شیخ بهائی2
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی2
بنده در مقامات مهارت تمام دارم.
گربه با خود خیال کرد و گفت میتوان بطریقی در سفره آوردن و نیاوردن موش اطلاع یافت و هر چند سفره نیاوردن موش بر من معین است لکن شک دارم در لا و نعم بلکه شکی در لا و یقینی در نعم، دیگر گفت:
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 130
ای موش! دیوان خواجه حافظ نزد بنده هست خواهی در باب نمک خوری و و صافی و راستی با یکدیگر فالی باز کنیم؟.
موش گفت:
بسیار خوبست!.
گربه کتابرا برداشت و نیت کرد که آیا موش این وعده سفره که با من کرده است راست و یا دروغ است و یا اینکه مکر و حیله کرده است:
کتاب را باز کرد این غزل آمد:
نقد صوفی نه همین صافی بیغش باشد ای بسا خرقه که شایسته‌ی آتش باشد
صوفی ما که ز ورد سحری مست شده شامگاهش نگران باش که سر خوش باشد
خوش بود گر محک تجربه آید بمیان تا سیه روی شود هر که دروغش باشد
چون این فال را بآهنگ شهناز بر خواند، یافت که موش درغ میگوید، موش نیز از این معنی متفکر شده گفت: عجب فالی بموافق دروغ آمده است!.
گربه گفت:
ای موش! تو در این فال چه میگوئی؟.
موش گفت:
این فال را بنیت مشوش برداشته‌یی، باید بنده خود نیت کنم تا چه برآید.
گربه گفت:
خوبست شما نیت کنید.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 131
موش کتاب را برداشت و نیت کرد، این غزل آمد:
صوفی نهاد دام و سر حقه باز کرد بنیاد مکر با فلک حقه باز کرد
بازی چرخ بشکندش بیضه در کلاه زیرا که عرض شعبده با اهل راز کرد
گربه گفت:
ای موش! از این بهتر و خوشتر فالی نمیباشد زیرا که تو صوفی و من طالب علم. مرا اهل راز کردند زیرا که ما اهل درس و بحثیم، الحال بر من ظاهر شد که تو دروغ میگوئی و در مهربانی موافق نیستی.
موش گفت:
ای شهریار! مرا شرمندگی میدهی، من نام تو را صریح بخوانم و خیانت و بیمهری را ظاهر گردانم.
گربه گفت: کدامست؟.
موش این شعر را برخواند:
ای کبک خوشخرام که خوش میروی بناز غره مشو که گربه‌ی عابد زاهد نماز کرد
ای گربه! چرا ما و تو هر دو سرگردان و در انتظار یکدیگر نشسته باشیم و بیهوده در مکر و حیله بر یکدیگر گشاده، حقیقت آنکه دل من با تو صافست اما دل تو را صاف نمی‌بینم و اگر نه چه معنی دارد که مکرر حرف آزمایش میزنی آخر الامر محبت بنده بر تو ظاهر میشود.
باری، اگر ای شهریار! دماغی داری، تا رسیدن سفره داستانی بیان کنم گربه گفت:
خوبست! بیان فرمائید
موش گفت:
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 132
حکایت
حکایت
آورده‌اند که در شهر بخارا پادشاهی بود و آن پادشاه را برادری بود و پادشاه دختری داشت و برادر پادشاه هم پسری داشت، در حال طفولیت، آن پسر و دختر با هم عهد میثاقی بسته بودند که آن پسر بغیر از آن دختر زن نگیرد و دختر نیز بشرح ایضاً، چون مدتی از این عهد بگذشت برادر پادشاه وفات یافت وزیر پادشاه فرصت یافته دختر آن پادشاه را از برای پسر خود بخواستگاری عقد نمود. اما چون پسر برادر پادشاه این مقدمه را استماع نمود پیغامی بدختر عمو فرستاد که مگر عهد قدیم را فراموش کرده‌یی؟
در جواب پیغام داده بود که ای پسر عم خاطر را جمع دار که من از توام و تو از من، اما چون اطاعت پدر امریست واجب، لا علاج راضی بپسر وزیر شدم، اما در شب عروسی وعده‌ی ما و شما در پشت درخت گل نسترن که از گل‌های باغچه حرم است.
چون این خبر بپسر رسید خوشحال گردید و صبوری پیش گرفت.
چون مدتی از این بگذشت وزیر اسباب عروسی درست کرده عروس را در خانه داماد آورد.
در همانشب برادر زاده‌ی پادشاه کمندی را برداشته که شاید خود را داخل باغ نماید، قضا را مشعل داران را دید که مشعل‌ها روشن ساخته جمع کثیری از خدم عروس و داماد در تردد بودند پسر فرصت یافته خود را در زیر درخت گل موعودی پنهان ساخت.
چون نیمی از شب بگذشت و خدمه‌ها آرام گرفتند و داماد خواست که با دختر نزدیکی نماید، دختر عذری آورده آفتابه برداشت و از قصر بیرون آمد که
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 133
رفع قضای حاجت نماید، بدین بهانه خود را خلاص و بی‌نهایت دل دختر در فکر بود که آیا پسر آمده یا نه؟ و چنانچه داخل باغ شده باشد خوبست والا که مشکل است.
دختر با تفکرات بسیار در خیابان میرفت تا اینکه بدرخت گل موعود رسید چون پسر صدای پای دختر را شنید برخاست و نگاه کرد، دختر را دید، رفت و خود را در قدم دختر انداخت.
دختر گفت: الحال محل تواضع نیست، بیا تا بطویله رفته دو سر اسب بزیر زین کشیده سوار شویم و بدر رویم.
پسر با دختر آمد، قضا را مهتران در خواب بودند، دو سر اسب زین نموده و زر و جواهر بسیار در حقه گذارده سوار شدند و روی در راه نهادند.
آما پسر وزیر که داماد باشد دو سه ساعت انتظار عروس را کشید، دید که دختر دیر کرد، از حجله بیرون آمد و هر چند تفحص کرد اثری از آثار دختر ندید، پریشان گردید و ترک خانه‌ی پدر و اوضاع زندگی را کرده در همان شب و همان وقت در طویله آمد و سوار اسب گردید و سر در پی دختر نهاده روانه شد.
موش گفت:
ای گربه! حال این قضیه نقل ما و تست، اگر پسر در حجله دست از دختر بر نمیداشت، اکنون چرا سرگردان میشد؟.
گربه چون این سخن از موش شنید بفکر فرو رفت و فریاد بر آورد و گفت:
ای موش! بر من استهزاء میکنی و حالا که مرا در خانه‌ی خود نگاهداشته‌یی دام سرور و تمسخر فرو گذاشته‌یی؟! امیدوارم که خداوند عالمیان مرا یکبار دیگر بر تو مسلط گرداند.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 134
موش گفت:
ای شهریار! بزرگانرا حوصله از این زیاده میبایست باشد، بیک خوش طبعی و شوخی از جای در آمدی!.
خاطر جمع دار که مخلصت برجاست، چرا نپرسیدی که بر سر دختر و پسر چه آمد؟
تتمه‌ی حکایت
تتمه‌ی حکایت
چون دختر و پسر از شهر بیرون آمدند طی منازل و قطع مراحل نمودند تا بساحل‌گاه رسیدند، از اتفاق کشتی مهیا ایستاده بود، کشتی بانرا بمشتی زر و جوهر رضا نمودند و سوار کشتی شدند و راه دریا را پیش گرفته و این شعر را میخواندند:
کشتی بخت بگرداب بلا افکندیم تا مگر باد مرادش ببرد تا ساحل
ناخدا را چه محل گر نبود لطف خدای باد طوفان شکند، یا که نشیند در گل
قضا را چون بمیان دریا رسیدند بخاطر دختر رسید که در آن حال که حقه‌ی زر را در آوردند و زری بناخدا دادند حقه را فراموش کرده در ساحل مانده، چون این واقعه را پسر شنید، سنگی بر آن کشتی بسته سوار بر سنبک گردید و برگشت که حقه‌ی زر را یافته بردارد و برگردد.
بعد از رفتن پسر، طمع ناخدا بحرکت آمده بخود گفت: این دختر را خدایتعالی نصیب من کرده است، از نادانی آنشخص بود که این در گرانمایه را رها کرد و بطلب زر رفت.
ناخدا نزدیک دختر شد و خواست نقاب از روی دختر بردارد، دختر بسیار عاقل و دانشمند بود، با خود فکر کرد که در این وقت اگر تندی کنم مرا در دریا
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 135
خواهد انداخت، پس باید بحیله و تزویر او را بخواب خرگوشی برده هم دفع لوقت کنم، زیرا تندی و تیزی بکار نمیآید.
پس در آن دم بکشتی‌بان گفت،
ای مرد! من از آن توام اما بشرطی که عقد دائمی که آئین عروسی است نمائیم چرا که فعل حرام از راه عقل و مروت دور میباشد، کشتیبان بزبان قبول‌دار شد و لنگر از سر زورق تمام برداشت و چادر کشتی را بر سر باد کرد و متوجه وطن خود شد.
اما راوی گوید و روایت کند که چون پسر بساحل رسید، از خاطرش خطور کرد که ای دل غافل کدام دانه در و گوهر عزیزتر از آن در گرانمایه خواهد بود که تو از دست دادی و بطلب زر و زیور آمدی؟! پشیمان شده زر را هم نیافته باز گردید چون بدان موضع رسید که کشتی را گذاشته بود از کشتی نشانی ندید، مضطرب و سرگردان گردیده آن سنبک را روانه نمود و در تفحص دختر روانه شد.
ای گربه! اگر آن پسر مثل تو احمق نبود در کشتی چنان گرانمایه دختری را از دست نمیداد و از پی زر روان نمیشد، که آیا زر را ببیند یا نبیند و باین مصیبت هم گرفتار نمیشد!.
ای گربه! معامله ما و تو چنین است که مرا بصد حیله بدست آوردی و عاقبت بفریب و طمع قورمه و یخنی از دست بدادی، الحال اضطراب و بیقراری سودی ندارد و فایده‌یی نخواهد داد.
شعر
سر رشته‌ی هر کار که از دست بدر شد پس یافتنش نزد خرد عین محال است کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 136
کی رشته‌ی تدبیر، کس از دست گذارد آنکس که بدو مرتبه‌ی عقل و کمال است
گربه چون این سخن را شنید، فریاد و فغان برداشت و چنگال بر زمین میزد و دم از اطراف می‌جنباند.
موش دید که گربه بسیار مضطرب است گفت:
ای شهریار! من قبل از این عرض کردم که بزرگان از برای چنین امرهای سهل از جای بر نمیآیند و کم حوصله نمیباشند و بفرض وقوع از برای خود نمیخرند.
شعر
گذشته عمر شدی بین که وقت رفتن هوش است ندیده و نشنیده نصیب دیده و گوش است
شده است سست دو زانو و باز ریخته دندان هنوز در دل تو آرزوی کشتن موش است
ای گربه! خاطر جمع دارو از راه بدگمانی عنان معطوف‌دار و بشاهراه صدق و صفا طی مرحله‌ی انصاف و مروت کن و بطمع خامی چرا هوش از دست بدادی؟!
بنده از برای تو نقل میکنم، بگذار تا که حکایت باتمام رسد تا که بدانی که بر سر دختر و کشتیبان چه آمد.
ای گربه! چه شود که دمی ساکت شوی تا بنده این نقل از برای تو تمام کنم و اطعمه هم پخته گردد تا سفره بیاورم.
ای گربه!
چون کشتیبان دختر را برداشته میرفت و بساحل دریا رسید، دختر گفت:
ای مرد تو را در وطن خود قوم و خویشی هست یا نه؟
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 137
کشتیبان گفت: بلی!.
دختر گفت:
پس کشتی را در اینجا باید لنگر افکنی و بشهر رفته از قوم و خویش خود چند نفر را برداشته بیاوری و مرا بخانه خود بری!.
آن مرد کشتیبان سخن دختر را قبول کرد و روانه‌ی وطن خود گردید که چند نفر از اقوام خود را برداشته آورده تا که دختر را باعزاز برده باشد.
اما چون کشتیبان روانه شد، دختر گفت: خداوندا بتو پناه میبرم، و لنگر را برداشت و چادر را در سر باد کرده بی‌آب و آذوقه کشتی را میراند تا بجزیره‌یی رسید، دید درختان سر بفلک دوار کشیده، دختر آن کشتی را ببست و در آن جزیره رفت، جزیره معموری بنظر در آورد که اقسام میوه‌های لطیف و آبهای روان که شاعر در تعریف آن گفته:
بهشتی بود گویا آن جزیره که عقل از دیدن آن گشت خیره
رسیدم بر سرایی همچو جنت که حق کرده عطا، بی‌مزد و منت
دختر در آن جزیره زمانی ساکن شد که ناگاه جمعی از مستحفظان که در آن جزیره بودند چون دختر را در آنجا دیدند او را برداشته نزد بزرگ خود بردند، چون امیر ایشان آن دختر را بآن حسن و جمال بدید که بعقل و دانش آراسته است از عالم فراست دریافت که این لقمه در خور گلوی او نیست و با خود گفت:
اگر بردارم گلو گیر خواهد شد و خیانت من نزد پادشاه ظاهر شود، این دختر را باید بنظر پادشاه برسانم، پس او را برداشت زوجه‌ی خود را بهمراه او نمود و بحرمسرای پادشاه برد و پیش کش او کرد.
چون نظر پادشاه بآن دختر افتاد بصد دل عاشق وی گردید و بآن دختر گرمی زیاده از حد نمود.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 138
چون شب شد میخواست که با دختر مقاربت نماید، آن دختر عذری خواست و گفت:
ای پادشاه عالم! توقع دارم که مرا چهل روز مهلت دهی و بعد از آن هر قسم رأی و اراده‌ی پادشاه باشد بعمل آورم و پیش گیرم.
پس پادشاه از بس که او را دوست میداشت چهل روز او را مهلت داد.
روز بروز شوق پادشاه بدختر زیاده میگردید و آن دختر بطریق خاص رفتار میکرد که تمام اهل حرم محبت او را در میان جان بسته و یک نفس بی‌او صحبت و عشرت نمینمودند.
شبی از شبها آن دختر با زنان حرمسرا در صحبت بود تا سخن از امواج دریا و تافتن انوار آفتاب بر روی دریا بنحوی بیان نمود که اهل حرمسرا را همه اراده‌ی سیر دریا شد.
پس بیکدیگر قرار دادند که در وقت معین بعرض پادشاه رسانند و رخصت گرفته بسیر دریا بروند.
و اما چون کشتیبان بخانه رفت و از اقوام خود چند نفر جمع نموده خود را بساحل دریا رسانیدند که آن دختر را از ساحل برداشته و بخانه برند و بخاطر شادی عروسی نمایند، چون بکنار دریا آمدند اثری از کشتی و دختر ندیدند، کشتیبان ندانست که غم کشتی را خورد یا غم دختر را، از این حالت بسیار محزون شد و دست بر زد و گریبان را چاک داد و از اندوه دختر ساحل دریا را گرفت و از عقب او روانه شد.
ای گربه! مقدمه‌ی کشتیبان شبیه است بمقدمه‌ی من و تو، اگر کشتیبان دختر را از دست نمیداد، الحال در ساحل دریا نمیدوید و اگر تو هم مرا از دست
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 139
نمیدادی این معطلی را نمیکشیدی و حال که مرا از دست دادی این از احمقی توست و حالا هر چه از دستت میآید کوتاهی نکن. اگر آن کشتیبان دختر را بدست میآورد تو هم مرا بدست خواهی آورد.
چون گربه این سخنان را شنید از روی غضب و قهر فریاد برآورد و گفت:
ای موش! چنین مینماید که مرا سرگردان و امیدوار مینمائی و بعد از مدتی سخنی چند بروی کار در میآوری که سبب مأیوسی من میشود، چنین که معلومست پس رفتن از توقف اولی‌ترست.
موش گفت:
ای گربه! مرا قدرت و منع نمودن نزد شهریار نیست، نهایت آنکه موافق حدیث پیغمبر که فرموده الناس احرار و الراجی عبد یعنی اگر امیدی بخود قرار میدهی از امیدی که داری منقطع میسازی و اگر امیدی قرار ندهی فارغ و آزاد میشوی، پس اگر خواهی برو تا رشته‌ی امید بمقراض مصری قطع نگردد و شما را اندک صبر باید کرد. اکنون تامل کن و ببین که بر سر دختر و کشتیبان چه آمد!.
