازنطق او

از همه دنیا بحق آورده رو

وانماید زو همه اسرار حق

لی مع الله آمده درآن ورق

فاضل و عرفان شعاری واقفی

بر همه سرّ معانی عارفی

شاه مردی را بنزد خویش خواند

گفت عرض بندگی باید رساند

از من بیدل بر صاحبدلی

گو که دارد ذوق تو یک مقبلی

رفت آن مرد و سخن از راه گفت

پیش عارف شد سخن از شاه گفت

گفت شه را چون شنید آمد ز دور

اهل حق را کی بود در سر غرور

پس یکی آمد بنزد شاه گفت

می‌رسد سلطان معنی در نهفت

شه باستقبال او بیرون دوید

در جبین او زمعنی نور دید

شاه چون درویش را در برگرفت

خدمت مردان حق از سر گرفت

برد شاهش سوی خلوتگاه خویش

تا بجوید سوی معنی راه خویش

شه بجای آورد شکر مقدمش

ساخت در راز معانی محرمش

گفت فرزندی مرا حق داده است

در دلش گنج حیا بنهاده است

در دل او میل دنیا هیچ نیست

در سرش از آرزوها هیچ نیست

آرزو دارم که باشد پیش تو

بهره یابد از طریق و کیش تو

کشف اسرار یقین پیدا کند

رو بعقبی پشت بر دنیا کند

کرد آخر چون سخن شه با حکیم

خواند آن فرزند را پیشش سلیم

دید چون درویش آن خلق و وفا

گفت در باطن بود او را صفا

داده‌اند او را بسی معنی ز غیب

چونکه در ذاتش نبوده هیچ عیب

گشته او واقف بسی ز اسرار من

در معارف می‌شود او مؤتمن

حق عطا داده است او را علم وحلم

صافی از درد جهالت شد بعلم

شاه چون بشنید از پیر این سخن

گفت با درویش کی پیر کهن

هم تو عالم هم تو عارف هم حکیم

هم تو درویش و تو دیندار و سلیم

لطف فرما از ره مهرو وداد

این پسر را از کرم باش اوستاد

علم دین و معرفت تعلیم کن

گوش او پرگوهر تعظیم کن

تا شود در خدمتت ای ارجمند

از معارف وز حقایق بهره‌مند

از پدر کردش قبول آن پیر راه

گفت ادب باشد ورا خود عذر خواه

آنچه هست از دانش حق پیش من

من باو خواهم رسانم بی سخن

لیک باید از سر خود دور شد

ز آرزوهای جهان معذور شد

سرّ حق گفتن ورا آسان بود

در دل او گر مکان آن بود

سرّ حق گفتن باو نیکو بود

گر بر از حق دلش را خو بود

سرّ حق گفتن بسی مشکل بود

این معانی پیش اهل دل بود

سرّ حق گفتن بهر کس بد بود

ز آنکه او را این معانی رد بود

سرّ حق را من بگویم پایدار

زاو همی ترسم که گردد آشکار

گفت سلطان ای برحمت همنشین

کس نباشد با تو در معنی بکین

گرچه باشد علم معنی خود نهان

تو مکن سرّ خدا را زو عیان

زانکه ما سرّ خدا ظاهر کنیم

پیشت اهل فضل را حاضر کنیم

آنچه حق گفته است تو با او بگو

غیر حق را تو مکن خود جستجو

عارف آن شهزاده را با خویش برد

مدّتی شهزاده پیشش جان سپرد

علم دین و علم معنی خواند و دید

جمله گلهای حقایق را بچید

گشت حاضر بر تمام علم قال

گشت آگاه از طریق اهل حال

گفت با استاد کی گنج علوم

نیست مثلت عارفی در مرز و بوم

چیست کار من که گردم غیب دان

تا که من ثابت قدم گردم در آن

گفت دو چیز است کارت ای مرید

تا شوی تو گنج معنی را کلید

گر بدانی بیشکی واصل شوی

در میان عاشقان مقبل شوی

گر بدانی همره قرآن شوی

در معانی مغز نغز آن شوی

گر بدانی اوّلین و آخرین

پیش تو باشد بمعنی در یقین

گر بدانی این دو معنی رادرست

ملکت اسرار شاهی آن تست

گر بدانی این معانی را درست

کوس سلطانی همه بر بام تست

گر بدانی محرم دلها شوی

در وجود خویشتن یکتا شوی

گفت برگو نکتهٔ سر بسته را

شربتی فرمای این دلخسته را

پیر گفت ای نکته‌دان تیزهوش

دو سخن گویم بگیر آن را بگوش

غیر ازین خود نیست در عالم درود

رو تو عود و چنگ را بربند زود

تا نگوید حال مشتاقان بکس

این معمّا گفته‌ام من هر نفس

لیک گوش کس نیارد این شنید

هست این اسرار من در جان دوعید

غیر ازین دو جمله غوغایست و شور

این معانی من نگویم خود بزور

غیر ازین غیر است درمعنی بدان

زآنکه مقصود تو آمد این بیان

آنچه مقصود است در علم آن بدان

بعد از آن خاموش باش و بی‌زبان

غیر را محرم بدان اندر سخن

یاد گیر این نکته را این دم ز من

غیر ازین پیوند جان خود مساز

ورنه آرندت ببوته در گداز

غیر ازین چیزی نمی‌دانم یقین

هست این معنی حقیقت راه دین

غیر ازین درگوش خود نشنیده‌ام

من بچشم خویشتن این دیده‌ام

غیر ازین چیزی نمی‌باید شنید

زآنکه این معنی رهی دارد بعید

غیر ازین کفر است و بی راهیّ مرد

بعد ازین دفتر بکلّی درنورد

شاهزاده چون کلام او شنید

مدّتی در علم می‌جستی مزید

مدتی خود را باین معنی ندید

عاقبت او گفت پیر خود شنید

چونکه او را وقت خاموشی رسید

گشت خاموش و دگر دم در کشید

دم فرو بست و درین محکم ستاد

مهر اسرار خدا بر لب نهاد

شاه چون دریافت خاموشی آن

گشت آشفته ز بیهوشی آن

هرچه گفت او را جواب او نداد

شه از این حالت بسی شد نامراد

اهل ساز و اهل جشن اهل علوم

جملگی کردند پیش او هجوم

تا شود از صحبت این جمله شاد

وز پریشانی شود او را گشاد

این همه حاضر شد وسودی نداشت

درد او زین هیچ بهبودی نداشت

بعد از آن شخصی عزایم خوان رسید

گفت او را سایهٔ دیوان رسید

من عزایم خوانم و در وی دمم

نیک گردد نقد شاه عالمم

چون امیران جمله خودترسان شدند

جمله پیش آن عزایم خوان شدند

زان عزایم کم نشد هم درد عشق

خود عزایم خوان نباشد مرد عشق

شاه عاجز گشت در احوال او

ماند سرگردان عجب در حال او

شاه گنج بیکران کردش نثار

هیچ درویشی نماندش در دیار

جمله را زر داد و منعم کرد و گفت

خود دعا گوئید بر جانش نهفت

این همه از برکت اسرار اوست

دید او ازمعنی دیدار اوست

رفت پیش پیر او آن شاه و گفت

نقد من خاک درت ازدیده رفت

هرچه می‌گوئی ز تو می‌بشنود

غیر روی تو بکس می ننگرد

رحم کن بر جان من ای پیر راه

گوی با او تا کند در من نگاه

خود بفرما تا سخن گوید بمن

بعد از آن در جان من گیرد وطن

گفت پیر راه با شاه جهان

صبر کن تا حال او گردد عیان

سیر فرمایش بهر سوئی ز دهر

تا ببیند جملگی آثار شهر

چون عجایب بیند او گوید سخن

سرّ این معنی بدان و فهم کن

کرد آن شهزاده را آن شه سوار

سیر می‌کردند در هر مرغزار

پس روان گشتند شاه و شهریار

سیر می‌کردند اندر لاله زار

پیشتر میراند آن شاه وحید

ناگهان درّاج بانکی در کشید

سوی آن جنگل روان بشتافتند

چون طلب کردند او را یافتند

چون گرفتندش فتاد انرد بلا

دید چون شهزاده آن درّاج را

گفت ای گشته مقیم بیشه تو

چونکه خاموشی نکردی پیشه تو

گر تو خود خاموش میبودی چنین

دشت و بیشه بُد ترا زیر نگین

خود نبود این ذوق خاموشی ترا

اوفتادی لاجرم اندر بلا

این زمان از گفت خود داری فراق

خود ندانستی تو ذوق اشتیاق

از زبان کردی تو سر رادر زیان

این معانی را ندانستی بیان

این زمان کردی تو خود را سوگوار

می‌برندت پای بسته زیردار

این زمان کردی دل خود را کباب

چون بدادی تو جواب ناصواب

تو زگفت خود شدی در دام و بند

از سخن گفتن فتادی در کمند

از زبان خودفتادی در رسن

خود زبان تو بود سردار تن

هر زیان بینی تو هست او از زبان

باشد اندر پیش من این سرعیان

شه شنید این نکتهٔ آزاده را

قصّهٔ درّاج و آن شهزاده را

چون سخن گفتن شنید او از ولد

کرد شکر خالق فرد صمد

گفت دادی هر چه جستم ای الاه

هست لطفت جمله اشیا را پناه

پس بگفت آن شه بفرزند عزیز

کای تمامی گشته خود عقل و تمیز

چون در این مدت چنین صامت بدی

شکر کاین ساعت چنین گویا شدی

حال خود را گوی با من ای پسر

تا که گردد کشف بر من این خبر

شاهزاده چون نداد او را جواب

باز شاه اندر تعجّب اوفتاد

خلق می‌کردند با نطق و بیان

قصهٔ درّاج را با شه عیان

شاه گفتا گوی با من یک سخن

این دل آشفته‌ام را شاد کن

گر نگوئی تو سخن با من بلند

خویش رادر خاک و خون خواهم فکند

هرچه شه گفت او جواب شه نداد

همچو طفلانی که مادر نوبزاد

شاه ازین معنی برآشفته نگشت

هم بچوبش کوفتند و هم بمشت

پس گشاد از شرم درج با گهر

گفت کز گفتار کم یابم ثمر

گفته استادم بمن کاندر جهان

کس زناگفتن ندید آخر زیان

هست خاموشی رهائی از همه

عاقبت بینی جدائی از همه

هست خاموشی همه فرزانگی

گرچه باشد ظاهرش دیوانگی

شد خموشی ملکت جم در نگین

باشد اسرار خدا با وی یقین

هست خامش آیهٔ صنع خدا

در همه معنی بود او مقتدا

هست خامش از همه غوغا خلاص

فارغ است ازگفتگوی عام و خاص

هست خاموشی ره مردان راه

این معانی کس نداند غیر شاه

هست خاموشی طریق اولیا

شاهد این قول باشند انبیا

قال النبی صلی الله علیه و آله و سلم: «من صمت نجی» صدق نبی الله

هست خاموشی نشان اهل راز

باش دایم از خموشی درگداز

هست خاموشی عیار از بهر عشق

هست خاموشی زبان شهر عشق

هست خاموشی درون دل مرا

لیک عشقم گفت اینها بر ملا

هست خاموشی میان ما و دوست

این همه معنی من پیدا ازوست

هست خاموشی بآخر حال تو

نیست گردد جمله قیل و قال تو

هست خاموشی به از گفتن بسی

سرّ این معنی نمی‌داند کسی

هست خاموشی بمعنی ورد من

پیش نااهلان نمی‌گویم سخن

هست خاموشی میان ما و پیر

سرّ این معنی نداند هر فقیر

هست خاموشی طریق اهل راه

تا نگردد همچو درّاج او تباه

هست خاموشی چراغ جان جان

هستاز احوال منصور این عیان

هست خاموشی میان روح و تن

رو تو شو خاموش و کن جا در وطن

هست خاموشی نعیم و خلد وحور

تو زخاموشان طلب اسرار صور

هست خاموشی بپیش اهل دید

این چنین گلها همه عطّار چید

هست خاموشی به پیش مرتضا

رو به هر بی دین مگو اسرار ما

هست خاموشی این دل خاموش من

عالمی را سوخته این جوش من

هست خاموشی مرا در جان نهان

لیک حیدر گوید این معنی عیان

هست خاموشی نظام ملک من

این معانی ها بجست ازکلک من

هست خاموشی طریق صالحان

غیر این معنی نباشد در جهان

هست خاموشی مرا در پیش او

زانکه گویائی از او باشد نکو

هست خاموشی بحق واصل شدن

از دوئی بگذشتن و یک دل شدن

هست خاموشی همه در ملک دوست

گفتهٔ عطّار در معنی نکوست

هست خاموشی همه گنجینه‌اش

او نشسته در درون سینه‌اش

هست خاموشی بمعنی گفت او

لیک تو گفتش نمی‌دانی نکو

هست خاموشی نهفتن راز حق

خود نگفتن پیش نااهلان سبق

هست خاموشی به پیش تو خراب

خویش را کردی بمعنی در عذاب

هست خاموشی جهان پرصدا

نه نبی گفتا که مَن صَمُت نجا

هست خاموشی بدانا همعنان

همره عیسی بود در آسمان

هست خاموشی عدم اندر عدم

رو درآ در وادی او همچویم

هست خاموشی درون طبع ما

مظهرم گفته یکایک بر ملا

هست خاموشی همه بنیاد این

هست خاموشی همه علم الیقین

هست خاموشی بفقرت راهبر

رو تو خاموشی گزین و راه بر

هست خاموشی ترا سلمان راه

بوذر معنیت گشته پادشاه

هست خاموشی فراغت از جهان

این معانی هست پیش عاشقان

هست خاموشی خلاصی از بدان

این معانی کرد مظهر خود عیان

هست خاموشی بهشت با نعیم

رو چو خاموشان صراط مستقیم

رو تو خاموشی گزین چون صابران

تا نیفتی در میان فاجران

روتو خاموشی گزین چون اهل دید

زآنکه خاموشی است جنّت را کلید

رو تو خاموشی گزین در سرّ شاه

تا بیابی سرّ معنی از الاه

رو تو خاموشی گزین و شاه بین

وانگهی سوی جنان تو راه بین

رو تو خاموشی گزین و دان علی

زآنکه او راخوانده خود حق یا ولی

رو تو خاموشی گزین با حبّ او

تا که گردد دین و دنیایت نکو

رو تو خاموشی گزین و راه او

زآنکه راه اوست خود مقصود تو

رو تو خاموشی بجو ازعافیت

چون فنا خواهی شدن در عاقبت

رو تو خاموشی گزین و شاه گو

تا که باشد روز موتت آبرو

رو تو خاموشی گزین با یاداو

بر زبان جز ذکر او چیزی مگو

رو بگورستان و بین تو غار خود

تا که گردی شرمسار از کار خود

رو بگورستان ببین تنها و دل

طعمهٔ موران شده در زیر گل

سرشده خاک و زبان ناگو شده

جمله خاموشند و محو اوشده

خویش را ز آلایش اوّل پاک کن

خرقهٔ سالوس خود را چاک کن

بعد از آن خاموش شو در کش زبان

تا شوی واقف ز اسرار نهان

من سخن خواهم که گویم بیشمار

لیک من هستم ز گفتن شرمسار

من ز گفتن شرم دارم پیش کس

تو نداری شرم از گفتارو بس

من چگویم سرّ مظهر این زمان

زآنکه بهتر باشد این معنی نهان

ختم کن عطّار و سردرکش بجیب

تا بیابی بوی اسرارش ز غیب

ختم کن عطّار و درمعنی بایست

ختم معنی چون بعین و لام ویی است

حکایت بر سبیل تمثیل در آنکه اقتدا به پیری باید نمودن و در دو عالم دستگیری داشتن

بود در ملک بخارا عابدی

داشت دایم جا بکنج مسجدی

او بزرگ عالمان ملک بود

بود دایم در رکوع و در سجود

از بخارا مثل او کس برنخاست

پیش ارباب یقین از اولیاست

زاهدی مشهور بُد اندر جهان

نام آن شه ابن فضل آمد بدان

در هدایت او امام عصر بود

عالمی بر آستانش چهره سود

او مرید بیحد واندازه داشت

تخم معنی در همه دلها بکاشت

او مریدی داشت از خاصان خود

داشت در بزّازی او دکّان خود

بود محرم پیش آن مرد خدا

در محلّ خوف و هنگام رجا

یک پسر بود از جهان بزّاز را

که باو کردی دکان خود رها

از قضا را اوفتادش حادثه

بود در ماه صیام آن واقعه

ناگه او را دیو شهوت راه زد

گشت ظاهر زان پسر یک فعل بد

دید او را ناگهان یک مهتری

در میان کار بد با دختری

شحنه‌اش بگرفت و کردش سینه ریش

گشت آخر دمّل دیرینه ریش

چون پدر بشنید آن صوت و صدا

گفت این دردم ندارد خود دوا

رفت پیش آن بزرگ دین و گفت

این سخن را از تو چون سازم نهفت

این چنین حالی به پیشم آمده

خنجری بر جان ریشم آمده

خانهٔ من شد خراب و دل کباب

کشته خواهد شد پسر برگو جواب

خود بزرگ دین برفت از حال خویش

گفت پورت را چه آمد خود به بیش

این چه حالت بود و این سودا چه بود

برسر آتش برفت او خود چو دود

چارهٔ درد دلم رااین زمان

رحم کن بر این فقیر ناتوان

از کرم بفرست و کن او را خلاص

زآنکه حکمت هست برهر عام وخاص

شیخ گفتا کس روان سازم ولیک

هیچکس را در زنا کس گفته نیک؟

این حکایت خود نمی‌آید زمن

زانکه خود از شرع دور است این سخن

در زنا باشد شفاعت نانکو

من نخواهم این شفاعت را از او

رفت آن بزّاز چون شد ناامید

کاغذی آورد پیش آن وحید

گفت پس بنویس با مالک سلام

زآنکه باشد جمله را آنجا مقام

وآنگهی بنویس کو خود زان ماست

گر شفاعت می‌کنی او را رواست

تو مسوزانش به دوزخ هر زمان

دار او را از عذاب اندر امان

گفت آن عابد چه می‌گوئی بمن

دان که بس از عقل دور است این سخن

مالک دوزخ بود از پیش حق

کی توانم داد او را من سبق

کی توانم کرد من حکمی چنین

زانکه اودارد درونی آتشین

هر کرا خواهد بسوزد دم بدم

زانکه او حاکم بود بر بیش و کم

خواجه پس گفتا خود انصافم بده

زانکه هستی عابد و بر خلق مه

صحبت من با تو از بهر خداست

در دو عالم زان امید من رواست

اندر این دنیا چنین بی‌حاصلی

واندر آن عالم نباشد واصلی

چون نیائی تو بدنیایم بکار

پس مرا زین پس بکار خود گذار

حال واوقاتم در این دنیا خراب

واندر آن دنیا همه بینم عذاب

چون در ایندنیا چنین تو مفلسی

تو بعقبی کی بفریادم رسی

یک زمانی آن بزرگ با وفا

سر به پیش افکند و گفت ای بینوا

راست می‌گوید به پیشم این سخن

حقّ نعمت دارد و حقّ کهن

خدمتم را او ز روی صدق کرد

رُفت از راهم همه خاشاک و گرد

در طریق عارفان نبود چنین

کو بماند در چنین محنت حزین

پس روان برخاست آن دانای وقت

رفت پیش حاکم و دارای وقت

گفت جرمش را ببخش ای نیکرای

تو گذار این داوری را با خدای

گفت ای کرده سپهرت خاکبوس

ای بر ایوان شریعت برده کوس

من ببخشیدم همه جرمش بتو

زآنکه او دارد به پیشت آبرو

لیک در شرع این کجا باشد روا

که چنین ظلمی شود خود بر ملا

گفت قاضی را بخوان و کن روان

تا رضا بستاند ازدختر عیان

پس پسر را پیشش آرند از صلاح

تا ببندد هر دو را با هم نکاح

رفت قاضی وز دختر آن شنید

روز آن بزاز شد چون روز عید

آن پسر را کرد قاضی بافلاح

بست قاضی هر دو را با هم نکاح

هر که او در راه حق باشد نکو

این مددها لاجرم آید ز او

هر که دارد در میان خلق راه

خاطر درویش را دارد نگاه

هر که دارد بر تو حقّ خدمتی

ناتوان مگذارش اندر محنتی

هر که دارد با تو حقّ معرفت

باش با او در طریقت هم صفت

هر که دارد بر تو حق یک سلام

رو بده تو مر ورا ز انعام عام

هر که دارد بر تو حقّ نان و آب

خود بده او را خبر ای باصواب

هر که دارد بر تو حق معرفت

هست اودر هردو عالم نیک بخت

هر که خدمت پیش مولا می‌کند

بهر نفع دین و دنیا می‌کند

هر که او از دین و دنیا غافل است

خدمت او لاجرم بی‌حاصل است

خدمت آن کن که آزادت کند

راه آنکس رو که او شادت کند

هر که در دنیا و دین مفلس بود

هیچ عاقل کی به دنبالش رود

ای پسر ده باطن خود را صفا

هرچه می‌جوئی بجو از مصطفی

تو زآل مصطفی همّت طلب

تا دهندت هر دو عالم بی سبب

حبّ آل مصطفی در دل بگیر

تا بگردی در دو عالم تو امیر

موعظه در وصیت نمودن بمتابعت نبی و ولی و تنبیه اهل غفلت

حبّ ایشان گیر تا ایمن شوی

دین و ایمان توزان گردد قوی

حبّ ایشان گیر و با پاکان نشین

باش قایم در ره شاهان دین

با محبّان تو مجو آزار دل

تا نگردی پیش شاه من خجل

وآنکه او آزار دل هرگز نکرد

دل ندارد آنکه کرد آزار مرد

جاهلان را تیغ راند و کُشت زار

دارد آن شه دین احمد برقرار

بود آن شه قدرت و صنع الاه

این معانی هست روشن‌تر ز ماه

بود شاهم شمع خورشید جلال

گشت از آن خورشید روشن بس هلال

اوست انسان را تمامی رهنما

اوست جنّ و انس را خود مقتدا

اوست بر کلّ جهان هادیّ حق

زو رسد جان محبّان را سبق

هر کسی دارد تولّا با کسی

من تولّا کرده‌ام با او بسی

هرکسی دارد بشاهی التجا

می‌کنم من التجا با مصطفی

هرکسی دارد امیدی در جهان

من ندارم غیر حیدر را عیان

هر کسی را شد امیری شیخ و پیر

من ندارم غیر حیدر را امیر

هر کی باپرّ خود همره شدند

در طریق پیر خود گمره شدند

هر کسی بابی گرفته از کرم

باب او دارم ندارم هیچ کم

گفت هر کس راز با یاری نهفت

سرّ او عطّار در بازار گفت

هر کسی دامی نهاده درجهان

تادرافتد أبلهی در دامشان

راه بی‌راهان طریق گمرهی است

رفتن آن ره نشان ابلهی است

هر کسی کو بغض شاه ما گرفت

صدهزاران لعنت حق او شنفت

هر که دارد بغض آل مصطفی

بیشک او در قعر دوزخ یافت جا

هر که دارد بغض مقصود جهان

در همه مذهب تو او را کور دان

هرکه دارد بغض ارباب قبول

بی‌شکی بیزار گشت از وی رسول

هرکه بغض شبّر و شبّیر داشت

بر سرش حق مالک دوزخ گماشت

هر که بغض شاه و اولادش گرفت

مالک دوزخ بسی شادش گرفت

هر که بغض اولیا را ورد ساخت

کی کند در راه معنی او شناخت

هر که بغض مرتضی دارد بجان

او شهادت کی برد خود زینجهان

رو تو بغضش را برون کن از درون

تا بکی باشی تو در حبّش زبون

رو تو تخم نیک در حبّش بکار

تا نگردی در دو عالم خوار و زار

رو چو ناصر حکمت حق را بدان

تا شوی چون زرّ خالص بیگمان

تو برون رو همچو ناصر مردوار

زآنکه باشد او مرا خود یار غار

رو سوی غار و کن از مردم کنار

همچو ناصر شو ز عشقش بیقرار

همچو حیوان برده خود غفلت ترا

شو ز همراهیّ نااهلان جدا

بگذر از خواب و خور و دلشاد باش

همچو سرواندر چمن آزاد باش

رو تو صافی کن درونت با برون

مردم ناصاف را میدان زبون

ای پسر با آل حیدر صاف شو

نی پی اهل خلاف ولاف شو

در ترک توجه به دنیی و روی آوردن بعقبی و ترغیب نمودن بمتابعت مصطفی صلی الله علیه و آله