موش گفت:
چون دختر و اهل حرم قرار با هم کردند که بعرض پادشاه رسانند و رخصت بگیرند که دریا را سیر کنند، چون صبح شد قضا را در آن روز پادشاه صاحب دماغ و خوشحال بود و با اهل حرم بصحبت مشغول شد و از هر جائی سخنی در آوردند تا که سخنی از دریا بمیان آمد، یکی از اهل حرم که پادشاه او را بسیار دوست داشت گفت:
توقع از پادشاه دارم که ما را بسیر دریا رخصت دهد یا آنکه خود قدم رنجه
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 140
داشته بکشتی نشسته همچنین که خورشید عالم گیر با کشتی خود بروی دریای نیلگون فلک دوار روان میباشد و ستارکان دور او را گرفته‌اند ما نیز دور ترا گرفته و دریا را سیر کنیم.
پادشاه از دختر پرسید، که تو را هم خواهش دریا میشود؟
دختر گفت:
ای شهریار، چون اهل حرم میل سیر دریا دارند هر گاه ولینعمت فرمان رخصت شفقت فرماید، سبب لطف و مرحمت خواهد بود.
پس پادشاه خواجه سرایی را فرمان داد که در فلان روز شوراع دریا را قرق کن و چهل کس از اهل حرمرا نام نوشت و با دختر بسیر دریا فرستاد.
خواجه سرایان قرق نمودند و آن چهل حرم دختر را در ساحل دریا رسانید و در کشتی نشسته و لنگر کشتی را برداشته و کشتی براندند و خواجه سرایان نیز بر چله کمان پیوسته و چشم انتظار در راه کذاشته که کی دختر برمیگردد.
دختر با اهل حرم سه روز کشتی ایشان بروی آب میرفت و خواجه‌ی حرم دید که اثری از برکشتن اهل حرم ظاهر نشد، آمد و حقیقت را بعرض پادشاه رسانید و پادشاه از این سر ماجرا بسیار غمگین گردید و برآشفته شده غواصان و ملاحان را طلب نمود و بر روی دریا روان ساخت.
هر قدر بیش جستند کمتر یافتند، برگردیدند و بعرض پادشاه رسانیدند که اثری از دختر و اهل حرم نیافتیم.
پادشاه از سر تاج و تخت گذشته دنباله‌ی دریا را کرفت.
ای گربه، اگر پادشاه طمع خام بآن دختر نمیکرد پس حرم خود را همراه
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 141
نمیکرد و بخواجه سرایی اعتماد ننموده نمی‌فرستاد و اینهمه آزار نمیکشید.
حالا ای گربه! قضیه‌یی که بر تو واقع شده کم از این قضیه نیست که بیجهت مرا از دست گذاشتی و حیران و سرگردان گشتی. نه راه پیش و نه راه عقب داری و ساعت بساعت غم و الم تو زیاد میشود.
ای گربه! اگر پادشاه در رخصت دادن اهل حرم اندک تأمل میکرد، سرگردانی و آزار و الم نمیکشید و اگر تو هم دست از من برنمیداشتی حالا پشیمان نبودی!.
گربه از این حرف آتش غیرت در کانون سینه‌اش شعله‌ور گردید، فریاد و فغان برکشید و گفت:
ای موش ستمکار! در مقام لطیفه گوئی بر آمده‌یی؟! امیدوارم خدای عالمیان مرا یکبار دیگر بر تو مسلط کند.
موش پشیمان شده با خود گفت: دشمن از خواب بیدار کردن مرتبه‌ی عقل نمیباشد سخن برگرداند و گفت:
ای گربه، یکبار دیگر دوستی و برادری را خالص گردانیم و مابقی عمر عزیز را در نظر داریم که با یکدیگر صرف کنیم.
باز گفت:
ای گربه، دانستی که بر سر حرم و دختر چه آمده؟.
گربه گفت:
نه گوش شنیدن و نه درک فهمیدن بر من مانده است مگر ایموش نمیدانی که انتظار و امید تزلزل و سودای مغشوش چه بلائیست؟،.
موش گفت:
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 142
انشاء اللّه چون سفره بمیان آید عقد اخوت را در حین نمک خوردن با یکدیگر تازه خواهیم کرد و برادری با هم بمرتبه‌ی کمال خواهیم نمود، نشنیده‌یی که گفته‌اند:
هر کس که خورد نان و، نمک را نشناسد شک نیست که در اصل خطا داشته باشد
اکنون زمانی مستمع باش که تا مثل تمام شود سفره رسیده باشد.
و حالا بشنو بر سر دختر و اهل حرم چه آمد:
چون دختر لنگر را برداشت و کشتی روان شد، بعد از هفت یوم کشتی به جزیره‌یی رسید و آنجا لنگر کردند و بیرون آمد و در جزیره در سیر و گشت بودند. قضا را هیمه کشتی ایشانرا بدید و خبر بپادشاه داد و پادشاه حاکم آن جزیره را بطلب ایشان فرستاد و ایشانرا برداشته بخدمت پادشاه آوردند.
پادشاه را چون نظر بآن دختر افتاد، بفراست دریافت که این دختر بانواع کمال و حسن جمال آراسته است و بدختر گفت:
سرگذشت خود را نقل نمائید!
دختر سرگذشت خود را نقل کرد، پادشاه را بسیار خوش آمد و او را بسیار عزت کرد و در عقب دیوان خانه‌ی خود پس برده جای داد و فرمود که ندا و تنبیه کنند بدروازه‌بانان شهر و کدخدایان و رؤسای محله، که هر گاه غریبی داخل این شهر گردد او را بدیوان خانه‌ی پادشاه حاضر سازند.
چون یکهفته از این مقدمه گذشت یک روز دروازه‌بان آمد عرض کرد که شخص غریبی آمده.
او را بدیوان خانه پادشاه حاضر ساختند، چون آن مرد غریب داخل شد
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 143
دختر از پشت پرده نگاه کرد دید که پسر وزیر که شوهرش باشد آمده است.
پادشاه پرسید:
از کجا میآیی؟.
آنمرد آنچه بیان واقع بود عرض کرد، بی‌زیاد و کم.
پادشاه رو بپشت پرده کرده از دختر تحقیق نمود، دختر گفت:
راست میگوید.
پادشاه مهمانداری برای او تعیین نموده گفت: او را نگاهداری نمائید!.
چون مدت یکماه بگذشت دروازه‌بان آمد و عرض کرد که شخص غریبی دیگر آمد. امر شد که او را داخل بارگاه کنند، چون آنشخص را داخل بارگاه کردند دختر پسر عم خود را دید بسیار خوشحال گردید، پس پادشاه از او استفسار نمود.
پسر سرگذشت خود را بسبیل تفصیل نقل نمود.
پادشاه از دختر پرسید که راست میگوید؟ دختر عرض کرد: بلی!
پادشاه مهمانداری برای او تعیین نمود که او را عزت نماید.
چون مدت بیست روز دیگر بگذشت دروازه‌بان آمد و مرد غریبی را باتفاق خود آورد، دختر نگاه کرد مرد کشتیبان را بشناخت. پادشاه حقیقت حال را از او پرسید کشتیبان خلاف عرض کرد من مردی تاجرم با جمعی بکشتی نشستیم از قضا کشتی من طوفانی شد و من بر تخته پاره‌یی ماندم و حال باین موضع رسیده‌ام.
پادشاه از دختر سئوال کرد، دختر عرض کرد که خلاف میگوید، این همان کشتیبان است که دندان طمع بر من کشیده بود.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 144
پادشاه شخصی را فرمود که او را در خانه‌ی خود نگاه داشته روزی یک نان باو بدهد، اینقدر که از گرسنگی نمیرد.
چون چند روز دیگر بگذشت باز غریبی را آوردند، پادشاه حقیقت حال را از او معلوم نمود، او گفت:
ای شهریار نامدار! در طریقه‌ی خود میدانم که در هر حدیثی دروغ باعث خفت است، اما گاهی بجهت اموری چند، دروغ لازم میآید، چرا که اگر کسی از مسلمانان بفرنگ رود و گوید که فرنگیم بجهت تقیه یا آنکه مسافری در بیابان بدزدی برخورد و دزد احوال پرسد که چیزی داری و آن مسافر بجهت رفع مظنه گوید که چیزی ندارم و از ترس قسمها یاد کند با وجود آنکه داشته باشد، خلاصه ای پادشاه! بنده بعقیده خودم از راستی چیزی بهتر نمیدانم، اما راستی که شهادت بر خیانت در امانت است و دلیل بر حماقت و بیعقلیست لابد او را پنهان داشتن و دروغ گفتن بهتر خواهد بود، چرا که اگر راست گویم شنونده بر من غضب کند و خود خجالت برده باشیم بیان او را چگونه توانم کرد، چنانکه شیخ سعدی علیه الرحمه در گلستانش فرموده است.
دروغ مصلحت‌آمیز به از راست فتنه‌انگیز است.
راستی موجب رضای خداست کس ندیدم که گم شد از ره راست
پس ای پادشاه راستی از همه چیز بهتر است.
پادشاه رو بسوی آندختر کرد و پرسید که این را میشناسی؟.
دختر گفت:
بلی این همان پادشاه است که چهل حرم او را آورده‌ام.
چون پادشاه سر رشته را معلوم نمود گفت:
ای غریب ما قبل از بیان، همه را میدانیم، احتیاج ببیان تو نیست.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 145
آن پادشاه اینقدر خجالت از آن کفتگو کشید که قریب بمردن او شد
ای گربه بسیار درست میآید این مقدمه با مقدمه‌ی من و تو، زیرا که پادشاه را این همه غم و غصه و سفر دیدن و از دیوان پادشاه عادل خجالت کشیدن همه بسبب آن طمع بود که بآن دختر داشت.
تو نیز ای گربه. اگر بقورمه و یخنی طمع نمیکردی و مرا از دست نمیدادی انتظار و سرگردانی نداشتی.
گربه فریاد برآورد.
موش این شعر را برخواند:
گر از غم دل ز دیدگان خون باری دامان تو طوفان شود اندر زاری
امید تو حاصل نشود در بر من بیهوده کشی از طمع خود خواری
گربه بدست بر سر میزد و میگفت:
اگر در اینوقت ملک الموت مرا قبض روح میکرد بهتر از این گفتگوی تو بود، مرا گمان چنین بود که چون بدر خانه‌ی تو آمدم با این همه نیکی و مروت که من در حق تو کردم، عاقبت تو هم نیکی در حق من خواهی کرد، اکنون معلوم من شد که تو چه در خاطر داری.
موش گفت:
ای گربه. نمیدانم چرا اینقدر کم حوصله‌یی؟.، در مصاحبت و رفاقت، خوش طبعی و دروغ و راست بسیار گفته میشود و تو بر یک طریق ایستاده و همه را براست حمل میکنی، مشکل است که رفاقت ما و تو بی‌رنجش خاطر بسر رود و اگر نه دو
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 146
کلمه‌ی دیگر از تمثیل بیش نمانده است که باتمام رسد و قورمه هم پخته شده و یخنی هم آورده خواهد شد.
حال مستمع باش تا بدیوان پادشاه عادل برسی و ببینی که بچه قسم بعدالت کوشید.
اولا پسر وزیر را طلب کرد و گفت:
ای پسر وزیر چون مدت مدید زحمت کشیدی تو را از امرای خود دختر بدهم و جمعیت بسیار همراه تو کنم تا تو را بوطن خود برسانند.
پسر وزیر چون آزار مسافرت بسیار کشیده بود، خوشحال گردید.
پس پادشاه تهیه‌ی اسباب عروسی را مهیا نمود و دختری از وزرای خود را بجهت پسر عقد بست و عروسی نمود و بپسر داد، بعد از آن پسر را طلبیده جمعیت بسیاری همراه او نمود و گفت:
ای پسر! چون بوطن خود میروی شاید آن دختر پادشاه که بعقد تو بود زنده باشد و در مملکت دیگر بدست کسی گرفتار باشد و تو او را نتوانی یافت، چنانچه بتصرف کسی آید از برای دنیا و آخرت تو هر دو نقصان دارد و مورد سرزنش خواهی بود.
پسر گفت:
ای پادشاه. او را بمصلحت شما مطلقه میسازم.
فی الحال صیغه‌ی طلاق او را جاری نمود و دختر را طلاق داد و پادشاه پسر وزیر را روانه کرد.
ای گربه؟ تو هم باید طلاق خام طمعی را بدهی و عروس غیر را برداشته با توکل و قناعت متوجه وطن اندوه شوی.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 147
بهر کاری که باشد ابتدای او بنادانی در آخر حاصلش نبود بجز درد پشیمانی
گربه فریاد برآورد و گفت:
ای موش؟ این مرتبه خوش طبعی را از حد گذرانیدی.
موش گفت:
ای شهریار؟ در تمام عمر خود روزی مثل امروز بر من خوب نگذشته است، در اول روز بچنگال تو بیمروت ظالم گرفتار و در آخر روز من فارغ و تو بدرگاه بخشش و کرم من امیدوار.
گربه با خود گفت:
دیگر بیش از این طعنه و سرزنش از زیردستان نمیتوان شنید، بیا برو تا وقت دیگر.
باز با خود گفت:
اینهمه صبر کردی، لمحه‌ی دیگر سهل است شاید که کاری ساخته شود والا که در آخر الامر میتوان رفت.
بعد از آن، گربه گفت:
بیش از این آزار ما کردن جایز نیست، چرا تو اینقدر بر ما استهزاء میکنی؟.
موش گفت:
همان حرف اولی را میزنی، نه من تو را خبر کردم که خوش طبعی بسیار ممدوحست و میبایست تو از هیچ سخنی نرنجی؟.، اکنون گوش دار تا ببینی که پادشاه عادل با دختر و کشتیبان و پادشاه طامع و پسر چه کرد.
پس روزی دیگر پادشاه کشتیبانرا طلبیده خطاب کرد که ای حرامزاده سخن
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 148
خلاف چرا گفتی؟ من از باطن کردار تو آگاهم، در صورتیکه شخصی تو را محرم خود بداند خیانت لایق آنکس است؟!. اکنون تو را بجزای خود میرسانم.
پس فرمود تا او را بسیاست تمام بکشند.
ای گربه! گویا یکیست مقدمه‌ی تو و آن کشتیبان که خیانت در حق آن پسر کرد، تو مرا بکنج عجز پیچیده بودی و میخواستی بضرب چنگال پاره پاره نمائی و خیانت نسبت بمن در خاطر داشتی، اکنون جزای تو حسرت و ندامت است، اما کشتن از من نمیآید تا وقتیکه خود بجزای خود برسی.
گربه گفت:
آه از گردش روزگار و از بیعقلی و لاابالیگری من! که بحیله‌یی خود را اسیر تو ساختم.
موش گفت:
ای گربه! این طبع نازکی و مغروری تا تو را هست، با کسی رفاقت مکن.
گربه گفت:
بیش از این چگونه تاب بیاورم؟!.
موش دیگر سلوک اختیار کرد.
گربه موش را آواز داد، موش جواب نداد، لمحه‌یی که بر آمد، صدای موش بگوش گربه رسید، پرسید که کجا بودی؟ موش در جواب گفت:
ای شهریار! رفتم تا ببینم که کار سفره بچه سرانجام رسیده، دیدم گوشت پخته و حلوا آماده گردید اما هنوز درست بریان نشده، تا این دو کلمه نقل شود سفره آماده شده است.
پس ای گربه! مستمع باش تا ببینی:
روز دیگر پادشاه عادل پادشاه خائن را طلبیده و آن چهل حرمسرا را فرمود که آوردند و گفت:
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 149
ای مرد! حقیقت کار تو بر من معلوم شده که از آن خیانت که در خاطر داشتی این همه رنج و تعب را کشیدی و مدتی از ملک و لشکر بازماندی، چنانچه از تو خیانت بظهور رسیده حالا که آن چهل حرم تو بدست تو آمد دیگر توبه کن از این امر قبیح، چرا که پادشاهان پاسدار عصمت مردمند، گنج بسیاری باو بخشید و او را روانه‌ی ملک خودش نمود.
ای گربه! تو نیز با من خیانت در نظر داشتی، اکنون من تو را باعزاز و اکرام تمام بسر منزل خود میفرستم.
گربه آه بر کشید و فریاد کرد و گفت:
خداواند! روزی باشد که این قضیه بر تو گذشته باشد.
موش گفت:
ای گربه‌ی نادان! دماغ سرشار سفره در راهست، اینقدر صبر کن که مثال تمام شود، بعد از آن معلوم تو خواهد شد که مهربانی این حقیر بآن شهریار چه مقدارست. زمانی مستمع باش!
پادشاه آن پسر را طلبیده گفت:
ای پسر! تو دختر را ببینی میشناسی یا نه؟
گفت:
بلی میشناسم!.