هرکه با آل پیمبر صاف نیست

کار او جز گمرهی و لاف نیست

ای برادر چند جوئی زرّ و مال

هست این مالت بدنیا خود وبال

رو تو گنج آخرت با دست آر

تا غنی باشی به پیش کردگار

أهل فضل و أهل دانش بر سرند

از میان خلق ایشان گوهرند

خود گرفته خواب غفلت جان تو

بهر دنیا رفته است ایمان تو

روز و شب باشی چو شیطان حیله گر

تا که وجه جامهٔ آری به بر

روزها گردی پی وجه حرام

تا کنی پر معده‌ات را از طعام

پس کنی فخر از لباست بر فقیر

خویش را سازی ز نعمت چون امیر

میکنی در دهر دستارت بزرگ

تا دهد دخلی ترا آن میر ترک

تا شوی با ظالمان همباز تو

باجفا پیشه شوی دمساز تو

روز و شب همچون سگ درّان شده

دردمند از جور تو گریان شده

چون غنی گردی شوی تو پر غرور

این چنین کس را نباشد خود حضور

مستمندان جمله از جورت کباب

دردمندان را دل از ظلمت خراب

رو گریز از ظلم ظالم مُلک ملک

تاز بحر ظلم آئی سوی فلک

رو تو ظالم را بخود اغیار دان

بعد از آن رومظهر عطّار خوان

رو تو از ظالم گریزان شو چو من

تا بیابی صحبت اهل سخن

تو خود از ظالم مدار امید نیک

روی ظالم خود سیه باشد چو دیگ

تا ترا باطور ظالم خو بود

کی ترا دنیا و دین نیکوبود

رو تو با زهّاد دین صحبت بدار

زآنکه ایشانند مقصود دیار

رو تو پندم بشنو از بهر خدا

چند چیزی کن قبول از من بیا

خود حضوری یابی از پهلوی او

دین ودنیا گرددت بیشک نکو

مست معنی باش و مست می مباش

شو ز ظالم دور و همچون وی مباش

می ز معنی جوی و جام می بنوش

وآنگهی میباش در معنی خموش

گر شوی تو مست از جام غرور

میشوی از رحمت حق دور دور

پاکبازانی که اندر ژنده‌اند

خود بصورت مرده ودل زنده‌اند

گرچه گریانند دایم آن همه

گشته‌اند ازعجب توخندان همه

قبله کردی مال دنیا را چنین

لیک غافل گشتهٔ از راه دین

گر همی خواهی که تو انسان شوی

در معانیّ خدا رهدان شوی

رو میازار و مکن دلها کباب

رو ببند از خویشتن تو راه خواب

تو کرم را ورد جان خویش کن

بعد از آن شرع نبی را پیش کن

تو کرم بر خویش واجب دان چو شاه

ورنه آن حالت برد شیطان ز راه

هست شیطان با تو همراه ای پسر

من تراکردم از این معنی خبر

هست با تو فعل بد تو بدمکن

زانکه بدباشد بدوزخ بی‌سخن

راه حق میرو تو همچون بایزید

زانکه او با جعفر صادق رسید

او مرید جعفر صادق بُده است

بر تمام علم دین حاذق بُده است

هر که او گنج معانی را بدید

جام عرفان اوز دست شه کشید

ای برادر راست گویم من بتو

غیر راه مرتضی نبود نکو

رو تو راه مصطفی را همچو من

دان ز راه او خدا را همچو من

دین آل او ز حقّ مطلق است

لیک هفتاد و دو مذهب ناحق است

حق یکی دان مذهب حق هم یکی

زین کلام من نیفتی در شکی

هرکه شک آرد خدا بیزار اوست

وآنکه یارم شد خدا غمخوار اوست

مرتضی اسرار احمد را شنید

غیر او اسرار حق برگو که دید

دید او از دید هر کس برتر است

ز آنکه احمد را چو جان او در براست

بود اوداماد و بن عمّ رسول

خارجی را نبود این معنی قبول

خارجی چشم خرد بر دوخته

او میان نار یزدان سوخته

خارجی شد در دو عالم رو سیاه

زآنکه در باطن ندارد حبّ شاه

خارجی گشته بسی خوار و حقیر

زآنکه او شد خارج از راه امیر

خارجی اندر جهان بی رو شده

او ندیده یار از آن هر سو شده

هر که او برگشت از راه امیر

خارجی باشد بدان تو ای فقیر

خارجین و ناصبین و قاسطین

جملگی باشند مردود و لعین

این سخن را یاد گیر و یاددار

تا بماند نام تو خود یادگار

ای برادر حال عالم نیک نیست

در درون او بجز یک دیک نیست

موعظه در مذمت توجه نمودن به دنیا ونقصان آن و صحبت مردان حق و فایدۀ آن

هرکسی را خود در او جوشی دهند

همچو گوش خر باو گوشی دهند

خود چه پختند و از آن پختن چه رست

سوخت در دیک و تبه کرداو نشست

بعد از آن ز آن پخته ناید هیچکار

این سخن را ای برادر یاددار

خویشتن را پیش درویشان بپز

تانگردی سوخته چون چوب گز

خویشتن را نزد اهل دل رسان

هست این معنی ز عطّارت بیان

پیش ایشان باش دایم پایدار

ساز زرّ خویش را تو با عیار

پیش زرگر رو مرو با اهل عار

مس جدا از زر کند صاحب عیار

زر که او گردید دور از هر غشی

پاکتر گردد چو بیند آتشی

دیگ من درجوش همچون بوته‌ایست

بر محبّت طرفه گلگون بوته‌ایست

گرچه باشد دایما اندر گداز

پاک باشد در درون پاکباز

دیک عطّار است دایم پر ز جوش

سر ببین در دیگ او و سر بپوش

ورنه از خود جوش منصوری زند

خویش را بر ملک فغفوری زند

نعره و فریاد من عالم گرفت

سوزش من در دل آدم گرفت

شد زبانم آتشین از ذوق تو

جمله اعضایم گرفته شوق تو

گشته هر مویم زبان در مدح تو

عاجزم من از بیان در مدح تو

ای تو مفتاح القلوب و باب خیر

گاه بوده کعبه و گه بوده دیر

گاه با جبریل همراه آمدی

گاهی اندر خرقه با شاه آمدی

گاه بودی در درون و گه برون

گاه کردی عالمی را سرنگون

گه شدی آدم گهی طوفان نوح

گاه آیی در درون گل چو روح

گاه با موسی میان قوم دون

گاه با عیسی شوی همدم چو نون

گاه همره با خلیل الله شوی

گاه همدل با ذبیح الله روی

گاه احمد رادرون غار یار

گه زنی بر پای یارش زخم مار

گاه با حیدر بگوئی راز خویش

گه دهی چون او برون آواز خویش

گاه با شهزاده‌ها در خون شوی

گاه با احمد سوی گردون شوی

هرچه خواهی آن کنی سلطان توئی

در میان جان ما پنهان توئی

گشته عطّارت جهان روشنی

کرده بر گنج معانی روزنی

روزنی باشد زبان اندر تنش

روشنی می‌تابد از آن روزنش

گشته عطّارت معانی دان بحق

ز آن زده منصور وار او این نطق

من زبان بی زبان آراستم

جمله از هستی خود برخاستم

من یکی بلبل ز بستان توام

بلبل نالان زافغان توام

خود سرم خواهد شدن منصوروار

زآنکه در معنی شدستم پایدار

ای برادر گر رسی بر قبر من

آتش شوقم به بینی موج زن

خود کفن دارم ز عشقش چاک چاک

زانکه این معنی ببردم زیر خاک

من چو گنجی باشم و شهرم خراب

لیک باشد خود مزارم چون سراب

ای برادر من نیم بدخواه تو

در معانی می‌شوم همراه تو

هرچه گفتم کن قبول از بهر حق

زانکه خواندم نزداستاد این سبق

هفصد و ده از کتب برخوانده‌ام

زان بعلم معرفت ارزنده‌ام

گرچه دانست نکو باشد نکو

لیک کشف الغیب هم باید بدو

کشف اسرارم زمعنیهای اوست

در سر من از یقین سودای اوست

گر شدی تو سوی شهرستان و باب

یافتی ره ورنه هستی در عذاب

رو بسوی حیدر کرّار رو

وز بهشت عدن برخوردار شو

رو از آن در تو بشهر مصطفی

ورنه افتی در بلاهای خدا

در میان جان خود مهرش بکار

بعد از آن روتوبه پیش کردگار

تو برو ز آن در ببین دنیا و دین

غیر آن در نیست ره میدان یقین

غیر این در من ندارم هیچ باب

این محبّت هست میراثم ز باب

غیرازین در گر روی گمره شوی

گه درون ناری و گه چه شوی

تو از این در راه احمد را شناس

معتقد کم شو بشیخ خوش لباس

شیخ تو از راه دیگر رفته است

در سقر بی پا و بیسر رفته است

توشه‌ای کرد و برفت او سوی یار

تو رسی در او بخاک وی مزار

ای برادر بشنو از من پند نیک

چند باشی زیر پا تو همچو ریگ

باش روشن همچو آب و برسرآی

راه حق گیر از چَه ظلمت درآی

راه حق بشناس و از من یادگیر

مظهرم را در دل آگاه گیر

هرچه می‌گویم تو گفتارم شنو

ورنه باشی اندر این دنیا گرو

تا ابد در قید دنیا خوار و زار

بر سر خاکت بروید لاله زار

چون گزندت جملهٔ کرمان بقهر

روح گوید حیف اوقاتت بدهر

کس نماند بر سرت از مشفقان

غیر راه راست این معنی بدان

خود خلاصیّ تو هست از راستی

جان خود گر راستی آراستی

راستی در دین احمد ز آن در است

راست است آنکو مطیع حیدراست

غیر ز این در نیست درعالم دری

کور آن کو شد براه دیگری

راستی باشد رضای اولیا

راستی باشد ره اهل صفا

من صفای خود در این دین یافتم

ز آن سبب در مرگ تلقین یافتم

هست تلقینم ز محبوب آله

باشد انسانم در این معنی گواه

هست انسان صاحب فیض حضور

حال هر کس داند از نزدیک و دور

من معانی کلام آورده‌ام

و از محمّد صد پیام آورده‌ام

غیر از راه خداو مصطفی

نیست در جانم ره دیگر بیا

از حیا نبود که ناپاک آمدی

در ره ناحق تو چالاک آمدی

رو نظر کن تو بحال ظالمان

تا چه سان کردند ناحق درجهان

منحرف گشته ز رای مصطفی

جای خود کردند جای مصطفی

جمله رو کردند در راه بدی

جمله را شد پیشه کیش ملحدی

تو زملحد لفظ خواندی در جهان

اصل او را خود نمیدانی عیان

ملحد آنکس دان که راه بدگرفت

راه حق بگذاشت راه خود گرفت

راستی دان پیروی امر حق

کج رود آنکو نخواند این سبق

در کجی هر کس که ماند برقرار

جانب دوزخ رود آن نابکار

خارجی ردّ ملحد آمد بی صفا

ناصبی هم مثل ایشان در لقا

این سه قوم اندر جهان معلون شدند

خود چگویم من که ایشان چون شدند

خارجی آن کو ز حیدر دور گشت

ملحد آن کز راه احمد برگذشت

مرد ره آنست که دین او عیانست

مظهرم منصور گشته ز آن بیانست

مظهرم از حال معنی عابد است

جوهرم ذات خدا را ساجد است

جوهر و مظهر ز گفت اولیا است

اندر آن عطار مسکین راهنما است

جوهر و مظهر طریق مرتضی است

زانکه او اندر معانی مقتداست

جوهر و مظهر بصورت دان کتب

در معانیش ببین تو لبّ لب

جوهر و مظهر همه نور خداست

زآنکه اسرار خدا از وی بجاست

جوهر و مظهر نبی با مرتضاست

رو بدستش آر کو نور خداست

جوهر و مظهر امامان هداست

زآنکه در دین رهنمای راه ماست

جوهر و مظهر بود ایمان و دین

هرکه را دین باشد و ایمان ببین

ناصبی آنکس که دین را غصب کرد

او برای خود کسی رانصب کرد

ترک رای احمد و امر خدا

کرد و پیدا کرد از خود رهنما

دارد او را جا بجای مصطفی

تا اقیلونی شنید او برملا

این سه قوم اندر جهان ملعون شدند

خود چگویم من که ایشان چون شدند

هرکه راه زشت کیشان میرود

رافضی هم مثل ایشان می‌رود

رافضی آنکو ز دین بیگانه است

گشته از دین با بدی همخانه است

هر که در دین نبی ناکس بود

رافضی دانش یقین هر کس بود

مردآن دان کو بدین آن نهانست

نور اسلام از جبین او عیانست

مرد آن رادان که از دین برنگشت

راه حیدر رفت و از سردرگذشت

سر فدای راه حیدر کرد او

در پی سلمان و قنبر کرد او

هرکه با سلمان رود سلمان بود

منزلش در خلد جاویدان بود

هرکه با نادان رود از احمقی است

پیرو او نیز چون نادان شقی است

هرکه اندر کفر رو دارد مدام

می‌کند در دوزخ سوزان مقام

هر که او رادین و دنیا با صفاست

این کتبهای من او را پیشواست

هر که از حق دور از من دور شد

از طریق راه حق مهجور شد

آنکه با من یک جهت نبود کجاست

او مگر بیرون زدین مصطفی است

دین احمد خود نه دین تو بود

زآنکه زرق و حیله‌ات خود خوبود

دین احمد دین پاکان خداست

پیر حاجاتم در این معنی گواست

رو دو چیز از من بجان کن تو قبول

تا که گردد شادمان از تو رسول

حق تو را زین دو رساند تا بشاه

غیر این هر دو بود شیطان راه

اوّلا از هستی خود درگذر

وآنگهی از گفت مردان چین ثمر

تا شود ز آن پاک و خالص روح تو

پس بکشتی اندر آید نوح تو

چون کنی تو ترک نفس و رای خود

در درون خلد بینی جای خود

چون تو گفت مرد ره را بشنوی

زآن سخنها دین تو گردد قوی

لیک هر کس اندراین ره مرد نیست

بلکه از نامرد در ره گرد نیست

مرد دان آن کو بدین حیدر است

صافی و پاکیزه همچون گوهر است

هست نامرد آنکه غیر او کند

در طریق دیگران او رو کند

غیر این دو غیر دانم در جهان

تا بکی توغیر آری بر زبان

زین دو یک چیزت یقین حاصل شود

از هزاران کس یکی قابل شود

ای برادر صد هزار افسوس و حیف

که تودر عالم زنی خود لاف و سیف

سیف گوئی و ندانی سیف را

با تو گویم صدهزاران حیف را

سیف را میدان تو شاه ذوالفقار

خارجی را زآن برآر از جان دمار

گر تو مردی بر میان بر بند سیف

خارجی را کش که نبود هیچ حیف

خارجی خارج شده از اهل دین

با محبّان شه او آمد بکین

فعل کس دارد بکس چون بازگشت

کین او آخر بسویش بازگشت

مرتضی دیدی چه کرد اندر جهان

کرد او خلق خدا را رازدان

صدهزاران خلق را شمشیر راند

صدهزاران دگر را پیش خواند

هر که راند او هالک آمد پیش ما

هر که خواند او سالک آمد پیش ما

حکم حکم او و فرمان آن اوست

هل اتی و انّما در شان اوست

مصطفی گفتا که راهش راه من

مرتضی شد در معانی شاه من

هست فرزندان او فرزند من

جمله را با جان بود پیوند من

گر نباشد در دل پاکت شکی

آل احمد آل حیدردان یکی

هر که در معنی این مظهر رود

بر تمام سروران سرور شود

هر که در معنیّ بما همخانه شد

در میان مردمان دیوانه شد

هست این دیوانگی در پیش ما

می‌نهد او مرهمی بر ریش ما

سالها بر خاک سودم روی خویش

تا شبی خوانی مرا تو سوی خویش

سالها در انتظارم ای حبیب

تا دهد یک شربت آبم طبیب

خود طبیب من علیّ مرتضی است

زآنکه او را شربت کوثر عطاست

ختم کن عطّار و گفت نو بیار

نی علوم فقر گو با شیخ خوار

تا ترا منکر نگردد در جهان

این معانی را بر او برمخوان

تا نگردد واقف از اسرار تو

خود نباشد دیگرش در کار تو

یک سر مو نیست ناشرعم به پیش

کور بادا چشم اغیارم به نیش

نیش من مدح امیر مومنان

کان دمادم بر دل و جانش دوان

مدح او باشد چو تیغ بی‌غلاف

میزنم بر سینهٔ اهل خلاف

بارالها خود همی دانی که من

غیر راه تو نرفتم در علن

گوشه‌ای گیرم ز خلقان جهان

تا شود حاصل مرا مقصود جان

یا الهی دور گردانم ز خلق

تا روم با اولیا در زیر دلق

تو به نحو وصرف مشغول آمدی

زان سبب از عین معزول آمدی

من ز معنی گنج دارم صد هزار

می‌کنم در روح درویشان نثار

من همه علم جهان را خوانده‌ام

در معارف بس سخنها رانده‌ام

من دگر از گفتگو وامانده‌ام

دست از گفت و شنید افشانده‌ام

چون دگر می‌بایدم رفتن بخواب

می‌دهم حرفی برون از اضطراب

خاک من روزی که می‌گردد خراب

بر سر خاکم بخوانند این کتاب

زاهد و مفتی که راه ما نجست

در درونشان نور ایمان بودسست

حال ما با حال ایشان جمع نیست

زاهد ما را بمعنی سمع نیست

زاهد و شیخ زمان دیوانه‌اند

زآنکه خود با خارجی همخانه‌اند

هرکه شد همخانه با او خوگرفت

همنشین گردید و بوی او گرفت

گل اگر با گل بود گل بوشود

ور به سر گین باشد او بدخو شود

روتو از آلودگیها دست شو

تا شوی صافی چو باده در سبو

میکشم من باده صافی در جهان

تا شوم منصوروار از خود نهان

می‌خورم باده ولی از دست دوست

زانکه ذوق مستیم از دست اوست

میخورم باده زجام باصفا

وان صفا باشد ز شاه اولیاء

میخورم باده ز دست پیر خود

تو خوری زقّوم دست میر خود

هرکه راهی می‌رود بی راهبر

دارد آن راهش دری اندر سقر

رو بمعنی راه پاکان الاه

تا دهندت جام شاهی را به گاه

رو تو راه شهسوار لو کشف

تا شوی واقف ز کار لو کشف

من شدم زان شه یقین از اهل دید

زانکه در گوشم ندای او رسید

خود ندای او همه عالم گرفت

هر که نشنید این نداماتم گرفت

رو خرد بگذار و عشق او بورز

مست گرد و عشق او نیکو بورز

چوب رز می از کسی آورده است

کو بخود پیچیده مستی کرده است

کارگاه او چه دانی ای پسر

صدهزاران دور دارد چون قمر

او بدوری صد هزاران سیر کرد

بعد از آن عطّار را در دیر کرد

گفت صاحب درد یابی دریقین

این زمان معنیّ کل در ما ببین

حکایت در تمثیل حال نادانان، که بخود گمان دانائی برند، و از حقیقت حال دانایان بیخبرند و طریقۀ دانایان از نادان شمرند