پادشاه آن پرده را از پیش برداشت، پس چون پسر دختر را دید تا مدتی حیران و متعجب بود که آیا اینواقعه را در خواب می‌بینم یا در بیداری، آخر الامر پادشاه دختر را عقد او بسته با مال و اسباب بیشمار روانه‌ی ملک خودشان گردانید، ایشان مال را برداشته متوجه منزل و دیار خود گردیدند.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 150
ای گربه! بدلیل، کل طویل احمق، صادق میآید حماقت تو، که با اینهمه عداوت که با من کردی هنوز توقع مهربانی از من داری!.
گربه گفت:
بدلیل، کل قصیر فتنة، درست میآید و این رباعی را بخواند.
گوئی تو بمن کل طویل احمق من کل قصیر فتنه دیدم بورق
تو فتنه‌ی دهر بوده‌یی، من احمق این قول گواهیست بگویم صدق
ای موش! باری تمثیل بخوش طبعی و هم طریقی گذشت، حالا چه میگوئی، ما را بباید رفت یا ماند؟.
موش گفت:
اگر بر وی بهتر خواهد بود، چرا که اگر بکو کنار خانه‌یی بروی شاید مرد کو کناری بخواب رفته باشد و لقمه‌یی بربائی و بخوری!
گربه گفت:
ای موش! همی که ما رفتیم.
گربه روان شد، موش گفت: ما را نیست خدمتکاری تا سفره بیاورد!
گربه گفت:
ای موش! مگر سفری تو از مغرب زمین میآید؟.
سپس گربه با خود گفت:
اگر مرا پاره پاره سازند دست از این بر نخواهم داشت، تمام عمر خود را صرف گفتگوی مکر و حیله‌ی موش میکنم و از هر باب سخن میگویم و خواری و خفت میکشم تا مگر موش را بدست آورم و بدندان و چنگال اعضای او را از هم بدرم، یا چنان کنم که از بیم من متواری گردد؛ این چه زندگیست که همچون
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 151
کسی مثل موش، ترا ملامت کند، جان و عمر خود را صرف این کار میکنم تا ببینم چه روی خواهد داد.
شعر
یا دیده‌ی خصم را بدوزم بخدنک یا پنجه‌ی او بخون ما گردد رنگ
القصه در این زمانه با صد فرهنگ یک کشته بنام به ز صد مرده بننگ
*** بر دوستان مستمع روشن باد که قبل از این عرض کردم که موش مراد از نفس اماره است و گربه قوت متخیله که همیشه نفس از راه خیالهای باطل، عقل را زایل میگرداند، آنگاه دست در غارت خانه‌ی دل دراز میکند و باندک روزگاری خراب میسازد و گاه قوت متخیله زیادتی بر اراده‌ی نفس میکند، همچنین که قوه‌ی متخیله‌ی گربه زیادتی بر موش میکند.
بعد از این خواهی شنید که گربه موش را سیاست خواهد کرد، یعنی قوت خیالات را فی الحقیقه با نفس اماره زیادتی میکند بدستیاری عقل که صاحب خانه است.
اینها بوجه احسن بیان خواهند شد.
*** اکنون آمدیم بر سر صحبت موش و گربه.
پس گربه از موش پرسید:
ای موش در این مباحثه سؤال مینمایم، آیا درس خوانده‌یی؟.
گفت:
بلی؟ نحو و صرف خوانده‌ام.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 152
گربه پرسید:
که نصر چه صیغه‌ییست؟.
موش گفت:
آنوقت که تو قدم نامبارک خود را از این مقام ببری، نصر بر من درست میآید؟.
گربه گفت:
چرا ای موش صریح نمیگوئی؟.
گفت:
نماندن تو در این مقام یاری تمام است، پس چون نصر بمعنی اینست که یاری کرد یکی مرا در زمان سابق، پس چون بروی معنی نصر بر من معلوم خواهد شد.
گربه گفت:
ای موش؟ وعده‌ی سفره چه شد؟.
موش گفت.
ای گربه؟ بسیار بیعقلی تو مرا اینقدر نادان یافته‌یی که آنچه در یکماه صرف میکنم و تو در یکروز میخوری، بتو دهم؟ حالا چرا روزی یکماه من صرف یک روز تو شود و من فقیر و بی‌توشه بمانم؟ و آنوقت لابد که از جهت معاش از خانه بیرون آیم، البته بدست تو گرفتار خواهم شد و اگر ذخیره کنم تا یکماه معاش نموده در خانه‌ی خود آسایش نمایم و تو در درب خانه سرگردان، هر قدر خواهی بمان چرا که دستی بمن نداری!، هرگز نشنیده‌یی که تا در قلعه‌یی آذوقه باشد کسی با لشکریان بسیار آن قلعه را تسخیر نماید؟.
گربه گفت:
تو ای موش؟ از اوضاع خود خجالت نداری؟.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 153
موش گفت:
من از این معنی بسیار خوشحالم که من بقناعت صرف کرده باشم.
شعر
آنچه دشمن میخورد روزی برنج میخورم ماهی بذوق و عیش و ناز
موش لحظه‌یی سر بجیب تفکر فرو برد.
پس گربه گفت:
ای موش؟ چه در خاطر داری؟ ما را جواب نخواهی گفت یا آنکه سفره خواهی آورد؟.
موش گفت:
بنده‌ی شما، در این مدت عمر هیچ کاری بی‌استخاره نکرده‌ام اکنون لمحه‌یی صبر کن که تسبیح در خانه هست رفته بیاورم تا که در حضور تو استخاره کنم، اگر چنانچه راه میدهد سفره بیاورم والا متوقعم که دیگر حمل بر بخل بنده نباشد.
پس درون رفت که یعنی تسبیح بیاورد تا چونکه گرسنه بود باین حیله خود را بدرون خانه انداخته از نان و یخنی سیر خورده و بیرون آمد و بگربه گفت:
اکنون استخاره نمودم در مرتبه‌یی خوب آمد و در مرتبه‌یی بد آمد، در دفعه‌ی بد، گمان من اینست که گویا ساعت سعد نیست و قمر در عقربست، تأملی کن تا ساعت نیک شود، آنوقت استخاره نمایم تا چه برآید.
گربه گفت:
ای نابکار؟ من حساب کرده‌ام قمر در برج مشتریست تا تأمل مینمائی بمریخ میرود و اگر در آندم دریا در دست تو باشد، قطره‌یی بمن ندهی؟.
موش گفت:
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 154
هر گاه که میدانی بعد از این ساعت نحس میشود، برو انشاء اللّه تعالی وقت دیگر ضیافت شما پیش بنده است!.
شعر
بعد از این گر شوی مرا مهمان میزبان تو باشم از دل و جان
گربه با خود گفت: اگر بروم موش گوید گربه را ریشخند کردم و اگر نروم زیاده‌تر تمسخر و استهزاء نماید، پس اولی آنست که از نو صحبتی بنا کنی که شاید خداوند عالمیان وسیله‌یی سازد که او را بچنگ آورم.
پس گربه گفت:
ای موش! از تصوف خبر داری؟.
موش گفت:
در مرتبه‌ی تصوف اینقدر مهارت دارم که اگر شخصی یکمرتبه بجهد، بنده سی چهل چرخ میزنم.
گربه گفت:
از تصوف همین چرخ زدن را دانسته‌یی یا دیگر چیزی هم میدانی؟.
موش گفت:
از جمیع احوال و اقوال تصوف خبر دارم، از اوراد و چله داشتن و قاعده‌ی ذکر کردن و اشاره‌ها و رموز کشف و کرامات و واصل شدن و وعده و وجود ظاهری و صوری و باطن معنوی تمام خوانده‌ام و از همه جهت آگاهی دارم، ای گربه! تو کاش نیز از تصوف خبر میداشتی تا با هم عجیب صحبتی میداشتیم!.
گربه گفت:
هر چند از تصوف خبر ندارم، اما چنین عاری و مبتدی و بیکاره هم نیستم و
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 155
اگر شما دماغی داشته باشی صحبتی میداریم.
موش گفت:
گرسنه‌ام و در اینحال صحبت نمیتوان داشت.
گربه گفت:
ما از اهل مدرسه‌ییم و اهل مدرسه بقناعت عادت تمام دارند و نیز چنان عادت کرده‌ام که اگر یک یوم هیچ نخورم مضایقه ندارم.
موش گفت:
بنده هم از سلسله‌ی صوفیانم، و آنجماعت در خوردن نعمت الهی تقصیر نمیکنند، گاه هنگام سلوک و چله نشینی و گاه از صبح تا شام حلیم و کوفته و نان جو و سرکه همه را میخورند و باز شب هر جا بضیافت میروند اینقدر هم میخورند که تا روز دیگر معده ایشان خالی نخواهد ماند.
گربه گفت:
ای موش! حقیقت سلوک ایشان را بگو!.
موش گفت:
سلوک ایشان بسیار خوبست.
گربه در باب بعضی از آنجماعت غزلی بخاطرش رسید:
شعر
زاهد که بخلوتگه این کعبه مقیم است غافل مشو از حیله که آن گفت یتیم است
آنصورت کسوت که بر آراسته او راست شبگرد براقیست که بر هر که فهیم است کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 156
آنجا که رسد بوی طعامی بدماغش گر نار جحیم است چو جنات نعیم است
هو کردن و جنبیدنش از یاد خدا نیست جوش سرش از چوبه‌ی سر جوش حلیم است
در دعوی ابطال چو فرعون زمانست در طور مناجات چو موسی کلیم است
موش گفت:
خبث و ذم اهل اللّه خوب نیست، مگر نشنیده‌یی که گفته‌اند؟:
شعر
مائیم قلندران معنی در کشور خوش هوای دینی
نه صحبت مال و نه غم ننگ با خلق نه آشتی و نه جنگ
قانع شده‌ایم بر پلاسی ننهاده چو دیگران اساسی
پیموده بساط ربع مسکون دیده همه را ز کوه و هامون
دیوانه عالم فنائیم سرهنگ محله‌ی صفائیم
مائیم و بغیر ما کسی نیست از ما بخدا ره بسی نیست
ای گربه! این جماعت اهل اللّه‌اند، و خوب باشند و این صفتها که شنیدی جز یک حرف از صفت ایشان نیست، انشاء اللّه تعالی دیگر از اوصاف حمیده‌ی ایشان خبرها خواهی یافت و صفت ایشان بسیار باشد و گاه باشد از اینجا بروند بترکستان و از آنجا بخطا و از آنجا بعراق بیک گام، و ضمیرشان از فیض عبادت و اسرار اللّه منورست و از عیوبات عالم ایشانرا خبرست، خراباتیان سر موئی کج نروند تا تا آنکه بمرتبه‌یی برسند، همچنانکه اطفال را در مکتب خانه بشناختن یک نقطه و دو نقطه و دانستن مد و یافتن شد و اینکه الف چیزی ندارد تعلیم دهند تا در سند
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 157
و خاطر نشان کنند و هرگاه معلم خواهد دائره دنباله ج، ح، ع، غ را بنویسد، اینها را بآنان یاد و تعلیم میدهد تا آنکه آنانرا بآنها دانا میگرداند.
گربه گفت:
از کشف و کرامات صوفیه بیان کن!.
موش گفت:
کرامات ایشان بسیار است، نهایت شمه‌یی را بیان خواهم کرد، و آن اینست:
از کرامات مشایخ خراسان است، در حالتی که فوت میشوند، بعد از چند وقت درخت پسته از مزار ایشان میروید و مشایخ عراق در چله، گل سرخ بمریدان در زمستان نشان میدادند، و در شب بجای روغن، آب در چراغ میکردند و احیانا پرواز کرده میپریدند و بعضی هم از درخت خشک میوه چیده‌اند. و همچنین مشایخ ترکستان هر چه را آرزو کرده و خواسته‌اند، ممکن شده است.
و اما کشف و کرامات مشایخ ماوراء النهر هم بسیار است و در میان عرب کشف و کرامات نیست و هر یک از ایشان زحمت عبادت و سلوک و چله داشتن و اوراد و ذکر خفی همه را بجای آوردند تا بحدی که وجود ایشان از میان برخاسته و رو بعالم روحانی نمایند.
شعر
عشق آمد و شد بجانم اندر تک و پوست تا کرد مرا تهی و پر کرد ز دوست
اجزای وجودم همگی پوست گرفت فانی ز من و بر من و باقی همه دوست کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 158
چون بعالم روحانی واصل میشوند. در این باب بحث بسیار است و رموز ایشان بیشمار و شناختن حقیقت امر محال، و حدیث قدسی از آثار ایشان ظاهر و هویدا.
ای گربه! چه فائده! اگر چیزی از عالم تصوف میدانستی و بمرتبه‌ی کمال و وصال میرسیدی، کشف و کرامات از تو بظهور میرسید.
گربه گفت:
ای موش! دیگر اگر چیزی از صفات ایشان میدانی بیان کن!.
موش گفت:
ای گربه! بنده اگر حرفی بزنم گمان بکفر خواهی کرد و هر گاه بگویم از تصوف خبر نداری و نمی‌فهمی، رنجش پیدا میکنی، اکنون گوشدار شاید بنوع تقریبی شما را حالی نمایم، چون قطره بدریا میرسد قدرش معلوم گردد (حلوای تن تنانی، تا نخوری ندانی).
گربه گفت:
اگر خواهم که من نیز از این مرتبه چیزی بیابم، مرا چه باید کرد؟.
موش گفت:
ای گربه! تو طالب علمی و صوفی را با طالب علم ملاقاتی نیست.
گربه گفت:
ای موش! هر کس طالب علم را دوست ندارد موافق حدیث، دین و ایمان ندارد.
شنیده‌یی که حضرت رسول اللّه علیه الصلاة و السلام فرموده که هر کس بقلم شکسته‌یی معاونت طالب علمی نماید، خداوند عالمیان چندان حسنه را در نامه‌ی اعمال او بنویسد، و هرگاه کسی رد طالب علم کند خداوند رد دین و مذهب او کرده باشد، دیگر اینکه معلوم میشود که این فرقه نماز نمیکنند و روزه هم نمیگیرند
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 159
و اگر نماز نگذارند و روزه ندارند، اعتباری نخواهند داشت.
موش گفت: چرا؟.
گربه گفت:
ای موش! الحال تو نیز میباید که بمرتبه‌یی انصاف داشته باشی، تقلید و تعصب را فرو گذاری و خدای خود را حاضر و ناظر دانسته باشی، آنوقت معلوم تو میشود که ایشان بکمال حماقت و نهایت تعصب آراسته‌اند زیرا که هر که رد علما کند، رد امامان و پیغمبران کرده و همچنین رد امر الهی و کتب و ملائکه و اخبار و احکام و حساب و عقاب و عذاب و ثواب بهشت و عقاب دوزخ و حشر و نشر و میزان و صراط کرده.
موش گفت:
ای گربه! منازل صوفیه پیش‌تر است بقرب الهی تا عالم.
گربه گفت:
چون است؟ بیان کن تا بشنوم!.
موش گفت:
مراتب فقر و سلوک و تعلقات در ما بین اهل اللّه و خلق اللّه هفت مرتبه است، مرتبه‌ی رفیع اعلی مرتبه‌ی صوفیان است.
گربه گفت:
از کجا یافته‌یی؟ بیان کن تا بدانیم!
موش گفت:
ای شهریار! گوش دار تا بیان کنم
اول عالمان، دوم صالحان، سوم سالکان، چهارم عارفان، پنجم خائفان،
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 160
ششم صادقان، هفتم عاشقان.
این هفت مراتب که تو شنیدی، همین مرتبه‌ی اول با عالم است و باقی شش مراتب بفیض انوار الهی و تاییداتش با صوفیان است: ملا بابا جان چه خوش رباعی گفته است:
از شب‌نم عشق خاک عالم گل شد صد فتنه و شور در جهان حاصل شد
چون عشق و خرد متفقا فال زدند یکقطره از آن چکیده، آنهم دل شد
پس معلوم شد که رتبه‌ی عشق با صوفیان است و رتبه‌ی عقل با عالمان، و هر جا که عقل بساط چیده، عشق بی‌تکلف آنرا پامال نموده و بر هم زده.
شعر
عاقل بکنار آب تا پل میجست دیوانه‌ی پا برهنه از آب گذشت
عشق، فراز و نشیب و گرم و سرد ندارد و دور و نزدیک نمیداند و اندک و بسیار و نفع و ضرر نشناسد.
ای گربه! حد و صفات ایشان زیاده از این است که کسی بیان تواند نمود، چاره جز آن نیست که دست طلب در دامن استاد ایشان زند و متابعت کند تا آنکه رتبه‌ی وحدت وصال او را نصیب گردد، والا در عمر خود که در مدرسه بحث و تکرار از ضرب، یضرب، ضربا، ضربوا، ضربت، ضربتما، ضربتن و عبارت فهمیدن او را سودی نباشد الا سرگردانی، زیرا که راه عالم بسیار دورست و در نزد خداوند عالمیان راه صوفیه را بسیار بسیار نزدیک است که بهر لمحة البصر مناظره‌ی جمال اللّه در نظر دیده‌ی عارف سالک و عاشق، تجلی و ظهور میکند. اما یافتن این مراتب همان نحو است که قبل از این مذکور شد و
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 161
دیگر گفته‌اند:
شعر
پای استدلالیان چوبین بود پای چوبین سخت بی‌تمکین بود
و دیگر از این مقوله گفتگو بسیار است، اما تا کسی با ایشان ننشیند و اختلاط ننماید نمیداند،
گربه گفت:
آیا از معرفی الهی خبر دارند.