یک حکیمی بود دانا در جهان

بر ضمیر او شده حکمت عیان

سیر کرده جملهٔ آفاق را

او شمرده نقش این نه طاق را

چون بسوی کعبهٔ جان شد روان

تا ببیند سالک دل را عیان

ناگهی باعامیی همراه شد

از طریق حال او آگاه شد

گفت ای یار عزیز هوشمند

در کدامین ملک باشی پای بند

گفت در ملک عراقم منزل است

در زمینش پای من اندر گل است

پس بدو گفتا حکیم روزگار

گشته‌ام از ماندگی من بیقرار

من شوم بر تو سوار و تو بمن

تا شویم این راه را آسوده تن

گفت آخر نیست عقل تو قوی

یا مگردر راه تو ابله شوی

من چو نتوانم تهی رفتن براه

چون ترا بردارم ای بر عقل شاه

چون برفتندی دو منزل بیش و کم

بر لب کشتی رسیدندی بهم

کشت زاری بود خرّم چون ارم

خود حکیمش گفت برهانم زغم

من نمیدانم که این را خورده‌اند

یا تمامی غله‌اش را برده‌اند

گفت ای در علم از کار آگهان

تو مگو زنهار گفت ابلهان

کشت زار اوّل چنین دان درجهان

نارسیده زرعش این معنی بدان

تو نمی‌دانی که کشت و زرع چیست

چون شوی آگه که اصل و فرع چیست

پس تحمّل کرد ازگفتش حکیم

سر به پیش افکند چون مرد سلیم

بعد از آن دیدند جمعی را براه

می‌دویدندی به گورستان شاه

نوکر سلطان ز عالم رفته بود

در ته تابوت او خوش خفته بود

این جماعت همره تابوت او

جمله می‌رفتند خوش تکبیر گو

گفت با او آن حکیم راه بین

یا رب او زنده است یا مرده در این

گفت با او پیر نادان کی حکیم

دارم از تو در جهان بسیار بیم

زانکه تو بی عقل باشی پیش ما

این چنین بی‌عقل نبود خویش ما

این سخنها هست گفت احمقان

دیگر این دفتر به پیش من مخوان

ای که هستی همچو ابله در زحیر

دفتر صورت مخوان تو پیش پیر

دفتر صورت بیندازو برو

تادهندت جام وحدت نو بنو

هیچکس را دیدی آخر در جهان

که رود درگور او را زنده جان

تو ز من داری سؤال بی جواب

کین چنین کس هست در صورت بخواب

او بمرده است و بگورستان شده است

تو همی گوئی که اوزنده بده است

هیچکس را دیدی آخر در جهان

که رود در گور او زنده جان

من بتو دیگر نخواهم گفت هیچ

زآنکه هستی ابله و نادان و گیج

خود بهم بودند تا شهر عراق

لب فرو بستند و رفتند از وفاق

چون رسید آن پیر خودبا جای خویش

عذرها گفتش حکیم سینه ریش

پیر را چون بود در کنج حضور

دختری در ملک خوبی همچو حور

آفتاب از روی او حیران شده

ماه و زهره از رخش تابان شده

از نکوئی همچو مه میتافت او

وز فراست موی می بشکافت او

با پدر گفتا کجا بودی بگو

تا شوم واقف ز اسرارت نکو

حال راه و محنت شبهای تار

گوی با من تا بگریم زار زار

گفت زحمتها کشیدم در جهان

لیک از همراه بودم من بجان

ابلهی در ره بمن همراه شد

جانم از همراهیش در چاه شد

خود مرا از وی ندامتها رسید

وز سؤال او ملامتها رسید

گفت یک ره که مرا بردار تو

یا سوارم شو که گردد ره نکو

یک زمانی نردبان راه شو

واندر این ره بادل آگاه شو

بعد از آن در منزلی نیکو رسید

کشت زاری سبز و خرّم را بدید

گفت یا رب زرع این را خورده‌اند

یا مگر محصول این را برده‌اند

بعد از آن تابوتی آمد پیش راه

مجمعی درگرد آن با درد و آه

گفت این مرده است یا زنده بگو

من شدم از گفت او آشفته خو

مرد زنده کی بگورستان برند

اندرین معنی مگر صد جان برند

مرد آن دان کو به پیش از مرگ مرد

گوی معنی اندر این عالم ببرد

دخترش گفت ای پدر آن مرد راه

بس محقّق بوده در ملک الاه

او حکیم علم سرها بوده است

بر علوم غیب دانا بوده است

بوده او بیننده در معنی دل

بود او آئینهٔ این آب و گل

اوبده واقف ز حالات جهان

این معانیهای او در من بدان

بوده او همراه روح و جان و دل

او نبوده پیش انسان منفعل

دارد این معنی به پیش من جواب

بشنو از من گر همی خواهی صواب

آنکه گفتا تو بیا بر من نشین

یا مرا بر دوش گیرای راه بین

پیش من یعنی بگو اسرار غیب

تا شود صافی ضمیر من ز عیب

یا شنو از من حدیثی ای رفیق

تا دمی کم گردد آزار طریق

نطق در ره نردبان ره بود

ره که دارد گفتگو کوته بود

هرچه هست از راه نطق یار ماست

زاهد بی راه خود در نار ماست

هرچه هست اسرار درویشان بود

در معانی رفعت ایشان بود

هرچه هست از نطق شه باشد نکو

غیر را از این معانی خود مگو

هرچه هست از گفت شه باشد بدهر

می‌زنم بر جان خارج نیش زهر

پیش ما باشد همه گفتار راست

این معانی خود زپیش مرتضاست

دیگر آنکه گفته است این کشت زار

خورده‌اند وبرده‌اند این ده قرار

یعنی اندر کشت زار این جهان

هرکه تخمی کشت بردارد نهان

هست دنیا مزرع عقبی بدان

تخم نیکی کار و بربردار هان

در جهان هر کس که تخمی کاشته

کشته است این تخم و بر برداشته

تخم نیکی در ضمیر دل بکار

تا شود در ملک معنی نو بهار

و آنکه در ره دید میّت در نهفت

زنده یا مرده است در تابوت گفت

یعنی او را هست فرزندی عیان

زنده از فرزند ماند درجهان

یا که اندر خیر دید انجام نیک

او بعالم زنده ماند از نام نیک

یا بعلم معرفت گشت آشنا

زنه دل خواهد شدن پیش خدا

در دو دار از نام نیکو زندگیست

نام نیکو مرد را فرخندگیست

ور ندارد هیچ از اینها مرده است

ور بود مرده چو یخ افسرده است

مرده آنهایند کایشان غافلند

در شناسائی خالق جاهلند

گفت دختر با پدر کاز ابلهی

از سؤال او نبودت آگهی

مرده آن رادان که دینش نیست راست

زندگی خود در دل عطّار ماست

زآنکه او با شاه دارد زندگی

اینست در معنی کمال بندگی

از کمال بندگی جان بازدش

رخ بمیدان معانی تا زدش

از کمال بندگی آزاد تو

قل هوالله احد بنیاد تو

از کمال بندگی باشی ولی

این معانی را بدان گر مقبلی

هرکه دین مصطفی دارد بشرع

اصل دارد در معانیهای فرع

رو بدین مرتضی مردانه باش

از همه ادیان بد بیگانه باش

دین حق را از معانی یک شناس

از طریقت پوش دینت را لباس

تا حقیقت بین شوی در شرع او

آیت تنزیل باشد زرع او

من نرفتم غیر راه او رهی

تو فتادی همچو کوران درچهی

راه او را راست باید شد بعشق

ورنه هستی تو سراسر کان فسق

من نمایم اهل فسقت را تمام

لیک منکر می‌شوندم خاص و عام

من ندارم با کی از مشت حمار

هرچه باداباد گویم آشکار

اهل فسق آن شد که تقلیدی بود

دین احمد راه تحقیقی بود

اهل فسق آن شد که ناحق پیش اوست

کردن تزویر در شرعش نکوست

اهل فسق آن شد که خود بیند نه حق

خواندهٔ در پیش شیطان این سبق

اهل فسق آن شد که اودیندار نیست

او بصورت قابل دیدار نیست

اهل فسق آنست کوبی اولیاست

اسفل دوزخ و را برگ و نواست

اهل فسق آنست کز دین دور شد

همچو حیوان درجهان رنجور شد

اهل فسق آنست کو گمره شود

در طریق مرتضا بی ره شود

اهل فسق آنست کو را دشمن است

طوق لعنت خود ورادر گردن است

این سخن عطّارت از تحقیق گفت

بر کلام مصطفی تصدیق گفت

هرکه او را رحمت حقّ رهنماست

مصطفی و مرتضایش پیشواست

ای برادر غیر این ره نیست راه

ور روی راه دگر افتی بچاه

جمله درویشان حقّ در این ره‌اند

کرخی و بسطامی از وی آگهند

سلسله در سلسله رفتند هم

تو بماندی در پی این قافله

هرکه او احمق بود ابلق بود

در جهان این بهتر از احمق بود

ای پسر دانائی آمد زندگی

احمقان را کی بود فرخندگی

عقل هر کس را بود بر ره رود

جهل هرکس را بود گمره شود

عقل را در ره چراغ خویش کن

جهل را مطلق بکن از بیخ و بن

عقل هادی گرددت در راه راست

جهل هر کس را فکند او برنخاست

ای ز جهل افتاده اندر بیرهی

همچو کوران مبتلا اندر چهی

تا ابد در جهل ماندی سرنگون

چند گویم با تو ای ملعون دون

بغض آل مصطفی از دل ببر

ورنه افتادی تو در قعر سقر

حیف تو باشد که بی ایمان شوی

همچو شیطان راندهٔ رحمن شوی

حیف باشد گر بگردی از ولی

رو بدین مصطفی گر مقبلی

دین احمد راه حیدر رو چو من

تا خلاصی یابی از شیطان تن

هرکه از شیطان تن آزاد شد

کفر و ظلم او همه بر باد شد

هرکه از شیطان گریزد اسلم است

آدمیّت از دم این آدم است

رو تو از نفس و هوای تن ببُر

تا دهندت بحرهای پُر ز درّ

رو تو جانت را جلائی ده بعلم

تا تو را همره شود صد بحر حلم

رو تو شرع مصطفا را گوش کن

جام حیدر را زکوثر نوش کن

رو تو علم معرفت را دان چو من

زآنکه ازعلم صور ناید سخن

رو تو علم حال را حالی ببین

تا که گردد روشنت اسرار دین

رو تا با دانای دین بیعت به بند

تا نیفتی همچو جاهل درکمند

رو تو کار آن جهان اینجا بساز

ورنه آرندت ببوته در گداز

رو تو فل بد ز باطن بر تراش

تا نیاید بر سرت هر دم بلاش

من کلام حقّ بحق دانسته‌ام

نی چو اصل جهل از خود بسته‌ام

رو تو جوهر ذت خوان و ذات بین

بر بساط شاه تن شهمات بین

رو بمظهر خوان تو علم اوّلین

رو تو غیر این کتب دیگر مبین

زآنکه مقصود دو عالم اندروست

شرح گفتار کلام حق نکوست

من بقرآن نور احمد یافتم

وز کلامش فیض سرمد یافتم

من ز قرآن مرتضی را یافتم

در حقیقت سرّها را یافتم

ای ز قرآن گشته گویا مرتضی

وی خدا را بوده جویا مرتضی

خود ازو شرع نبی اشعار یافت

دنیی وعقبی ازو انوار یافت

اولیا رادر جهان سردار اوست

انبیا را همره گفتار اوست

خارجی گر منع بفرماید مرا

رافضی گوید مرا او بر ملا

این ز گفت شافعی شد حاصلم

حبّ او رفض است و هست آن در دلم

رفض نبود حبّ او ای خارجی

گمره آن کو نیست بر او ملتجی

او ولی آمد بگفت کردگار

انّما بر خوان و بروی شک میار

هر که شک دارد بود ملعون دین

باشد او دایم بشیطان همنشین

هرکه شک دارد خدا بیزار او

همّت مردان نباشد یار او

هرکه مهرش را درون جان نشاند

روح احمد بر سرش ایمان فشاند

ای پسر گر حبّ شاه ایمان تست

رحمت حقّ همنشین جان تست

من بگفتم راست رادر گوش یار

کر شده گوش مقلّد هوشدار

من بگفتم چشم بینش برگشا

تاشوی بینا بنور رهنما

دیدهٔ اعمی ندارد تاب نور

خودندارد همچو خفّاش او حضور

غیر حق ازچشم خود رو بر تراش

تا شوی منصور و بینی تو لقاش

غیر حق خود نیست در عالم کسی

چون ندانستی شدی همچو خسی

خس بود لایق بآتش سوختن

جامهٔ آتش بآتش سوختن

نور او نوریست بی آتش قوی

پیش اوآتش بود خود منطفی

نور اونوری که عالم را گرفت

چون رسید او خاک آدم را گرفت

گفت گویا آدمی کان نور دید

خویش رادر نور او مسرور دید

رو تو همدم باش با اهل وفا

تا بیابد خلوت جانت صفا

موسی کاظم بمنصورش نمود

دین و دنیا خود همه نورش نمود

رو تو از خلق جهان یکسو گریز

بعد از آن درکلبهٔ عطّار خیز

خود ملایک خاک نعلین ترا

می‌کشند اندر بصر چون توتیا

خرمن علم نبی حیدر گرفت

دشمنان مصطفی را سرگرفت

پیش او علم لدنّی روشن است

هرکه این معنی نداند اوزن است

ای برادر سرّ حقّ را گوشدار

حبّ او را در دل پر جوش دار

ای برادر کن نهان حبّش ز خلق

تا نبرّندت بخنجر جمله حلق

هیچ دیدی که باولاد نبی

خود چه کردند آن لعینان غبی

آنچه با اولاد احمد کرده‌اند

روح حیدر را بخود بد کرده‌اند

هرکه با اولاد ایشان ظلم کرد

خویش را در دوزخ افکند او بدرد

خود علاج این کند مهدیّ دین

هیچکس را نیست قدرت اندرین

از جمیع انبیای هر زمان

شد نبوّت ختم بر احمد بدان

بعد از آن ختم ولایت برعلیست

نور رحمت از کلام او جلی است

بعد حیدر ختم بر مهدی بود

آنکه در دین هدی هادی بود

این کتاب من زبان مهدی است

مؤمنان را رهنما و هادی است

این کتاب من چو نایب آمده است

مظهر کلّ عجایب آمده است

این کتاب من چو تاجی شاهی است

او ز ماه آسمان تا ماهی است

این کتاب من نمودار حقست

اندرو سرّ حقیقت مطلقست

این کتاب من معانی در کلام

لیک مخفی باشد او در پیش عام

این کتاب من کتاب اولیاست

اندرو جوهر ز ذات انبیاست

این کتاب من شریعت آمده است

در طریقت نور حکمت آمده است

این کتاب من درخت جوهر است

اندر او نور ولایت مضمر است

این کتاب من رهی دارد بجان

او بصورت گشته است از تو نهان

این کتاب من قلم بر لوح راند

سورهٔ واللّیل را برخویش خواند

این کتابم را ورق عرش است و فرش

کوس سلطانی زنندش زیر عرش

این کتابم را مداداست از بهشت

چون قلم بر لوح عشاق این نوشت

آدم از این ثبت ما شیدا شده

از وی اسرار خدا پیدا شده

آنچه بوده اندرو شد آشکار

شمّه‌ای منصور گفته زیر دار

این کتابم را مداد از جان جان

ثبت او کردند جمله عاشقان

آنچه بوده اندر او پیدا شده

عاشقان را فتنه و غوغا شده

آنچه بوده در زمین و آسمان

کرده مظهر از زبان او بیان

آنچه بود اندر حقیقت سترپوش

اندرون جبّه‌ام آمد بگوش

جوشش او این کتاب مظهر است

نور ذات او بمعنی جوهر است

جوهر ذاتم بمعنی ذات اوست

معنی مظهر هم از آمات اوست

جوهر ذاتم جهان اندر جهان

مظهرم چون نور حق دروی عیان

مظهر و جوهر ز ذات من بزاد

شهد در کامش امیر من نهاد

روح احمد پرورش دادش بشرع

گر تو منکر می‌شوی داری تو صرع

عشق او سر بر زده از جان من

عشق او گشته همه ایمان من

گر تو مردی راه عشقش را گزین

تا شوی فرخنده دردنیا و دین

چونکه در عشق آمدی صاحبدلی

درحقیقت همچو مردان مقبلی

چونکه در عشق آمدی نطق آن تست

خود ملایک کمترین دربان تست

چونکه در عشق آمدی مردانه باش

وز طریق گمرهان بیگانه باش

چونکه در عشق آمدی واصل شدی

گه چوجان در جان و گاهی دل شدی

چونکه در عشق آمدی چون والهان

در شریعت باش و کن معنی نهان

چونکه در عشق آمدی حیران شدی

غرقهٔ این بحر بی‌پایان شدی

چونکه در عشق آمدی حق آن تست

رحمت حق همنشین جان تست

چونکه در عشق آمدی جان منی