موش گفت:
هر گاه خدا را نشناخته باشند، چگونه عبادت میکنند و رتبه از کجا بهم میرسانند البته میشناسند و میدانند!.
گربه گفت:
ای موش! دیگر چیزی از تعریف و توصیف و اخبار و آثار و کردار و افعال ایشان میدانی؟ بگو تا بشنویم!، شاید که در این باب مهارت تمام بهم رسد و کمال مراد حاصل شود.
اسرار حاصل نمودن ایشان آسان نیست، بواسطه‌ی آنکه سلوک و ریاضت و علم شکستگی و بردباری ایشان زیاده از حد و بیان است، از آن جمله حلم و و ستاری در این مرتبه است که حسین منصور مرد حلاجی بود، یک روز زنی در دکان او آمد که پنبه بخرد و آن زن پیر بود، چون زن نشست در حالت نشستن بادی از آن پیر زن جدا شد چون حسین حلاج آن صدا را بشنید متوجه آن نشد و گرم حلاجی خود شد که مبادا آن پیره زن خجل شود و بسبب آن حلم و
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 162
ستاری دارای آن مرتبه شد که میدانی، گفت انا الحق!.
گربه گفت:
ای موش! دیگر از صفات ایشان و کشف و کراماتشان چیزی یافته‌یی باز بیان کن.
موش گفت:
بلی! چرا که از بزرگان ایشان در بغداد از کثرت سلوکی که داشته‌اند مرتبه‌ی ایشان در عالم تقرب و وصال بجائی رسید که ما فی جبتی سوی الله را گفته‌اند:
گربه گفت:
دیگر بیان فرما!.
موش گفت:
از بسیاری رنج و تعب و کثرت ریاضت و عبادت، گفت: سبحانی ما اعظم شأنی، و این منزلت را نیافت جز بصرف عبادت و ایشان از این قبیل کلمات بسیار گفته‌اند.
گربه گفت:
ای موش! خوب کردی که مرا آگاه ساختی از مرتبه‌ی ایشان، پس سهل چیزی مانده که رتبه‌ی ایدان را بفرعون برسانی زیرا ایشان هم دعوی خدائی کرده‌اند.
موش گفت:
ای شهریار! شما ایشانرا از فرعون کمتر میشمارید؟!، فرعون دعوی خدائی کرد، ایشان نیز کردند، چرا شما بکند چیزها نمیرسد؟! مگر ایشان از فرعون
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 163
کمتر بودند، ایشان گفتند: ما اعظم شأنی و لیس فی جببتی سوی الله و انا الحق و امثال اینها، اما فرعون یکمرتبه گفت. ألیس لی ملک مصر و مرتبه‌ی دیگر گفت: انا ربکم الا علی، و لکن مشایخ کبار صوفیه از آن روز که واصل شدند تا روز وفات میگفتند: سبحانی ما اعظم شأنی، بنا بر این رتبه و منزلت مشایخ از فرعون بیشتر است.
گربه گفت:
ای موش! از برای صوفی شدن و بندگی کردن و بگمان غلط خود را از خلق ممتاز ساختن مرا حکایتی بخاطر آمده که سخت مناسب است باین نقل تو.
موش گفت:
بگو تا بشنوم!.
گربه گفت:
روایت کرده‌اند که یکی از مردم احشامات بشهر اصفهان رفت که گله‌ی گوسفند بفروشد، قضا را آنوقت جلاب بسیار آمده بود و گوسفند فراوان و نمی- خریدند، آن شخص احشامی گوسفند را بقراء و بلوکات برده و بوعده بفروخت و از آن گوسفندان که فارغ شد آن مرد احشامی بخاطرش رسید که تا هنگام اتمام وعده، مدتی خواهد بود و مرا هم منزلی و دکانی و جائی نیست، بهتر آنست که کدخدا شویم، شاید تا ایام وعده سرانجامی داشته باشیم، باری آن شخص زنی را از جائی سراغ نمود و دلاله‌یی را فرستاد، اهل آن زن این معنی را قبول نمودند اما اقوام آن زن قبول ننمودند و گفتند که داماد را باید ببینیم، پس از این دلاله گفت الحال چون ریش تو سفید و رخت تو کثیف شده، باید بحمام بروی و ریشت را رنگ ببندی و دارو بکشی و رخت پاکیزه بپوشی تا آندم من ترا ببرم و مردم
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 164
عروس، تو را ببینند.
آن مرد احشامی لر بحمام رفت و گفت دارو بیاورید، و از احمقی که داشت نپرسید که این داروی ریشست یا موضع دیگر، از نادانی او را برداشته بریش و سبیل خود مالیده بعد از چند دقیقه بگمان آنکه ریشش رنگ گرفته است آب ریخت، پس از آن موی ریش و سبیل او فرو ریخت، آن مرد بخیال آنکه رنگ بستن بهمین نحو و منوال است.
پس از آنکه از حمام بیرون آمد بدکان دلاکی رفت که اصلاح نماید چون وارد دکان شد و نشست دلاک را گفت بیا و مرا اصلاح بکن، دلاک چون نظرش بر او افتاد، گفت مگر تو کیف خورده‌یی؟، آن مرد خیال کرد آدمی تا کیف نخورد او را اصلاح نمیکنند، گفت: بلی کیف خورده‌ام! مرد دلاک آینه را بدست او داد، چون نظر نمود اثری از ریش و سبیل خود ندید.
حالا ای موش! معرفت بسیار حاصل کردن باین قسم و بدون تعقل و فهم موافقت برنگ ریش داد.
شعر
ایا صوفی گرت پروای ریشست کجا زرنیخ باب رنگ ریشست
هزاران نکته در هر موی پیداست چنین رنگی نه شایسته بریشست
ای موش! اگر تو صوفی را دوست میداری؟ اکنون دو کلمه‌ی دیگر در باب کرامات صوفیه‌ی خراسان بشنو!.
آورده‌اند که روزی یکی از اهل عراق و از مردمان اراذل، متوجه خراسان شد، قضا را یکی از کدخدایان خراسان از باغ بیرون آمده بود و دستمال میوه‌یی در دست داشت و بخانه میرفت، قضا را نظرش بآن مرد افتاد و گفت: میباید که
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 165
این مرد یکی از اهل اللّه باشد، پس آن مرد را پیش خود طلبیده و گفت:
ای مرد! اگر بگوئی در این دستمال چه چیز است این امرودها را بتو میدهم، اما اگر بگوئی چند است هر نه دانه را بتو میدهم.
آن مرد عراقی دانست که چه چیز است و چند دانه است، گفت:
ای کدخدا! در میان دستمال تو امرود است و نه دانه است.
آن مرد خراسانی دستمال را با امرودها باو داد و گفت: این مرد از اهل کشف و کرامات است، باید که این مرد را بخانه برد و تخمه‌یی را از او گرفت!.
پس ای موش! کسی را که اینقدر بی‌درک و نافهم باشد و نداند که درخت پسته شایع ملک خراسان است چگونه دارای کشف و کرامات خواهد شد؟، پس اگر پیران خراسان صاحب کشف و کرامات باشند میباید که درخت خرما که شایسته‌ی ملک خراسان نیست یا میوه‌های عراقی یا میوه‌های هندی یا رومی و یا گرمسیری مثل نارنج و لیمو این نوع میوه‌ها از برایشان بروید و حال اینکه کسی هم ندیده که درخت پسته از برایشان بروید و بفرض هم که بیرون آمده باشد، نبینی و ندیده‌یی که هر گاه در باغی درخت گوگجه باشد، باغی دیگر که در حوالی آنست در آن هم درخت بیرون میآید؟ زیرا مرغان آن گوگچه را بمنقار خود برده و باطراف میرسانند و از این جهت میروید، درختان دیگر نیز بهمین منوال است.
مثلا جماعتی درک شعور ندارند و نمیدانند که تخم مرغ را از کیسه بیرون آوردن کار شعبده بازی است و نماینده‌ی او را اولیاء قیاس میکنند زیرا کسانی که عقل و شعور ندارند در برابر ایشان مشگل مینماید.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 166
همچنانکه آورده‌اند که مرد لری در بالای درختی رفته و بر شاخه‌ی آن نشسته بود و بن آن شاخه را میبرید، از قضا شخصی از آنجا میگذشت گفت:
ای مرد! تو بر سر شاخ درخت نشسته و بن شاخه را میبری، آنشخص گفت که ای مرد تو کرامات داری، دست در دامن آن مرد زد و گفت: ای مرد! تو امامی!، هر چند آن مرد قسم میخورد و میگفت: من امام نیستم از او قبول نمیکرد!.
ای موش! از این نوع کسان بکشف و کرامات اعتقاد دارند که عقل و درک و شعور ندارند و بگمان خود سعی کرده‌اند و معرفتی حاصل نموده‌اند.
ای موش! بسیار زحمت و رنج خاصر و تصدیعات زائد الوصف در خدمت علمای دین باید کشید تا یک مسأله‌ی معقولی را فراگیری و بدانی، تا اینکه مردم تو را از نادانان و کم شعوران نشمارند. آنها که صاحب معرفت و دانشمندان میباشند، خون جگر خورده‌اند تا ره بجائی برده‌اند. نشنیده‌یی که استاد دانا در این باب گفته است:
شعر
خاره خاره چو نباشد اثر درد ترا لعل کردی چه خوری غوطه بخوناب جگر
گر تو خواهی که شوی از ره آلایش پاک همچو صوفی ز سر قید تعلق بگذر
ای موش! تو را گمان است که هر کس آنچه گوید همان است، آیا این معنی را ندانسته‌یی که هر کس آنچه گوید همان است، آیا این معنی را ندانسته‌یی که هر کس دعوی کند تا در طبق دعوی خود شاهد نیاورد و نگذارد، دعوی او
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 167
اعتبار ندارد.
ای موش! آنانکه لاف معرفت خدا میزنند مثلشان مثل آن روباه است که حاجی شده بود.
حکایت
حکایت
روایت میکنند که در اردستان روباه بسیار است، یعنی زیاده از سایر بلاد، نظر بآنکه انار در آن ملک فراوان و روباه در شکستن انار و اتلافش بسیار راغب است. مردم اردستان از خوف و توهم اینکه مبادا روباه رنجیده شود و بباغ رفته انارها را ضایع نماید باین سبب ملایمت نموده عزت روباه را میداشتند، بدرجه‌یی که روزها در خانه‌ها عبور و مرور میکردند و بهر چه میرسیدند میخوردند و کسی را قدرت بدم زدن نبود.
قضا را روزی روباهی از راهی میگذشت، صدای مهیبی بگوش روباه رسید.
بسیار پریشان و مضطرب شد و متوهم گشت. گویا ابریق کهنه‌یی بگوشه‌یی افتاده بود و باد بآن ابریق میخورد و صدا میداد و روباه از توهم آن حیران، لهذا بهر طرفی نظاره میکرد و در حال خود فرو مانده بود چنانکه از حرکت باز مانده بود، قضا را روباه دیگر باو برخورد و در آن وقت باد اندکی کم شده بود و صدا از ابریق نمیآمد، چون نظر کرد و آن روباه را دید که حیران و فرو مانده ایستاده و بهر طرف مینگرد، در این حال آن روباه مضطرب بآن روباه دیگر گفت که در اصطرلاب نگاه کردم چنان مینماید که در این چند روز در همین موضع شیرهایی پیدا شوند که تمام روباه‌ها را سر میکنند، بهتر اینست تا من و تو از این موضع بیرون برویم. دروغ گفتن این روباه بجهت این بود که میخواست آن روباه نداند که او از ابریق کهنه ترسیده است و او را همراه خود ببرد که مبادا در آن حوالی
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 168
که صدا بود مضرتی باشد و هر گاه چیزی هم واقع شود او خود بگریزد و آن روباره بیخبر را در دام بگذارد و گرفتار گرداند، باین خیال باتفاق هم براه افتادند و هر ساعت روباه متوهم میایستاد و هوشیاری مینمود باز روانه میشدند، آن روباه دیگر میگفت که ای یار عزیز اینقدر تأمل چرا میکنی؟ گفت: بواسطه‌ی اینکه در این نزدیکی میباید طعمه‌یی باشد، و آن روباه بیخبر را بحیطه‌ی طعمه بآن طرفی که صدا بود روانه کرد و خود از طرفی دیگر میدوید و اثری از طعمه نیافت، بعد از تکاپوی بسیار بیکدیگر رسیدند، روباه خاطرجمع شد که از موضع آن صدا گذشته است، تا آنکه بتلی رسیدند آن روباه متوهم ابریق شکسته‌یی بنظرش در آمد که در آن تل افتاده، با خود گفت که شاید در این طرف دریا باشد و این روباه را با خود آورده، حال این قصه را میخواهد بزبان روباه بیان کند، گفت:
باید تأمل کرد تا در رمل نگاه کنم، بعد از مدتی سر برآورد و گفت: آنچه بنظر میآید میباید شیر باشد، بیا تا از اینجا برویم! این بگفت و بسرعت میدوید آن روباه بیچاره از توهم شیر گریزان شد و از آن دشت و صحرا بیرون رفت، و آن روباه برگردید و بر سر آن ابریق آمد دید که ابریق شکسته‌ییست چون نزدیکتر شد دید هنوز اندک بادی میآید، پس معلوم روباه شد که آن صدای سابق هم از آن ابریق بوده است، روباه از آن صدا و آن نومیدی، از قهر بابریق گفت که بشب بیداری روباه قسم تا تو را ببلائی گرفتار نکنم از پا ننشینم و آرام نگیرم، پس از آن ابریق را می‌غلطاند و میبرد تا بکنار دریا رسید، ابریق را بر دم خود استوار نموده بدریا انداخت، هر مرتبه که آب بکوزه میرفت و صدا میکرد روباه میگفت که اگر صد بار عجز و زاری کنی در نزد من سودی ندارد تا تو را غرق نسازم.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 169
خلاصه ابریق پر شد و سنگین گردید و روباه را بپائین کشید، روباه چون دید که در آب غرق میشود مضطرب شد و علاجی جز قطع دم خود کردن نیافت، لهذا بصد زحمت دم خویش را قطع نموده ابریق با دم روباه غرق شد و روباه بهزار مشقت خود را از آب بیرون انداخت و روانه شد و با خود میگفت که عجب جانی از این دریا بسلامت بردی، بعد فکر کرد که اگر خویشان مرا در چنین حالتی ببینند نهایت شرمندگی و سرشکستگی من باشد پس بهتر آنستکه در جائی پنهان شوم تا مردم مرا نبینند، و بآهستگی قدم میزد و میرفت، قضا را در سر راه او بازارچه‌یی بود و در آن بازارچه دکان صباغی، از دریچه داخل بدان دکان گردید.
استاد بجهت کاری بجائی رفته بود، چون برگشت و در دکان را باز نمود روباه برجست که بیرون رود در خم نیل افتاد، دست و پای بسیاری زد تا اینکه بیرون آمد و از دریچه بگریخت، در راه با خود گفت که اگر کسی مرا ببیند و از من استفسار نماید که سبب بیدمی و جامه‌ی نیلی پوشیدن تو از چه جهت است، باید گفت که بحج رفته بودم و نیلی بودنم هم علامت قبول شدن حج است چرا که مکه سنگ محک است، بسیارند که بزیارت میروند و چون معاودت مینمایند تمامی صفات ذمیمه‌ی ایشان بخوبی مبدل میگردد.
پس روباه با خود قرار حاجی شدن داده بمیان قبیله آمد و خود را حاجی نام نهاد و بیدمی و سیاه بختی را حاجی سبب ساخت و نزد آنانکه عقل و شعوری داشتند دستگاه مضحکه و ریشخند بود و آنانیکه من حیث لا یشعر بلکه کالانعام بودند چون روباه را میدیدند تعظیم و اکرام بجا میآوردند.
آن روباه بیدم را با حماقت صوفی یکی دانسته‌اند، زیرا که ایشان نیز بسبب خجالت از دعوی کذب نمیدانند بچه وجه مدافعه از خود کنند. لهذا رداء
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 170
کشف و کرامات بر خود بسته‌اند و مردمرا گمراه میسازند، و اگر نه در همه‌ی عمر خود کسی حرف راست از ایشان نشنیده، این چه جای کشف و کرامات است بغیر از آنکه خجالت و وسیله‌ی شکم چرانی چیز دیگر مقصود ندارند و جز فریب مردمان کالانعام عملی لایق نمینمایند.