در مقام فقر هم شان منی

چونکه در عشق آمدی عطّار پرس

و از طریق او همه اسرار پرس

چونکه در عشق آمدی عابد شدی

در مساجدهای دل ساجد شدی

چونکه در عشق آمدی منصور بین

همچو موسی نور حق از طور بین

چونکه در عشق آمدی عاشق شدی

در تمام علم دین حاذق شدی

چونکه در عشق آمدی بیمن مباش

همچو شیطان در رهش رهزن مباش

چونکه در عشق آمدی از سرگذر

تا بیابی از شه معنا خبر

چونکه در عشق آمدی دریا شدی

در حقیقت همنشین ما شدی

چونکه در عشق آمدی حق را ببین

تا که حاصل گرددت عین الیقین

چونکه در عشق آمدی جان یافتی

در شریعت اصل ایمان یافتی

چونکه در عشق آمدی خود را بدان

بعد از آنی سورةالاسری بخوان

چونکه در عشق آمدی پرجوش شو

باحریفان خدا می‌نوش شو

چونکه در عشق آمدی ما را طلب

تا شود حاصل ترا دین بی‌سبب

چونکه در عشق آمدی همرنگ ما

پردهٔ صورت برافکن از لقا

چونکه در عشق آمدی ای مرد راه

سورهٔ والفجر خوان در صبحگاه

چون شدی در عشق صافی آمدی

بر طریق بشر حافی آمدی

هرکه او در عشق با ما یار نیست

دیدن او خود مرا در کار نیست

هرکه او در عشق مرد کار شد

در دوعالم دیده و دیدار شد

هرکه او در عشق جانان راه یافت

خادمی از درگه آن شاه یافت

هر که با عشق تو دارد آشتی

حبّ حیدر در دلش خود کاشتی

هرکرا دنیا و دین نیکو بود

همّت شاه نجف با او بود

هر کرا بخت و سعادت همره است

خضر از معنی بجانش آگه است

هر که او در علم معنی بار یافت

با محمّد همره آمد یار یافت

هرکه را ایمان حیدر در دل است

خود ورا در پیش عزت محفل است

هرکه را شیطان نبوده راهزن

حیدرش باشد چو روحی در بدن

هرکه را شیطان نبرده خود ز راه

حیدرش در روز محشر شد پناه

هرکرا ایمان او محکم بود

او بدین اولیا محرم بود

هرکه او با آل حیدر همره است

از فساد دین و مذهب آگه است

هر که گفت مصطفی را گوش کرد

جام عرفان علی را نوش کرد

هرکه او را بخت همراهی کند

در ولای او همه شاهی کند

هرکه بر خوان ولای اونشست

بیشک او را خود بهشت اندر خوراست

هرکه او از دل شده مولای او

سر نهم صد بار زیر پای او

هرکه او را رهنما حیدر بود

بر سرای شرع احمد در بود

هرکه او با دشمنانش یار شد

همچو حجاج لعین مردار شد

در نصیحت و موعظه و تنبیه و خطاب قائم الولایه نمودن فرماید

ای برادر در شریعت راه رو

نیک بین و نیک دان و نیک شو

ای برادر دیدی احوال جهان

از بدو نیک جهان ماند نشان

ای برادر تو نشان نیک خوان

تا بیابی ازمعانی تو نشان

من نشان بی نشانی داشتم

پس بامر اوعلم برداشتم

هر که او اسرار حق را فاش کرد

کفر آمد در درون و جاش کرد

هر که خود بی امر او کاری کند

خویشتن را مرده برداری کند

من بحکم او کنم اسرار فاش

گفت او تخم معانی را بپاش

تاشود سبز و ببار آید ازو

میوهٔ حبّ علی در جان نکو

من ندانم مدح او را خود تمام

حق تعالی گفت وصفش درکلام

همچو منصورش هزاران باده نوش

همچو طیفورش هزاران خرقه پوش

ای جهانی همچو عطّارت اسیر

جمله خلقان راتو باشی دستگیر

یا امیرالمؤمنین لطف آن تست

خلق عالم جمله در فرمان تست

یا علی این خاکدان ظلمت گرفت

لیک قهاریت راحکمت گرفت

قهر آن تو و رحمت آن تست

جملهٔ انس و ملک حیران تست

هرچه خواهی آن کنی حاکم توئی

بر همه معلومها عالم توئی

من ندارم طاقت ظلم سگان

نیست گردان جمله را از این جهان

آتش ظلم بدان سوزد دلم

بوی آن آتش برآید از گلم

دفع این آتش مگر مهدی کند

خلق را خوش از نکو مهدی کند

دفع این آتش بآب رحمت است

هرکرا بینم خراب از رحمت است

یا مگر این سوز سوز اولیاست

یا مگر این دشت دشت کربلاست

یا مگر این قوم بر حق نیستند

زان بخون اهل معنی بیستند

یا مگر این قوم گمراه آمدند

قعر دوزخ را هوا خواه آمدند

هرکه از سرّ خدا انکار داشت

مستمندان خدا را خوار داشت

گر هزاران گنج دارد ور سپاه

هست جایش دوزخ و رویش سیاه

هیچ میدانی که این عالم ز کیست

تار و پود رشتهٔ آدم ز کیست

تو در این عالم ادب را پیش گیر

خاطر خلقان مرنجان ای امیر

این امیران جهان را عدل نیست

وین بزرگان زمان را بذل نیست

حاکمان این زمان ناحق کنند

در بر خود جامها ابلق کنند

بعد از آن افتند درچاه عدم

می‌روند آن جمله در راه عدم

هر که او در راه ناحق زد قدم

بر سرش آید عذاب بیش و کم

هیچکس از ظلم برخوردار نیست

ظلم را با دین و ایمان کار نیست

هیچ دیدی تو که بر آل رسول

ظلمها کردند قومی ناقبول

بر تو گر ظلمی رود صبر آر پیش

تا بخواند مرتضایت پیش خویش

ای برادر از بدی پرهیز کن

تیغ بر فرق لعینان تیز کن

مرتضی دیدی که سرها چون گرفت

صدهزاران جان بدهر افزون گرفت

تیغ او تشنه است ازخون بدان

بدمکن ای یار تو همچون بدان

تیغ او تشنه است برخون سگان

بدمکن با یار و دست از بدفشان

زآنکه تیغش حاضر است و کور تو

تو یدالله را نمی‌دانی نکو

تیغ او بر تو روان خواهد شدن

از تو عمر و دین وجان خواهد شدن

ذوالفقارش راست قدرت از الاه

تیغ او باشد فقیران را پناه

صد هزاران سر رود درکوی او

جز محمّد نیست کس پهلوی او

هرکه از تیغش رود سوی جحیم

ماند اندر دوزخ سوزان مقیم

مصطفی او را شفاعت خواه نیست

زآنکه او از سرّ حق آگاه نیست

هست آگاهی به پیش سالکان

هرکه سالک نیست او را مرده دان

من ترا خسرو گرفتم یاعمید

یا چو کیکاوس وقتی یا رشید

یا فریدون وسکندر درجهان

یا چو دارابی و هوشنگ زمان

یا چو طهمورث و ضحاک ای پسر

یا چو رستم پهلوان پر جگر

یا تو چون بهرام یا همچون قباد

یا تو چون نوشیروان با عدل وداد

یا چو محمودی و عالم زآن تست

یا زمین هند در فرمان تست

یا چو شاپوری و چون بهرام گور

عاقبت افتی تو اندر دام گور

حال تو چون باشداندر گور تنگ

فکر فرما گر تو داری نام وننگ

لشکر و خیل و حشم با گنج زر

هیچ سودی می ندارد ای پسر

گر تو خواهی شاهی دنیا و دین

عدل کن راضی مشو با ظلم و کین

تا توانی عدل کن کز غم رهی

وز عذاب دوزخ سوزان جهی

جهد کن تا مرهم دلها شوی

از نکوئی درجهان یکتا شوی

حکم تودایم بهر درویش نیست

مدّت تو بانگ گاوی بیش نیست

هست این عالم به پیش عرش او

همچو خشخاشی درون فرش او

خود چه باشی تو ازین خشخاش هیچ

هیچ گشته ابله و نادان و گیج

او کشد جور و شود آسوده حال

تا بمانی در عذاب لایزال

این معانی را بجوهر گفته‌ام

درّ اسرارش به مظهر سفته‌ام

گر بخوانی تو بجان درگوش کن

یا چو جام کوثرش خود نوش کن

ختم کن عطّار مستی تا بکی

نوش کن از خمّ معنی جام می

تمثیل قبول پند و نصیحت دادن شیخ نظام الدین حسن صفا فرزند خود را و در آئینه قابلیت آن فرزند تأثیر کردن و قبول نمودن او آنرا