از آنجمله حکایت میکنند که:
حکایت
حکایت
شیخی با جمعی از مریدان از دهی بیرون آمده بدهی دیگر میرفت، در اثنای راه دید که مردی از باغ بیرون آمد و سبدی بر سر دارد و میرود، شیخ با خود گفت که در اینجا میتوان کراماتی ظاهر نمود زیرا که اکثر مردم این ده، رئیس حسین و رئیس عز الدین و خالو قاسم، نام دارند و این مرد هم البته یکی از این اسمها دارد و و سبد او نیز میوه دارد، اولی آنست که این مرد را صدا زنی و بگوئی که سبد میوه را بیاورد تا خورده شود و سپس با خود گفت: که اگر این کار بوقوع پیوست عجب کراماتی ظاهر گردد و نان تو در میان مردم نادان اراذل پخته گردد و در اینباب شهرت تمام میکنی!.
پس روی بآنمرد نموده گفت:
ای رئیس عز الدین! رئیس حسین خالو قاسم شهریار!
آن مرد چون اسم رئیس را شنید جواب داد و رو بعقب نمود، دید شیخ با جمعی از مریدان میرود.
شیخ گفت:
سبد میوه را بیاور تا بخوریم!.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 171
آنمرد پیش آمد و گفت:
ای شیخ! مرا عمو عید میخوانند و سبد من هم از میوه نیست!.
شیخ با خود گفت که این دروغ میگوید اگر این اسم را نداشت جواب نمیداد گویا در دادن میوه مضایقه دارد یا اینکه مرا بیکرامات تصور میکند. پس از این خیال گفت:
ای مرد مرا خبر داده‌اند که آنچه در سبد است نصیب من و مریدان است و و تو بعلت میوه ندادن نام خود را عمو عید گذاشته‌ای و دروغ میگوئی و انکار میوه هم میکنی.
آنمرد قسم یاد کرد که یا شیخ از شما عجب دارم اگر این سبد میوه داشت البته بشما میدادم.
شیخ گفت:
ای مرد اگر راست میگوئی سبد را بر زمین بگذار تا ما خود نگاه کنیم، اگر میوه نداشته باشد سبد را برداشته برو!
آنمرد نمیخواست که سبد را بر زمین بگذارد زیرا سبب خجالت میگردید، از اینجهت در زمین گذاشتن سبد مضایقه مینمود.
شیخ ایندفعه خاطر جمع گردید و گفت:
در رموز و عالم خفاء بمن گفته‌اند که این سبد نصیب من و مریدان من است و تو ای مرد شک در قول ما مکن و سبد را بگذار!
آنمرد لاعلاج شده سبد را بر زمین بگذاشت.
چون شیخ نگاه کرد دید آن سبد پر از سرگین الاغ است، زیرا مدتها الاغ در باغ چریده بود و آنمرد سرگین‌ها را جمع نموده در سبد گذارده بود و
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 172
بخانه میآورد.
چون شیخ آن سرگین را بدید از روی خجالت بمریدان خود گفت:
هر کس که بنور عشق فروزان است شروع در خوردن کند میداند که این چه لذت دارد!.
پس مریدان هر یک بتقلید یکدیگر تعریف میکردند، یکی میگفت: که بوی مشک بمشام من میرسد!، دیگری میگفت: اگر عنبر باین خوشبوئی بود البته بصد برابر بطلا نمیدادند!، دیگری میگفت: هرگز شکر را باین چاشنی ندیده‌ام!، باری تا آن از سگ کمتران یک سبد سرگین را بخوردند و تعریف کردند شیخ با خود میگفت که هر کس از این بچشد و دل خود را بد نکند باطن او البته صاف گردد و قوت گرسنگی و تشنگی بهم میرساند!.
ای موش؟ نمیدانم در این مدت که در سلک صوفیان بوده‌یی از این لقمه‌های لذیذ خورده‌یی یا نه؟!.
و باز حکایت دیگر:
حکایت
آورده‌اند که روزی مریدی بنزد شیخی از مشایخ آن زمان رفت و گفت:
یا شیخ! زن من حامله است، میترسم که دختری بیاورد، توقع اینکه دعا کنی که از برکت انفاس شما، خدایتعالی پسری کرامت کند.
شیخ گفت:
برو چند خربزه بسیار خوب با نان و پنیر بیاور تا اهل اللّه بخورند و در حق تو دعا کنند!.
آن مرد گفت: بچشم!.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 173
بعد رفت و نان و پنیر و خربزه حاضر ساخت.
پس از صرف و تناول، آن مرد را دعا نمودند، شیخ نیز دعا و فاتحه بخواند و گفت:
ای مرد خاطر جمع‌دار که خدای تعالی البته تو را پسری کرامت خواهد فرمود که در ده سالگی داخل صوفیان خواهد شد.
چون مدت حمل بگذشت و حمل را بنهاد دختری کریه منظر بود، آن مرد بسیار دلگیر گردید، بخدمت شیخ آمد در حالتی که همه‌ی مریدان نزد شیخ حاضر بودند گفت:
یا شیخ؟! دعای تو در حق من اثری نکرد و حال اینکه شما تأکید فرمودی خدای تعالی پسری کرامت خواهد فرمود، الحال دختری بد ترکیب و کریه منظر متولد گردیده؟!!
شیخ گفت:
البته آن سفره که بجهت اهل اللّه آوردی باکراه بوده، چنانچه آنرا از راه رضا و صدق و ارادت آورده بودی البته پسری میشد، در هر حال بنهایت خاطر جمع دار اگر چه دختر است لکن زیاده از پسر بتو نفع خواهد رسید، زیرا من در خلوت و مراقبت چنین دیدم که علامه خواهد شد.
پس از این گفتگو، بدوماه دختر وفات یافت؟.
آن مرد باز بنزد شیخ آمد و گفت:
یا شیخ! آن دختر نیز وفات یافت، غرض اینکه دعای شما بهیچ وجه تأثیری نکرد.
شیخ گفت:
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 174
ما گفتیم این دختر بیش از پسر بتو نفع میرساند، اگر زنده میماند بر مشغله‌ی دنیا داری و آلودگی تو میافزود پس بهتر آنکه برحمت ایزدی پیوسته شد.
روایت شده که چون شیخ این بگفت مریدان بیکبار برخاسته بر دست و پای شیخ افتادند و پای شیخ را بوسه میدادند و میگفتند:
انشاء اللّه تعالی وجود شما را سلامت دارد که از این وجه ما را حیات تازه بخشیدی، حقا که نفس و دم پیر کامل، کم از دم عیسی نیست! چرا که گفته‌اند:
شعر
فیض روح القدس ارباز مدد فرماید دیگران هم بکنند آنچه مسیحا میکرد
الحمد اللّه و المنه که ما کسی را دست براه فن زده‌ییم که از پنهان و آشکار خبر میدهد.
ای موش! کشف و کرامات صوفیه بدین نوع است که شنیدی و اگر باز چیزی از کرامات ایشان شنیده‌یی و یا خوانده‌یی بیان کن تا بشنوم!.
موش گفت:
ای گربه! تو در گرداب عتاب و عناد افتاده‌یی و انکار میکنی و اگر نه از برای تو صحبت میداشتم، اما گفتگوی تو قفل خاموشی بر دهن زده، زیرا که هر چه گفتم عیبی از آن در آوردی و مرا سرگردان ساختی.
گربه گفت:
ای موش! من عناد نمی‌کنم بلکه حجت و برهان میآورم، بخدا قسم که آنچه قبل از این از تصوف گفتی از صد یکی را جواب نگفتم و میخواستم که آنچه در خاطر داری همه را از تو بشنوم و بعد از آن تو را از روی دوستی نصیحت کنم
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 175
و بیان غلط ایشان را بر تو ظاهر گردانم و بر عالمیان هم روشن باشد که بر جستن و چرخیدن و سماع کردن و دروغ بجای کرامت گفتن کی از عقل و دانش است، بلکه در کمال کودکی و حماقت است.
باری ای موش! تو آنچه از تذکره‌ی ایشان شنیده‌ی بگو بعد از آن آنچه بنده خاطر نشان تو کنم قبول کن!
موش گفت:
ای گربه! کرامت از مشایخان خراسان بشنو،
گربه گفت:
بیان کن! لکن چرا وصف مشایخ میکنی و نام نمی‌بری؟
موش گفت:
ای گربه نام بردن مصلحت نیست، توقع دارم که تو هم نام نگوئی تا نسبت بعضی از بیخردان نباشد، حالا گوش بده و کرامات بشنو!:
حکایت
حکایت
آورده‌اند که در خراسان شیخی بود و مریدی داشت که نام آن مرید، مجد الدین بود، شیخ آن مرید را بسیار بسیار دوست میداشت و آن مرید هم بکمال صلاح آراسته بود، روزی از آن مرید شیخ را اغبری بهم رسید، آنروز شیخ در مرتبه‌ی جلال بود و مرتبه جلال را پرده‌ی استیلای اجلال، غضبناک گفت:
برو در آب! یعنی در آب بمیری.
قضا را چنان شد که شیخ گفته بود، چرا که این مرید با جمعی از اشراف و اکابر خراسان مصاحبت و تردد مینمود، قضا را شبی بخانه‌یی رفت که صاحب آن خانه سلطان آن ملک بود و آن سلطان را پسری بود جاهل و تند و شدید،
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 176
در آن وقت که مرید داخل شد، سلطان زاده بسیار مست بود فرمود که تا او را بگیرند، چون گرفتند گفت: او را در دریاچه آب انداختند و کسی را قدرت آن نبود که منع نماید، تا آنکه مرید شیخ در آب مرد.
چون صبح شد خبر از برای شیخ آوردند که یا شیخ! مجد الدین که شما بسبب اغبراری که از او در دل داشتی و او را دعا کردی بسبب دعای شما در آب مرد و دعا اثر کرد!.
شیخ چون این مقدمه را شنید و سبب در آب مردن او را فهمید برآشفت و گفت:
خون مجد الدین خون خراسان، خون مجد الدین خون عراق، خون مجد الدین خون بغداد است و چون بغ را گفت و خواست داد را بگوید مریدی دیگر دست بدهانش نهاد و گفت:
ای شیخ عالم را خراب کردی
و چون بغ گفت و دادش ماند، قدری نگذشت که ناگاه هلاکو خان پیدا شد و موافق قول شیخ، عراق و خراسان را قتل و عام نمود، این همه خرابی و قتل و غارت بسبب دعای شیخ بود تا بدانی که مردان راه چنین بوده‌اند و تو گمان بد مبر!
ای گربه! هر گاه در باب این کرامات حرفی داری بگو! ولی درباره‌ی اهل اللّه ظن بد مبر، من تو را دوست میدارم و ابداً تو بعلم خود مغرور مشو و بنظر حقارت بایشان منگر!
ای گربه! چرا از راه عناد و لجاجت بیرون نیامده بجاده‌ی موافقت و مصاحبت با من رفاقت و رفتار نکرده و نمیکنی، با وجود اینکه بسیار از عالم کشف و کرامات بیان کرده و میکنم، معهذا تاثیر نمیکند!
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 177
گربه گفت:
ای موش! هرذی حیاتی باید مرتبه‌ی خود را داند و از آن تجاوز نکند و اسباب زندگی کردن و مال و حال خود را ضبط و ربط نماید: میباید فکری و تأملی و تدبیری داشته باشد، خصوصاً هرگاه خواهد در دنیا نزد اقربا و طایفه‌ی خود ممتاز گردد و در آخرت نزد ابناء خویش با عمل و کردار نیکو سرافراز باشد باید که شب و روز در تفحص و تجسس و احوال خود بوده و غافل نشود و در گفتن و شنیدن و نشستن و برخاستن و خوردن و آشامیدن تامل کند و روز بروز در آنچه شایسته‌ی حال و مآل بوده باشد تدبر و دقت نماید و کردار نالایق را ترک کند، و این حال کسی را باشد که دارای عقل و شعور و درک و فراست باشد و آنچه در همه‌ی کتب از موافق و مخالف مسطور است خارج و بیرون از دو وجه نیست، یا بنا بر عقل است و یا بر قول. اگر بنا بر عقل است باید هر چه بیند و بشنود از روی کمال عقل در آن تامل و دقت نماید، گاه باشد که عقل خود بآن شنیده و دیده نرسد، لذا باید از عالمان باحوال روزگار و زمان استفسار نماید تا خاطر جمع باشد زیرا بسیار باشد که چیزی بعقل ما و شما درست آید ولکن نزد عقل عقلاء غلط و باطل باشد، و گاه باشد چیزی چند در نزد ما و شما غلط و باطل ولی نزد عقلاء درست آید:
موش گفت:
حکایت
حکایت
آورده‌اند که گربه‌یی گذرش در بیابانی افتاد: و در آن بیابان دچار شیری شد، چون آن شیر گربه را دید او را پیش طلبید و مهربانی بسیار نمود و دست بر سر و گوش او همی مالید و گفت:
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 178
ای گربه! تو از ابنای جنس مائی- ما باین شوکت و قوت و تو با تن ضعیف و ناتوان، چنین مییابم که بسبب آزار و اذیت بنی آدم باین حال رسیده‌یی! آن آدم چه قسم کسی است که عالم از تزویر او در رنج و آشوب است؟ آه چه فائده اگر کسی از بنی آدم بمن میرسید انتقام تو را از او میگرفتم.
از قضا در آن اثناء هیمه کشی در آن بیابان بود و هیمه جمع میکرد، شیر نظرش بآن هیمه کش افتاد و بسر وقت او روانه شد، چون باو رسید بسیار خطاب و عتاب کرد. هیمه کش بیچاره لرزان و نالان و متفکر مانده و تبر هیمه شکنی را از دست بینداخت، حیران و سرگردان بر جای خود بماند.
شیر گفت:
ای بنی آدم! شما عالم را مسخر خود گردانیده‌اید، مغرور و ظالم و ستمکار شده‌اید بنوعی که یکی از ابناء جنس ما در میان شما آمده باین صورت و درجه خفیف و نحیف شده، حال میخواهم چنگال بیندازم و شکمت را پاره پاره نمایم و و سرت را از ملک بدن برکنم و جسدت را طعمه‌ی روباهان این دشت و صحرا نمایم که دیگر کسی از بنی آدم این قسم رفتار ننماید و با مردم برقت و مدارا سلوک کند!
هیمه کش بیچاره گفت:
ای پادشاه سباع! و ای پهلوان عالم! اگر با من از روی غضب و قهر سلوک کنی تو را پهلوان نخوانند، مگر داستان پهلوانان را نشنیده‌یی که هر گاه مدعی خوار و ذلیل باشد از او در گذشتن کمال مردی و مروت باشد؟ و اگر هم صبر و حوصله‌یی در گذشتن نداشته باشد باز مردی آنست که باو مهلت حاضر ساختن سلاح داده تا که آماده حرب جنگ گردد، زیرا شرط مردی نیست کشتن
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 179
مدعی را بیخبر!.
شیر گفت:
ای بنی آدم! مرا دست از تو برداشتن محال است، اما مهلت تهیه‌ی آلات حرب میدهم.
هیمه کش گفت:
ای شیر! اسباب و آلات حرب من در خانه است و من در اینجا اسلحه‌ی حرب ندارم و در این بیابان از کجا بیاورم؟.
شیر گفت:
برو در خانه و اسلحه را بیاور!.
پس از شنیدن این سخن، هیمه کش با خود گفت: الحمد للّه، اکنون شاید بتوان جان از دست این دشمن خونخوار بسلامت برد و او را ببلای خود گرفتار کرد. بعد از آن بشیر گفت:
میترسم که بکمال زحمت بخانه رفته و اسلحه‌ی حرب را بیاورم و تا برگردم تو رفته باشی و سعی من باطل گردد.
شیر گفت:
بهر صیغه‌یی که تو خواهی مرا قسم بده که من بجائی نروم تا تو باز گردی!.
هیمه کش گفت:
ای شهریار! اگر راست میگوئی و خواهی خاطر مرا آسوده گردانی باید رخصت دهی تا من دست و پای تو را بریسمان هیمه کشی بتنه خاری و یا درختی ببندم آنگاه از عقب سلاح بروم و بعد از مراجعت شما را مرخص نموده با هم نبرد نمائیم. ای شهریار! اگر چه این سخن و گفتگو نسبت بشما کمال بی‌ادبیست، اما
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 180
چون میدانم که شهریار بکمال مروت و مردی آراسته است بنابراین گستاخی نمودم، باقی اختیار داری!
شیر از راه دامیت و حیوانیتی که داشت، پیش آمد و گفت:
ای بنی آدم! مبادا بخاطرت چیزی برسد که مرا از آوردن سلاح تو پروائی هست، بیا و مرا بهر قسم که خواهی ببند و زود برو و اسلحه‌ی خود را بیاور تا با تو مبارزت کنیم و دست برد نمائیم.
باری، هیمه کش در کمال ترس و بیم پیش رفت و بریسمان هیمه کشی دست و پای شیر را محکم ببست، چون از بستن فارغ شد و از طپیدن و لرزیدن بخود باز آمد تبر هیمه کشی را برداشته روی بشیر آورد و بنای زدن نمود، هر مرتبه شیر میغرید هیمه کش در کار تبر زدن بود و اعتنائی بغریدن او نداشت، تا آنکه شیر گفت:
آنچه در باب بنی آدم شنیده بودم زیاده از آن ملاحظه شد و دیدم کسی را درک و شعور و بیان و قوت تأویل قدرت مقاومت و مباحثه با طالب علم نیست.
گربه گفت:
این چنین که صوفیه بباطن پیر خود مینازند طالبان علم هم بشرع و برکت آیت و حدیث مینازند. مگر تو ای موش! نشنیده‌یی مباحثه‌ی معتزلی را با بهلول دانا؟
موش گفت:
ای گربه! اگر بیان نمائی بهتر باشد.
گربه گفت:
حکایت
حکایت
آورده‌اند که در بغداد، هر روز یکی از علمای معتزله امامت میکرد، یکی از
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 181
خلفای بنی عباس که بر مسند خلافت نشسته بود معتزلی را رخصت امامت و پیشنمازی داده، آن خلیفه از اقوام نزدیک بهلول بود.
چون بهلول بکمال عقل و دانش آراسته بود و عداوت تمام با معتزل داشت هر روز بمسجد میرفت و سخنهای رکیک و ناخوش و درشت بمعتزلی میگفت، چون جماعت پیروان معتزلی میدیدند که بهلول بمعتزلی خفت و خواری میرساند بهلول را از مسجد بیرون کردند و بعد از آن بامر نماز قیام نمودند، چون بهلول چنان دید، روزی پیش از نماز کلوخی برداشت و بمسجد رفت و در زیر منبر پنهان شد، چون وقت نماز شد مردم جمع شدند معتزلی بمسجد آمده نماز گذارد، پس از ادای نماز بمنبر بر آمده مشغول موعظه گردید عبارتی برخواند که معنی آن این بود که فردای قیامت شیطان را عذاب نمیرسد زیرا که دوزخ آتش است و شیطان هم از آتش است جنس از جنس متأذی نمیگردد!:
بهلول خواست که بیرون آید صبر کرد.
باز معتزلی عبارتی دیگر برخواند که معنی آن عبارت این بود که خیر و شر هر دو برضای خداست!
بهلول خواست که بیرون آید باز صبر کرد و خود را ضبط نمود.
در آن اثناء باز معتزلی عبارتی برخواند که معنی آن عبارت این بود که خدای تعالی را در روز قیامت میتوان رویت نمود!.
پس از شنیدن این عبارت، بهلول را دیگر طاقت صبر نماند و از زیر منبر بیرون آمد و کلوخی که در دست داشت بر سر آن معتزلی زد و پیشانی او را بشکست.
بهلول از مسجد بیرون رفت، آن جماعت چون چنان دیدند برخواسته آن معتزلیرا برداشته بخانه‌ی خلیفه بردند و شکایت زیادی از بهلول نمودند.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 182
خلیفه از این معنی و عمل بسیار دلتنک شد و آزرده گردید و در فکر این بود که بهلول را آزار رساند و عقاب و سیاست نماید.
ناگاه بهلول سر و پای برهنه بی‌سلام داخل گردید و رفت در صدر مجلس از معتزلی و خلیفه بالاتر نشست.
چون خلیفه بهلول را دید بسیار عتاب کرد و گفت: ای دیوانه‌ی بی‌ادب! تو چه حق داری که بر امام زمان ادعاء زیادتی و تعدی نمائی؟!.
بهلول گفت:
ای خلیفه‌ی زمان! در امر مباحثه و فحص در مسائل رنجش نباشد، این مرد سه مسأله بیان نمود و این کمترین سه مسأله‌ی او را بکلوخی حل نمودم، اگر چنانچه خلیفه توجه فرماید و گوش دهد معلوم شود که این کمترین نسبت باو بی‌ادبی نکرده‌ام غیر اینکه جواب مسأله‌ی او را گفته‌ام!
خلیفه فرمودند:
بیان کن تا بدانیم!
بهلول رو بمعتزلی کرد و گفت:
ای معتزلی تو خود گفتی که شیطان را روز قیامت عذاب نمیرسد زیرا که دوزخ آتش است و شیطان همجنس آتش است جنس از جنس متأذی نمیشود.
متعزلی گفت: بلی!.
بهلول گفت:
این کلوخ که بر سر تو زدم چه جنس بود؟
گفت: جنس: خاک!.
بهلول گفت:
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 183
پس چرا چون بر سر تو زدم متأذی شده‌ی و ضرر رسانید؟.
معتزل ساکت شد.
باز بهلول گفت: ای امام مسلمانان! تو خود گفتی که فردای قیامت خدا را میتوان دید.
گفت: بلی!.
بهلول گفت:
کلوخی که بر سر تو زدم درد میکند؟
گفت: بلی!.
بهلول گفت:
درد را بمن بنما تا ببینم!.
معتزلی گفت:
درد را چگونه میتوان دید؟!.
بهلول گفت:
ای امام عالم! درد جزئی از مخلوقات خداست، هر گاه مخلوق حقیر را نمیتوان دید، خدا را چگونه توان دید.
پس از این گفتگو معتزلی ساکت شد و جواب نداد.
باز بهلول گفت:
ای امام! تو خود گفتی که خیر و شر هر دو برضای خداست.
گفت: بلی!.
بهلول گفت:
هر گاه چنین باشد پس من این کلوخ را برضای خدا بر سر تو زده‌ام و تو چرا
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 184
از من رنجیده‌یی و حال ایکنه برضای خدا عمل نموده‌ام!.
بعد از این گفتگو، معتزلی خجل مانده و سکوت کرد و بسبب خجالت و رسوائی برخواست و از مجلس بیرون رفت. زیرا چون آفتاب پنهان طالع شود و خفاش را دیده کور گردد.
شعر
خورشید ندیده چشم خفاش پیش من و تست در جهان فاش
ای موش! دیگر حرفی داری بگو تا بشنوم!.
موش گفت:
ای گربه! سخنها دارم اما وقت تنگ است، مهذا صحبت را بوقت دیگر اندازیم تا ببینیم چه روی نماید.
گربه گفت:
ای موش! دفع الوقت در حین صحبت سبب زیادتی دعوی و قوت مدعی میشود، اگر حرفی داری بگو! و اگر نه بقول علما دینیه تصدیق کن و از کلمات مزخرف صوفیه و شطحات آنها احتراز نما.
موش گفت:
ای گربه! معامله‌ی من و تو معامله‌ی دزد است با تاجر.
گربه گفت:
چگونه بوده بیان کن!.
موش گفت:
حکایت
حکایت
آورده‌اند که روزی در بیابان، تاجری میگذشت و آن تاجر از قافله باز
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 185
مانده مظطرباً در بیابان میگردید که مگر خود را بقافله رساند. قضا را دزدی در آن بیابان بود، چون تاجر آن دزد را دید حیران و پریشان شده بر جای خود بماند، دزد بر سر تاجر نهیب آورد و گفت: چه همراه داری؟. آن مرد بیچاره یارائی زبان گشودن نداشت و نتوانست جواب گوید، دزد را بگمان آنکه از کمال استغنا او را پروائی ندارد لهذا بر او غضب شد و شمشیر بر فرق تاجر زد و از اسبش بزیر کشید و برهنه کرد و نقدش از میان باز کرد و رختش را بپوشید و باسبش سوار شد و گفت: اکنون بیا و دست مرا ببوس و بگو مبارک باشد!،
حالا ای گربه! تو نیز بدان عداوت جبلی که میان موش و گربه میباشد و عنادی که طالب علم را با صوفیه است مرا مخاطب و برابری بهر عمر وزید میکنی تا آنکه بصد زحمت و مشقت از دست تو خلاص شدم و از آنوقت که خلاصی یافتم تا حال جمیع پیروان و شیخان مستجاب الدعوه را هرزه‌گوئی و ناسزا گرفته و میگوئی و مرا هم چنان ترسان ساخته‌یی که مدت عمر نمیتوانم نزدیک تو آمد، بلکه سعی در تحصیل معیشت هم بر تن دشوار است، حالا با این همه درد سر و زحمت و بدون برهان و حجت بیایم تصدیق کنم که طالب علم بر حق است و صوفی باطل؟!.
گربه گفت:
پس این همه دلیل و نظیر که آوردم همه عبث بود پس همان حرف شیخ مناسب است که گفته:
شعر
با سیه دل چه سود خواندن وعظ نرود میخ آهنین در سنگ
ای موش! تا حال ندانستم که تو را چه قدر کید و مکر است، اکنون دانستم و فهمیدم!، چرا که گفته‌اند:
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 186
شعر
سگ اگر مشرک و بخیل نبود آب را در زبان نمی‌نوشید
موش اگر میل راستی میداشت چکمه‌ی زرنگار می‌پوشید
و اگر صد بار شهد مصفی را اضافه‌ی افیون نمائید، شین نگردد.
اگر تخم حنظل بهنگام کشت بکارد ملائک بباغ بهشت
کند شهپر خویش را جای بیل بدان آبیاری کند جبرئیل
نسیمش اگر نفحه‌ی جان کند بپایش اگر آب حیوان کند
سرانجام گوهر نیارد ببار همان میوه‌ی تلخ آرد ببار
موش گفت:
ای گربه! همیشه در صحبت بودن خوش نیست، هرذی حیات را سعی معاش و فکر مأکول و مشروب و ملبوس نمودن و خرج عیال و اطفال و مرمت خانه و ترتیب و تنسیق باغ و فکر هیمه و چراغ و نفع و نقصان و تهیه‌ی اسباب منزل را لازم است، و اگر ترک همه کنی و مدام در صحبت باشی عافبت رسوائی و پریشانی خواهی داشت و دشمن را شادکام خواهی نمود.
لهذا هرذی حیات را باید که بروزگار خود تامل کند و چند روزی که زندگانی دارد، بعیش و عشرت با لباسهای الوان و نعمتهای گوناگون خود را جلوه دهد و از باغ زندگانی تمتع بردارد و اگر چنانچه روز و شب در فکر چنان کردن و چنین گفتن باشد، از نعمتها و لباسهای لطیف و ظریف و تازه و عشرت و صحبت و لذت بازماند و در نظر اهل روزگار خود را خوار و ذلیل و کثیف نماید و این فراغت عیش، بی‌سعی پیدا کردن ممکن نمیشود، پس لابد باید سیر و گرسنه در اطراف روان باشد تا که معیشت خود را بیابد، و گاه باشد لقمه‌ی لایق حال او بهم رسد و
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 187
گاه باشد که نرسد، لکن در هر حال باید بهوش و تفکر در طلب شؤون زندگانی و معاش کوشش نماید و حتی الامکان کوتاهی نکند.
باری ای گربه! کسی که بخواهد در میان ابنای جنس خود را از مکان و خوراک روز بروز تزاید و ترقی دهد، باید در صدد علو جاه و سمو مکانت باشد، تا دشمنان کور و غمناک، و دوستان شاد و خرسند گردند و خود از پریشانی که سبب خواری و مذلت است بیاساید، بلکه اینقدر سعی کند که ذخیره از برای فرزندان بگذارد تا بعد از از آن فرزندان در میان قبائل و اقران ممتاز و سرافراز باشند.
نشنیده‌یی که گفته‌اند:
شعر
بگذاری که دشمنان بخورند به که محتاج دوستان باشی
دیگر هم گفته‌اند:
شعر
مبادا که در دهر دیر ایستی مصیبت بود پیری و نیستی
ای گربه از علم بی‌عمل بیش از این چند کلمه فهمیدن و دانستن و ورقی چند را سیاه کردن چه نفع بهم میرسد؟، کدام دکان خباز و طباخ بعوض صحبت، نان و آش میدهند؟، مگر اینقدر بی‌فکر بودن خوبست؟.
شیخ سعدی گفته است.
شعر
هر که مزروع خود بخورد خوید وقت خرمنش خوشه باید چید
چون تهی دست باشی و بی‌چیز گردی در هیچ مهمی و معنی، توجه نتوانی کرد، بی‌فهم و بی‌مقام و منصب، زندگانی و پهلوانی بکار نمیآید.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 188
شعر
زبان بریده بکنجی نشسته صم بکم به از کسی که نباشد زبانش اندر حکم
از این مزخرفات تاب و توان از گربه بیرون رفت و گفت:
ای موش بی‌هوش! تا کی از این حرفهای بیعقلانه گوئی و تأمل نمیکنی؟!،
این آواز دوستی که در این وقت خواندی و نفهمیدی و ندانستی چه نفعی دارد و این قصه‌ی پوچ و بیحاصل که از برای حب دنیا تطویل دادی چه فایده و ثمری بخشد؟، اکنون گوش و هوش بدار و جواب را بشنو که گفته‌اند:
شعر
گوش خر بفروش و گوش تازه خر کین سخنها در نیابد گوش خر
دیگر در این باب گفته‌اند من هم میگویم، اگر تو ترک عادت جبلی کنی و مکر و حیله نکنی و گوش هوس بسوی من کنی، البته از من بشنوی و بر لوح جان و خاطر جای داده و ثبت کنی، و اگر بطریق اول که آن همه نصایح گفته شد و بر تو اثر نکرد، حال هم چنین خواهد شد.
پس ای موش! گوش دار تا که شاید این پندها را سرمایه‌ی روزگار خود سازی.
ای موش! اینکه در باب فراغت و آسایش و رفاهت دنیا و جمع مال و بعشرت صرف کردن و لباسهای فاخره پوشیدن و طعام لذیذ خوردن و شراب لطیف نوشیدن و در مرتبه‌ی عیش کوشیدن و سعی در نوال منصب و مقام و اندوختن مال از برای بازماندگان، داد سخنوری دادی، جواب هر یک را بشنو!:
آورده‌اند که خداوند عالمیان در کلام مجید فرموده که من رفاهیت و آسایش را خلق نکرده‌ام و بندگان در سعی و طلب آن میکوشند! و این معنی که آسایش خلق نشده دلالت و حجت بر جمیع حال و احوال و اوضاع انسان است و نص از کلام
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 189
خدا، زیرا که جمیع اهل عالم از سه فرقه بیرون نیستند:
جمعی شب و روز در صدد جمع نمودن مال میباشند و ذره‌یی از کار و احوال و اوضاع مردن و سؤال و جواب در گور و حساب و عذاب در خاطر ایشان را ندارد.
و جماعتی دیگر در فکر آخرت و سعی در معرفة اللّه و پاس دینداری و نگهداری ایمان و پشیمانی از کرده‌ی خود بوده و از لوازم حیات دنیوی غفلت نموده.
و جمعی هم خسر الطرفین‌اند زیرا ترک کار دنیا و هم کار آخرت کرده‌اند و بلهو و لعب و خوردن و خوابیدن گرفتارند!.
حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله فرموده‌اند:
الدنیا جیفة و طالبها کلاب.
زیرا که چون کسی متوجه دنیا باشد و بخواهش و خیال در جمع مال و دنیا بهر رسانیدن افتد، ترک علم و معرفت و عبادت مینماید و بسعی در اندوختن مال مشغول میشود و معلوم است جمع کردن ما جز مشقت و خواری و مذلت میسر نگردد زیرا بهر کاری و عملی که خواهد مشغول شود، تا سعی نکند و رنج نکشد ممکن نیست ثروت و مکنت بهم رساند و شبهه‌یی نیست که چون کسی متوجه طلب دنیا باشد سر رشته‌ی آخرت از دست بدهد و بطلب دنیا مشغول گردد و در گرداب فریب شیطان افتد و باین سبب الیف غفلت گردد و در سعی جمع کردن مال غم و الم و فکر و غصه بسیار است.
پس هر آینه از آخرت باز ماند و عمر بغفلت گذشته و زحمت کشیده و رفاهیت نبرده.
پس ظاهر شد که رفاهیت در دنیا از برای اهل دنیا نیست، پس آنچه در قرآن مجید وارد شده مناسب و دلیل واقع است و همچنین حدیث: حب الدنیا راس کل خطیئة، شاهد این مقال و مقام است. از این بیان معلوم گردید که جمع کردن
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 190
مال شأن شخص حریص است و گاه باشد که کسی برنج و زحمت بسیار مال جمع کند، نخورد و نپوشد و صرف نکند بوجهی که حظ نفسانی یافته باشد و چون بمرد و او را دفن کنند، حکام شرع بعنف وارث ذکور او را ارث بیشتر بدهند و قلیلی که بماند دختر حصه‌ی خود را گرفته صرف شوهر کند و یاد از پدر نکند، گویا هرگز پدر نبوده، پسر نیز با مصاحبان بعیش و نوش با اوباش و اراذل صرف کند.