بود شیخی همچو شبلی پارسا

حق تعالی داده بود او را صفا

در معانی رهنمای اهل دین

او بشهر علم حقّ بودی امین

نام او بودی نظام الدّین حسن

شد ملقّب با صفا آن مؤتمن

خلق را از لطف خود بنواختی

مال پیش مردمان انداختی

جمله خلقان را بدی راحت رسان

اندر این معنی نکرده او زیان

هرکه بر خلق خدا شفقت کند

حق تعالی خود برو رحمت کند

هرکه او یک بنده را دل شاد کرد

حق مر او را در زمان آزاد کرد

خطّ آزادی بسالک می‌دهند

زآنکه بر خلق خدا خوش مشفق‌اند

شفقت آن مرد حق حق آمده

سینهٔ بی نور را صیقل زده

داشت فرزندی عجب او پر غرور

بود از اطوار او بس بی‌حضور

گرچه دم زد در حقیقت او مدام

میل خاطر بود او را سوی عام

دایماً با اهل دنیا کار داشت

او چو ایشان جامه و دستار داشت

شیخ را خاطر از او غمگین شده

زآنکه او بامردم بی‌دین شده

صبح و شام و گاه و بی گه همرهش

بوده این جمع ددان بر درگهش

اوطعام نیک دادی جمله را

داشتی صحبت بآنها بر ملا

طعمه‌اش خوردند و نیشش می‌زدند

خبث از یاران و خویشش می‌زدند

چند بارش گفت شیخ ای بوالحسن

بابدان منشین که داری نور من

عاقبت از صحبت اهل جدل

می‌شود نور تو با ظلمت بدل

در پند پدر فرزند را

ای پسر این پند از من گوش کن

فرد شوپس جام وحدت نوش کن

هرکه پندم را درون جان نهد

پای خود را برتر از کیوان نهد

هرکه پندم را بداند چون حکیم

کار او گردد بعالم مستقیم

اولا حق را بدان چون مصطفی

غیر حق را تو مدان در هیچ جا

غیر حقّ را ازدل خود دور کن

باطن از ذکر خدا معمور کن

پند دویم خویش را آگاه کن

نفس را بشناس و عزم راه کن

چونکه بشناسی تو نفس خویش را

با خدای خویش گردی آشنا

پند سیم در طریقت خود بکوش

در حقیقت جام وحدت را بنوش

در حقیقت سرّ حقّ را فهم کن

دم نگهدار و ازو خود وهم کن

سر نگهدار وز معنی دم مزن

کاروان عشق را بر هم مزن

هرکه او سر معانی را نهفت

غیر حقّ را از درون خویش رفت

پند چارم هرچه گوئی نیک گوی

تا بری از اهل معنی زود گوی

گوی معنی مرد نیکو گوی برد

زآنکه در ذات خدا او بوی برد

هرکه او را گفت نیکو آمده

خود زبان او سخنگو آمده

پند پنجم در نصیحت کوش و علم

تا برندت جانب جنّت بعلم

هرکه او علم نصیحت گوش کرد

خویشتن را او ز اهل هوش کرد

علم باید همچو منصور ای پسر

تا بیابی از وجود خود خبر

پند سادس آنکه قدر خویش دان

تا نیابی اندر این دنیا زیان

قدر مردم نیز هم باید شناخت

مردمان را بایدازپرسش نواخت

قدر درویشان دین واجب شمر

تانیفتی همچو بی دین در سقر

روز اهل الله این اسرار پرس

بعد از آنی کلبهٔ عطّار پرس

پند هفتم راز خود با کس مگو

تا که سرگشته نگردی همچو گو

وآنکه راز خویش را کرد آشکار

پا و سر ببرید او را مرد کار

چونکه بی پا گشت و بی سر در جهان

می‌کند اسرار معنی را بیان

داغها بر جان او از نازشش

مرد و زن نالیده‌اند از نالشش

من فغان دارم ز داغش در جهان

چند گویم من بتو ای بی‌زبان

تو چه دانی حال اهل درد را

زانکه بی دردی ندیدی مرد را

مرد حق آنست کو با درد زاد

سوزش اسرار او درمی‌فتاد

بعد از آن عارف چو آن می نوش کرد

همچو نی او عالمی پرجوش کرد

پند هشتم باش با دانا قرین

تا بنام نیک باشی همنشین

هرکه با انسان کامل همره است

حق تعالی ازوجودش آگه است

هرکه با دانا بود دانا شود

او بقرب سرّ او ادنی شود

هر که با اهل دلی دارد نشست

تیر او از چرخ چاهی در گذشت

رو تو کنجی گیر با اهل دلی

تا نیابی از دو عالم حاصلی

رو تو انسان باش و از حیوان گریز

تا بیابی هول روز رستخیز

هر که او در صحبت نیکان نشست

علم معنی را درآورد او بشست

هر که او شد همنشین اهل راز

دایم او باشد بمعنی در نماز

آن نماز او بود در شرع راست

دیدهٔ توحید خود نور خداست

پند تاسع رو ز بد کن احتراز

هست این معنی به پیش اهل راز

از بدان بگریز و با نیکان نشین

تو ایاز خاص باش و شاه بین

هر که بد کرد و بدان را بد نگفت

گشت شیطان خود باو صد بار جفت

گر همی خواهی که رحمت باشدت

بر سرت خود تاج عصمت باشدت

منع بد کن در جهان و راست باش

بندهٔ حق را بحق درخواست باش

پند عاشر زود جهد خیر کن

بعد از آن در ملک معنی سیر کن

هست خیر افزودن عمر عزیز

خیر باشد پیش بعضی از تمیز

خیر باشد خود ستون دین تو

خیر باشد در جهان تلقین تو

خیر باشد شاهی دنیا و دین

خیر باشد با شریعت همنشین

خیر باشد در طریقت راهبر

خیر باشد در حقیقت تاج سر

خیر باشد همنشین مرد حق

خیر برده از سلاطین‌ها سبق

یازده پندم مکن از کف رها

تاخلاصی یابی از نفس و هوا

یک ببین و یک بگونه بیش و کم

تا نباشی پیش دانا متهّم

مغتنم دان خدمت یاران دوست

این روش از مردم دانا نکوست

خدمت مهمان تو واجب دان چو من

خود عزیزش دار چون جان در بدن

در ده و دو هست پند من همین

زینهار از دشمنان دوری گزین

دیو صورت دشمن جاهل بود

صحبت او مرد را مشکل بود

سیزده پند من این باشد عیان

غیر حق چیزی نبینی در جهان

رو تو حق را از کمال حق شناس

ز آنکه حق را می نیابی در لباس

در درون خانهٔ دل کن نظر

تا ببینی نور او را چون قمر

جمله عالم نور او بگرفته است

زاهد خود بین چه غافل رفته است

چارده پند آنکه چون داری بقا

تو غنیمت دار عمر خویش را

عمر خود در کسب معنی صرف کن

تا بماند در جهان از تو سخن

گر تو عمر خویش را ضایع کنی

پس کجا تو خدمت صانع کنی

چون جوانی ای پسر کاری بکن

پیر چون گشتی شود سردت سخن

در جوانی کار این دنیا بساز

تا برون آیی ز کفر و جهل باز

هرکه او اندر جوانی کار کرد

نفس شوم خویش را رهوار کرد

پانزده پندم بیا بشنو ز من

اعتماد خود مکن بر مرد و زن

خود عوام الناس در دین جاهلند

زآنکه ایشان در طریقت غافلند

صد زن نیکو بیک ارزن فروش

کاربند این قول و از من دار گوش

راز هر کس را که زن دارد نگاه

کار خود را سازد او بیشک تباه

گر کنی تو اعتماد در جهان

هم بخود کن تا نیفتی در زیان

رو تو سررادر گریبان کش چو من

پیش خود مگذار هرگز مرد و زن

شانزده پندم بجو بیرنج و غم

تو تن خود پاک دار و جامه هم

در شب تاریک ای یار نکو

زینهاری تو سخن آهسته گو

کم خور و کم خفت و کم آزار باش

در شب تاریک خود بیدار باش

زر بیاران خور بمسکینان بده

صرف کن چون جاهلان آنرا منه

از برای اهل علم و فضل دار

تا بگیری آخرت را در کنار

هفدهم پندم بدان ای محتجب

دایماً از اهل دل جانب طلب

اهل دل باشند نعمتهای حقّ

تو ز درس اهل دل میخوان سبق

تو مده سررشتهٔ ایمان ز دست

تا نیفتی تو از این بالا به پست

هجدهم پندم بخلقان نیک باش

رو بایشان تو بصورت کن معاش

صورت خوبان بود پیشم نکو

هر که این مذهب ندارد وای او

صورت نیکوزکلک و دست کیست

سورهٔ یوسف نمی‌دانی که چیست

جان من همراه خوبان می‌رود

همره خوبست آسان می‌رود

خوب آن باشدکه با غیرت بود

بعد از آنش صورت وسیرت بود

صورت و معنی بود یار وحبیب

او بود درد نهانی را طبیب

نوزده پندم بیا در جان نشان

باب و امّت را تو خدمت کن بجان

هر که خدمت کرد باب خویش را

حوریان گشتند با او آشنا

هرکه امّ خویش را بر سرنشاند

اسم نیکوئیّ او جاوید ماند

هرکه باشد با ادب همراه او

برفراز عرش باشد جاه او

هر که دارد پرورش از مرد غیب

او ندارد در نهاد خویش عیب

هرکه را باشد ادب همراه او

بر فراز عرش زن خرگاه او

هرکه او در اصل معنی راه یافت

همچو سلمان و ابوذر شاه یافت