و گفته‌اند:
تا نمیرد یکی بناکامی دیگری شادکام ننشیند
گاه باشد که بیشتری از زنها، زر و زیور از مال پدر و شوهر اولی ذخیره کرده و برداشته شوهری تازه نمایند و ترک فرزندان و یاران شوهر اولی را کرده بعیش و عشرت مشغول گردند.
پس ظاهر شد که سعی در مال دنیا غفلت و حسرت و ندامت است و با این همه آزارها و صدمات، بمصداق آیه‌ی: فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ، در آخرت هم حساب باشد و آنچه را وارث بخلاف شرع و طرق نامشروع جمع نموده او را جواب باید گفت و عقاب و عذاب باید کشید.
ای موش! اگر یقین این معنی میشد که هر کس را عمر و زندگانی چه مقدارست، البته باندازه‌ی آن مال اندوخته نموده صرف میکرد، پس چون اندازه‌ی عمر و زندگانی تعیین نشده معهذا بسیار است که کسی بصد زحمت بگرسنگی و برهنگی بسر برده روز و شب سعی کرده از برای آنکه خانه بسازد و زمین خریده باشد و خشت آورده بنای کاری میکند که ناگاه اجل در رسد و خشت خانه و عمارت را بلحد او بگذارند و یا تخته‌یی که از برای در و پنجره و دروازه جمع کرده باشد، از آن برای او تابوت بسازند، یا اینکه خانه تمام شده کسی دیگر در او نشیند و زنش دست در گردن دیگری میکند.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 191
از اینجاست که شیخ سعدی فرموده:
مکن تکیه بر ملک دنیا و پشت که بسیار کس چون تو پرورد و کشت
و در جای دیگر فرموده:
جهان منزل راحت اندیش نیست عدم یا وجودش دمی بیش نیست
بسی سرو گلچهره‌ی لاله رنک که خاکش گرفته در آغوش تنک
بسی دانه‌ی خاک مشکین که مور برون آورد هر دم از خاک گور
جماعتی در سعی و کار آخرت شده‌اند که بالکلیه دست از دنیا بر داشته‌اند و ایشان شب و روز در غم آخرت و پشیمانی از عملهای ناشایسته موافق معنی آیه‌یی که قبل از این مذکور شد که در دنیا رفاهیت نیست و موافق حدیث: ترک الدنیا راس کل عبادة، ترک دنیا کرده‌اند و دست از کسب و کار و کشیده در گوشه‌یی معتکف شده‌اند و اینکه از مال و اموال و نفس و هوی فارغ، و از دست مردم خلاص یافته در بقعه‌ی عزلت نشینی و مغاره گزینی چنانکه شیخ سعدی گفته:
آنان که بکنج عافیت بنشستند دندان سگ و دهان مردم بستند
هر چند اسباب فراغت است ولکن مناسب حال امت حضرت رسول اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم نیست، زیرا که آن حضرت فرموده:
الحمد اللّه امت من مثل امتان پیشین در مغاره ساکن نمیشوند بی‌نان و توشه، گاه باشد که دو روز یا سه روز مائده نرسد و آن مرد را صبر و توکل نرسد و دلش بوسوسه‌ی شیطان از راه رفته کافر گردد.
و دیگر آنکه ثواب عظیم و اجر بسیار و جزای بیشمار در آن است که کس با
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 192
مردم از روی الفت و رأفت سلوک و مدارا کند و از رنگها و بویها و طمعها، کسب کرده و تمتع گیرد و بصرافت طبع ترک آنچه دیده و شنیده کند، نه بدوری و انقطاع و صرف از امور ناشایسته، این است که کسی که مغازه نشین و گوشه نشین شده و در بروی خویش بسته از جمیع کمالات محروم و مایوس گردد، و حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلم فرموده: خیر الامور اوسطها، پس از این حدیث معلوم شد که طلب کردن بتمام شدت و مشغول شدن بنهایت غفلت کمال جهل و نادانی خواهد شد و ترک دنیا کردن و در مغازه نشستن هم بدلیل خیر الامور اوسطها، غیر جائز و نالایق است! لهذا بهتر وانسب آن است که معتدلانه سعی در شؤن دنیویه بقدر امکان نموده و کوشش در امور و معشیت یومیه و فراهم آوردن لباس که نماز در آن مقبول و مستجاب بود لازم و واجب دانسته و همچنین تحصیل مکان و منزل بقدر اینکه دفع گرما و سرما کند از شؤن لازمه، و سلوک با مردم از روی ادب و تعظیم و حرمت باز از امور واجبه است.
اگر بکلی لذتها را نیافته و مشاهده‌ی قدرت نکرده باشد و رنگها را ندیده باشد، چگونه از آثار قدرت کامله خبر تواند یافت؟ مثلا کسی که عسل نخورده باشد چه داند که قادر قدرت‌نما از شاخ و بته چنان شهدی ایجاد فرموده، و اگر بسیر باغها نرفته باشد و میوه‌ها و گلها را با طعم و رنگ و بو تشخیص نکرده باشد، شبهه‌یی نیست که آن کس از درک آثار قدرت عاری باشد، پس هر کس که در بازار و کوچه و محله میگردد و مشاهده‌ی باغ و گلزار و صحرا و کشت‌زار و زراعت مختلف الانواع مینماید بر آثار صنعت صانع اطلاع مییابد و اگر نه عاری و عاطل خواهد بود.
چنانکه آورده‌اند در زمان ماضی شخصی فالوده را حمام قیاس و گمان
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 193
کرده بود.
موش گفت:
چگونه بوده؟ بیان کن تا بشنوم!.
گربه گفت:
حکایت
حکایت
آورده‌اند که روزی سلطان محمود بخواجه حسن میمندی که وزیر او بود گفت:
آیا شخصی باشد که فالوده نخورده باشد.
وزیر گفت:
ای پادشاه! بسیارند که فالوده نخورده‌اند و ندانند.
پادشاه گفت:
چنین کسی نیست.
وزیر میگفت هست و پادشاه میگفت نیست، تا آخر الامر مبلغی زر مهیا کرده مابین ایشان شرط شد که اگر وزیر چنین کسی پیدا کند مبلغ زر را از پادشاه بگیرد و اگر پیدا نکند وزیر آن مبلغ را دادنی باشد.
پس از این قرار وزیر بتفحص چنان کسی بیرون آمد، گذرش ببازار گوسفند فروشان افتاد، از قضا لر سرحدیرا دید، با خود گفت: که این جماعت در سر حد بوده‌اند و معموری و آبادی ندیده‌اند، پس آن شخص لر را بخدمت پادشاه آورد، پادشاه فرمود که قدری از فالوده آورند.
پادشاه بآن مرد لر گفت:
هرگز از این نعمت چیزی خورده‌یی؟.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 194
مرد لر گفت:
خیر پادشاه نخورده‌ام!.
پادشاه گفت:
میدانی این چه چیز است و چه نام دارد؟.
مرد لر گفت:
نامش بیقین نمیدانم، اما بگمان من چیزی میرسد، در آن سر حد که ما هستیم مردیست که از ما بعقل و ادراک قابل و برتر است و هر ساله یکمرتبه بشهر میآید، از قضا یکروزی از شهر آمده بود و میگفت در شهر حمامهای خوب بهم میرسد، بنده را گمان چنین است که این حمام است.
چون پادشاه این را شنید بسیار بخندید و فرمود که مبلغ مذکور را بوزیر بدهند.
وزیر گفت:
پادشاها! بفرما تا دو سر بدهند، زیرا دو سر برده‌ام، چه که این مرد نه فالوده و نه حمام را دیده!.
پادشاه فرمود تا دو سر بدهند.
پس ای عزیز من! تا کسی چیز را ندیده باشد و نخورده باشد چه داند چیست و چه لذت دارد.
پس هر چه خداوند عالمیان خلق کرده است از برای این است که ایشان آن را ببینند و بخورند و بنوشند و ببویند و تمتع یابند و الا خلق نمیشد، پس خداوند عالمیان این نعمتها را از برای بندگان خلق کرده است و برای ایشان حلال و طیب و طاهر گردانیده و فرمود:
کُلُوا مِنْ طَیِّباتِ ما رَزَقْناکُمْ.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 195
پس ظاهر و هویدا شد که خوردن نعمت و استعمال نعمتهای الهی سبب فهمیدن و فهماندن قدرت کامله است و جمیع امور از خوردن و نخوردن و گفتن و نگفتن و پوشیدن و نپوشیدن، از احوال و اوضاع که عادیه بشریه است و در این باب حرف بسیار است، لکن از این بیان ظاهر شد که در مغازه نشینی و ترک صحبت مردم نفعی نمیباشد و فایده نمیرسد، و سریق سلوک و میانه‌روی پسندیده و اولی است.
پس ای موش! دانستی و فهمیدی؟!، اکنون اگر حرفی داری بگو!
موش گفت:
حالا وقت تنگ است و وقت نماز میگذرد و گفتگوی زیاد سبب میشود که نماز ما و شما فوت شود، الحال برویم بعبادت مشغول گردیم، اگر عمر باقی باشد وقت دیگر صحبت میتوان داشت.
گربه گفت:
ای موش! نماز را شرایط بسیار است، از جمله شروط و حدث و اخلاص است و خالی بودن از شرکت و عناد و رشک و حسد، و بدل پاک بجناب اقدس الهی روی آوردن نه مثل آن ترک که گریه در خدمت واعظ میکرد.
موش گفت:
چگونه بوده؟ آن را بیان فرما تا بشنویم!
گربه گفت:
حکایت
حکایت
آورده‌اند که ترکی از محله‌ی شهری میگذشت، ناگاه گذرش بمسجدی افتاد، دید که واعظی موعظه میکرد.
بعد از آنکه خلق بسیاری جمع شدند آن ترک در میان مردم بنشست و آن
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 196
واعظ موعظه میکرد که طالبان علم از معنی آن عاجز بودند، معهذا آن ترک به های های گریه میکرد، بعد از آنکه مردم ملتفت آن حالت شدند از او استفسار نمودند که گریه‌ی تو از چه چیز است و از چه جهت است؟.
گفت:
ای برادران! بنده در سر حد گله‌یی دارم و در میان آن گله بزی دارم و آن بز را بسیار دوست میدارم و مدتی میشود که من در این شهرم و آن بز را ندیده‌ام الحال باین واعظ نگاه کردم دیدم ریش واعظ بریش بز من میماند و آن بز بیاد من آمده از آن سبب است که گریه بر من مستولی شده؛.
ای موش! گویا تو نیز بنماز میروی از برای آنکه اقربا و قبیله تو را اهل نماز دانند و بتو اعتبار کنند، یا آنکه صاحب خانه را از برای خیانت و تفضیل فریب دهی.
ای موش! هر کاری که کسی کرد و از حقیقت آن کار باخبر نباشد آن کار اعتباری ندارد، اکنون تو عذر آوردی ما نیز روانه میشویم تا وقتی دیگر.
پس از این گفتگو موش منصرف گشت و بخانه رفت.
گربه بسیار دلگیر شد و آزرده خاطر مانده بخانه برگشت، قضا را صاحب خانه ته سفره‌یی که در خانه داشت در گوشه‌یی ریخته بود گربه رسید و از آن سیر بخورد و برگشت آمد بدر خانه‌ی موش و نشست.
موش دید که گربه باز آمده و بدر خانه‌ی او نشسته، از واهمه‌ی گربه باو سلام کرد.
گربه گفت:
و علیک السلام ای شیخ کبار! الیوم آمده‌ام که مهمان تو باشم و نباید
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 197
عذری بیاوری.
موش گفت:
ای شهریار! خانه‌ی حقیر بی‌رونق است بجهت اینکه کسان و اهل بیت حقیر آزرده و مریضند، اکنون ای شهریار انصاف بده که مرا چه قدر خجالت باید کشید و اگر ممکن است شهریار از روی لطف و بنده نوازی این مرتبه از تقصیر حقیر بگذرد تا وقتی که فارغ البال شده تهیه و تدارکی معقول گرفته آن وقت شهریار را خبر کنم تا که آنچه طریق میزبانی باشد بعمل آرم.
گربه گفت:
اگر صد کس در این خانه بیمار باشد و اگر صد هزار فتنه میبارد و اگر تمام عالم بهم خورد بجائی نمیروم و گام از گام بر نمیدارم، و تو خواهی مهمان‌دار باش، خواهی نباش، و خواهی بخانه روی یا نروی، مرا بحال خود بگذار که من شرط کرده‌ام و فروگذار نخواهم بود.
و حدیث: اکرم الضیف و لو کان کافرا، امریست که نسبت بمهمان داری و در این باب دلیل فراوان و بسیار است، از آنجمله اینست:
حکایت
آورده‌اند که در زمان حضرت رسول علیه الصلاة و السلام شخصی بود بسیار مهمان دوست، و زنی داشت در نهایت خست و لئیم.
آن مرد از توهم و خوف جنگ و فریاد بر آوردن آن زن از کراهت نمودن مهمان، بسیار مرارت داشت.
آن مرد لاعلاج روزی بخدمت حضرت رسول علیه السلام رفت و کیفیت احوال و ماجری را بیان واقع کرد.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 198
حضرت فرمودند که برو بخانه بآن زن بگو در حالتی که مهمان میآید در پشت در مشاهده کن و هنگام بیرون رفتن مهمان نیز در عقب سر ایشان ملتفت شو و نگاه کن تا ببینی که خداوند عالمیان چه برکتی و چه خیری در حق مهمانداری عنایت فرموده!
پس آن مرد بخانه رفت و با زن خود گفت که امروز رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله و سلم را با دو سه نفر دیگر بمهمانی طلبیده‌ام، لهذا توقع دارم که کج خلقی نکنی و بخل را فرو گذاری، و حضرت فرمودند که در حالت داخل شدن مهمان و در حالت بیرون رفتن نگاه کن تا ببینی آنچه را خدای تعالی ببرکت مهمان ارزانی داشته است.
آن زن را بهزار عجز راضی کرد و تهیه‌ی اسباب ضیافت را ساخت، چون وقت داخل شدن مهمانان شد دید که در دامن مهمانان گوشت و میوه‌های بسیار است و داخل خانه شدند.
آن زن از این حالت بسیار خوشحال شد و چون وقت بیرون رفتن مهمانان شد دید که گزنده‌ها و مار و کژدم بسیار در دامن ایشان آویخته از خانه بیرون شدند.
آن زن تعجب کنان نزد شوهر آمد و گفت چنین چیزی را دیدم.
شوهر گفت من از رسول خدا میپرسم.
بعد از این گفتگو روز دیگر آن مرد بخدمت رسول خدا رفت و عرض کرد:
یا رسول اللّه عیال من چنین نعمتها در داخل شدن مهمانان دیده و در وقت بیرون رفتن هم چنین گزنده‌ها دیده.
بعد از این عرض، رسول خدا فرمودند:
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 199
آن نعمتها ببرکت آن است که خداوند عالم بسبب مهمانی و میزبانی ارزانی فرموده و آن گزنده‌ها گناهان صاحبخانه است که بیرون میرود.
پس از آن، آن زن چنان راغب مهمان شد که تمام عمر در باب مهمانی کردن بشوهر خود همیشه تأکید میکرد.
دیگر آنکه:
حکایت
حکایت
آورده‌اند که در زمان حضرت ابراهیم علیه السلام، آن حضرت بی‌مهمان افطار نمیکرد.
از قضا روزی واقع شد که مهمان بر آن حضرت نرسید و آن حضرت گرسنه بود.
از خانه بتفحص مهمان بیرون آمد دید که در صحرا جماعتی میرفتند حضرت ابراهیم ایشان را دید پانزده نفر گبرند و بیل‌ها بر دوش گرفته بجائی میروند، ایشان را تکلیف بمهمانی کرد، آنها گفتند ما مردمانی هستیم فعله و کارکر بیچاره و هر یک از ما اطفال و عیال داریم، هر گاه ما خود مهمان شویم اهل و عیال ما بی معیشت خواهند بود، حضرت ابراهیم فرمود که اجرت عمله‌گی شما را نیز خواهم داد، بهر حال آنها را راضی کرده بخانه آورده مهمان ساخت، چون گبران ضیافت را دیدند و اجرت هم گرفتند بیرون آمدند با خود گفتند که فی الحقیقه دین ابراهیم بر حق است زیرا مهمانی کند و اجرت هم دهد، در ساعت همه نزد حضرت ابراهیم برگشتند و کلمه‌ی طیبه شهادت بر زبان جاری ساختند و مؤمن و مسلمان شدند و رفتند.
و چون بعثت سید کائنات محمد مصطفی صلی اللّه علیه و آله شد جبرئیل امین
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 200
رسول خدا را از این معنی خبر داد و فرمود:
اکرم الضیف و لو کان کافرآ.
پس ای موش حکایت دیگر بشنو:
حکایت
حکایت
آورده‌اند که در زمان حضرت رسول علیه الصلاة و السلام، یکشب پس از نماز خفتن، چهار کس از غیر ملت بر در مسجد آمدند و گفتند که ما بنده‌ییم از بندگان خدا، آیا کسی باشد که ما را امشب جای داده و چیزی بدهد تا ساکن شده و بمانیم؟.
حضرت فرمودند که ای مردمان ایشان را دریابید.
پس بعضی از مردمان حاضرین سه نفر از آنها را بخانه‌های خود بردند و یک نفر را حضرت رسول علیه الصلاة و السلام برداشته بخانه برد و در اطاقی که مردم صحبت میداشتند بنشانید و از برای آن مرد کاسه‌ی آشی بردند و خدمه آن حضرت که کاسه را برده بودند در خانه را بسته بودند و آن مرد چون گرسنه بود آش بسیاری خورده و خوابیده بود، نیمه‌ی شب بول و سنگینی معده بر او غالب شده از خواب بیدار گشته هر چند جهد و سعی کرد راهی نیافت و ضبط خود را هم نتوانست و آن فرش‌های اطاق را بغایت ملوث کرد و چون صبح شد از خجالت بگریخت.
پس از آن جماعتی بخدمت آن حضرت آمدند و چون حضرت بر سجاده‌ی نماز تشریف داشتند آنان بآن خانه آمدند که شب آن مرد مهمان در آن بود، دیدند که فرش‌های آنخانه ملوث بنجاست است لهذا زبان بلوم و کنایه گشادند و میگفتند که این چه قسم مهمان بوده که حضرت بخانه آورده و چنین خرابی کرده؟
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 201
قضا را بخاطر آن مرد رسید که مادام این عمل و خرابی نموده‌یی بیا و برگرد و ببین تا چه روی داده، پس از این فکر بدر خانه‌ی رسول خدا ببهانه آنکه چیزی گم کرده آمد و در آن اثناء حضرت هم از نماز فارغ شده بود شنید که اصحاب در باب آن عمل شکایت میکنند.
حضرت از گفتگوی آنها تبسمی فرمود و گفت که باک نیست و ضرر ندارد
آن مرد در پشت در بود و میشنید که اصحاب چه میکنند.
پس رسول اللّه علیه السلام ابریق طلب فرمود و بدست مبارک خود آن فرشها را بشست!
چون آن مرد چنین دید صبر کرد تا آن فرشها شسته شد، بعد از آن به اندرون آمد و گفت:
یا رسول اللّه از خجلت خود معذرت میطلبم، و ملتمسم که کلمه‌یی بمن بیان و تعلیم فرمائی تا مسلمان شوم؟.
حضرت کلمه‌یی چند بیان فرمود و آن مرد همان ساعت بشرف ایمان و اسلام مشرف گردید.
پس ای موش؟ در مهمان داری برکت و شرافت بسیار است، خواستم تا تو را قسمتی باشد و اگر نه بنده حالا اعتکاف ده روزه دارم و احتیاجی بمهمانی نیست ولکن میدانم اینها که تو میگوئی همه مکر و تزویر میباشد و در خانه‌ی شما بیماری نیست و دروغ میگوئی. اگر دلت مشوش است مشورت کن که در مشورت نفع بسیار است، زیرا رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله و سلم در باب مشورت تأکید بسیار فرموده است و میباید شخص در هر امری مشورت کند تا که دغدغه در امور نداشته باشد و بآنچه مشورت راه دهد عمل نماید.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 202
موش با خود گفت که خوب بهانه یافته‌یی! بگو که بخانه میروم و مشورت مینمایم و باز میآیم.
پس از این موش متوجه خانه شد و بعد از ساعتی بیرون آمد و گفت.
ای شهریار چکنم؟ از خجالت و شرمندگی شما نمیتوانم سر برآرم.
گربه گفت:
از چه جهت؟.
موش گفت:
بواسطه‌ی آنکه مشورت کردم راه نداد و میترسم اینکه در خاطر شما بگذرد که بنده دروغ گفته باشم.
گربه گفت:
ای موش با که مشورت کردی؟ با تسبیح یا بقرآن یا بکتب مختلفه یا بقرعه یا با دانشمندان یا با زنان؟.
چون موش دریافت که گربه در این باب دقت و اهتمام مینماید تا که او را دروغگو در آورد، با خود گفت که اگر بگویم با تسبیح، خواهد گفت که در حضور من استخاره کن، و اگر بگویم با قرآن، گوید که تو قرآن چه دانی، و اگر بگویم با کتاب، گوید که در کتابهای دیگر مشورت و استخاره اعتبار ندارد، و اگر بگویم با دانشمندان، گوید دانشمند در خانه تو کجاست؟ پس اولی آنست که گویم با زنان کرده‌ام و او قبول ننموده، لهذا باید بگویم در حدیث واقع است که هر گاه کسی خواهد که مشورت کند، چنانچه کسان دانشمندی نباشد با مشورت باید کرد تا چه روی بنماید!
پس گربه گفت:
ای نابکار کذاب! این روایت درست و صحیح نیست.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 203
موش گفت:
از چه جهت؟.
گربه گفت:
باین جهت که زنان بکنه کارها نرسیده‌اند و اگر تو را گفته‌اند که مهمانی نیاور، تو را باید که مهمانی کنی و موافق حدیث آنست که باید بر عکس آن کار کنی و من تو را خبر دهم که هر کس بر عکس قول زنان کار نماید در دنیا و آخرت صرفه کند.
و از آن جمله اینست:
حکایت
حکایت
آورده‌اند که در زمان یزید علیه ما علیه، لکشر جمع میکردند که به محاربه‌ی امام حسین علیه السلام روند، خاصان خود را باطراف و جوانب میفرستاد آنان که صاحب شمشیر بودند همه را میخواند و بمنصب و حکومت وعده میداد، از آنجمله مختار بن ابو عبیده ثقفی را که یکی از صاحبان شمشیر و شجاعت بود و مردم باو اعتقاد دلاوری داشتند.
پس در حالتی که یزید اسباب سفر و اسامی سرکردگان قبیله‌ها را سیاهه میکرد، از آنجمله اسم مختار را نوشته بودند که با جماعتی از کوفیان بسر کردگی او بدعوی و جنگ امام حسین علیه السلام روند.
در حالتیکه آن جماعت را روانه‌ی اطراف نمودند مختار یک روزی در پشت بام بود، زنش گفت:
ای مختار بسیار بلب بام آمده‌یی بعقب رو که مبادا بیفتی.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 204
مختار را فرمایش حضرت رسول بیاد آمد که چون بزنان مشورت نمائی بر عکس آن عمل نمائید، مختار پیش میرفت از قضا کنار بام باران خاک آنرا شسته بود پای مختار از پیش رفت از بام بیفتاد و پایش بشکست.
چون سه روز از این واقعه بگذشت فرستاده‌ی یزید بکوفه آمد و بخانه‌ی مختار رفت، نوشته‌ی اسامی جماعت را بمختار نمود و گفت تو را امر شده که با مردم کوفه بجنگ امام حسین بروی!
مختار فرمود:
ای عزیزان! شما میبینید که پای من شکسته است و الا اطاعت میداشتم.
چون جماعت فرستاده‌ی یزید، مختار را پا شکسته دیدند برفتند و چگونگی آنحال را بیزید گفتند
یزید گفت:
در این باب تقصیری بر مختار لازم نمیآید.
و این نبود جز برکت قول حضرت رسول علیه الصلاة و السلام، زیرا که اگر پای او نشکسته بود او را البته میبایست موافقت نماید و بجنگ حضرت امام حسین برود.
پس ای موش! چون بزنان مشورت کردی و در مهمانی بنده رأی نداده قبول ننمودند، پس باید حتماً مهمانی کنی تا که بر عکس قول زنان عمل کرده و حدیث رسول اکرم را بجا آورده باشی.
موش گفت:
ای شهریار! سخن راست اینست که بنده نمیخواهم شما چیز حرام تناول فرموده باشید، چرا که این قسم ضیافت از روی اکراهست و باخلاص نیست، و اگر
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 205
در این وقت ما را بگذاری و بروی تا وقت دیگر بخدمت رسیده و تدارک درستی را گرفته آنچه لازم مهمانی بوده باشد بوقوع برسد بهتر و بصواب نزدیکتر است.
گربه گفت:
ای موش! حکایتی دیگر در باب قول و فعل زنان از برای تو بیان کنم.
موش گفت:
بیان فرما تا بشنوم!
گربه گفت:
حکایت
حکایت
آورده‌اند که چون شیطان لعین مغضوب شد و از درجه‌ی اعتبار انحراف نمود و بدرکات شقاوت رفت، در هر باب فکر کرده بهر قسم حیله فریب دادن آدم را برای خود دست آویز میخواست، بعد از تفکر بسیار، اسباب ساز و هوی بخاطرش رسید بسیار شاد شد و با خود گفت: بیشتر انسان را از این راه میتوان فریب داد.
دیگر باره متفکر شد، مست کننده را بخاطر آورد، مثل شراب و غیره، باز بسیار خوشحال گردید.
و دیگر در فکر افعال زنان بود و مکر و کید آنها بخاطرش رسید، از این جهت شوق تمام بهم رسانید، زیرا نگاه گوشه‌ی چشم زنان و عشوه و نازشان در نظرش بسیار جلوه گرفت، از شدت خوشی ناگاه برجست و بچرخ آمد و با خود گفت که اکنون کار تمام است!.
پس ای موش! تو خود میگوئی که صوفیه اهل تحقیقند، و اهل تحقیق دنیا
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 206
را بزنان تشبیه کرده‌اند، زیرا که هر ساعت خود را برنگی و بوئی و عشوه‌یی ساخته و مردم را فریب داده و آنها بی‌توبه و انابت از دنیای فانی بیرون روند.
پس آنکس که خود را از اهل حقیقت شمارد، باید دوری از آلایش دنیا و خوردن نفس اماره و هوی نماید، زیرا نفس شیطانی و جلوه‌های رنگین و عشوه‌های شیرین دنیا فریب، هر ساعتی بطریقی و لحظه‌یی بطوری مردم را از راه بدر میبرد که ندانند و نفهمند.
پس آنکس که تواند خود را از اهل تحقیق شمارد باید خود را از فریب دادن دنیا محفوظ نگاهدارد و سالک مسلک پارسایان گردد و بنور معرفت و حقیقت شناس باشد، والا ای موش! کسی که خر مهره را نشناسد دعوی جوهر شناسی کند لا شک این دلیل بر جهل و حماقت است.
دیگر گربه گفت:
ای موش! از تو سؤال میکنم جواب مرا براستی بگو.
موش گفت:
ای شهریار! شما طالب علم و من مرد درویش و گوشه نشین، از این سؤال کردن شما را چه حاصل؟ زیرا بنده اینقدر علم نخوانده‌ام، چگونه جواب دهم؟!.
گربه گفت:
ای موش! در میان علماء جماعتی باشند که بمحض اینکه حدیثی و آیتی دانستند در بازار و مدرسه و مسجد و هر جا که با مردم میرسند بحث کج میکنند و حرفهای باطل میگویند، اما در میان مردم دانا این طریق پسندیده و مقبول نمیباشد بلکه اهل سلسله چون بجنس خود میرسند کمال مهربانی کنند، خصوصاً طلاب علم بعد از آنکه دیگری داخل در صحبت داشتن شد، تفتیش این معنی میکنند که کدام
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 207
کتاب خوانده‌یی؟ و یا کدام باب خوانده‌یی، آنگاه اگر خواهند که آزمودن درک و قابلیت او کنند از آن کتاب از وی میپرسند.
مثلا اگر تو چیزی از آن خبر نداشته باشی و من از تو بپرسم جای مساله و تعجب خواهد بود، اما چون قبل از این گفتی که من در تصوف مهارت تمام دارم لهذا بنده میخواهم بدانم که اگر تو در بحث قیل و قال تصوف دلیل و برهانی که ربطی باو داشته باشد چیزی دارید تصدیق قول تو نمایم و اگر نه تو را با؟؟؟ گرفتار سازم تا دیگر در تصوف لاف و گزاف بیجا نزنی و رد علمای دین مبین نکنی! و خر مهره بجای در شاهوار در بازار صرافان روشندل جلوه ندهی و بشرط اینکه در مکر و حیله در بندی و در جاده‌ی انصاف درآئی و دیده و دل را بگشائی و از روی عقل و درک و شعور تدبیر و تفکر متوجه گفتار من شوی و از هر جا که حرفی داشته باشی بگوئی و در جائیکه بدانی سخن من راست و درست است از روی اخلاص تصدیق کنی و بحث کج و عناد فرو گذاری تا حق از باطن و باطل از حق ظاهر و آشکار گردد و دیگر آنچه از تو بپرسم بمکر و حیله و بحث جواب ندهی و دم نزنی تا که شاید باطن شرع انور عاقبت تو را دستگیری کند، نه اینکه مثل عمل قاضی غزنوی که او را بواسطه‌ی بد نهادی و سوء نیت با کنیز تاجر؟ خدایتعالی بدست حسین میمندی گرفتار ساخت.
موش گفت:
ای شهریار مقدمه‌ی او چونست بیان فرما!.
گربه گفت:
حکایت
حکایت
آورده‌اند که در زمان سلطان محمود غزنوی تاجری بود و او کنیز بسیار
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 208
جمیله‌یی داشت که بجمال و وجاهت و فصاحت آراسته بود آن کنیز را انیس و جلیس خود ساخته بود و بی‌آن کنیز دمی نمی‌آسود.
چون مدتی بر این بگذشت آن تاجر را سفر روی نمود، باربندی کرده میخواست که متوجه سفر شود، با خود گفت که اگر این کنیز را همراه خود ببرم در سفر نگاهداشتن او از نظر نامحرم مانند رفقای سفر و غیره، مشکل است و تو را در این مملکت اقربا و قوم و خویش هم نیست. چندی متفکر شد بعد از تأمل بسیار بخاطرش رسید که علاجی جز این نیست که کنیز را بقاضی این شهر بسپارم زیرا که پادشاه را هم دستی باو نیست و او بر مسند دیانت و امانت و صلاح منصوب است و سلسله‌ی مهارت مردمان در شرع بتصدیق و تجویز او منتظم ساخته شود، البته این تدبیر معتبر خواهد بود.
معهذا برخاست و بخانه‌ی قاضی آمد و تحفه‌ی لایق همراه خود برد و شرح حال را عرض نمود و مبلغی زر را بجهت مأکول و ملبوس کنیز تسلیم قاضی نمود و کنیز را باو سپرد و روانه‌ی سفر شد.
قاضی دید که تاجر بسفر رفت، و مدتی از این بگذشت قاضی کنیز را طلب کرد و گفت:
تاجر تو را بمن بخشیده است اکنون شما از آن من هستی و باید که با من بسازی و دلنواز من باشی تا من دیده‌ی امید خود را بجمال تو روشن سازم و تو را از روی آرزو دمساز خود دانسته بر خواتین حرم خود ممتاز و سرافراز گردانم.
کنیز در جواب گفت:
ای قاضی عجب است از مردم عاقل که از برای سهلی، خود را بنقصان کلی اندازند و کاری کنند که موجب شرمندگی دنیا و آخرت بوده باشد.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 209
قاضی گفت:
آن کدامست که سبب شرمندگی دنیا و آخرت میشود؟.
کنیز گفت:
اول آنکه میگوئی که تاجر مرا بتو بخشیده، و اگر این قول صحیح است پس چرا در حضور من سفارش مرا بتو میکرد و وجه نفقه و کسوت را بتو میداد؟، پس این مسأله ظاهر است هم بر تو و هم بر من و حق شاهد است که تو دروغ میگوئی و خداوند عالمیان در شأن دروغگو فرموده:
«ان الله لا یحب الکاذبین».
و دروغ تو بجهت اینست که نیت بد و قصد خیانت داری و در شأن خیانتکار خداوند عالمیان فرموده:
إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْخائِنِینَ.
پس ظاهر و معلوم است که تو از این صفات ذمیمه ملاحظه نداری.
قاضی گفت:
آن کدام است؟.
کنیز گفت:
پروردگار عالم حاضر و ناظر و شاهد و بر اسرار جمیع خلایق آگاه، و عالم بر اینست که تو قصد بد و خیانت را با همچو من ضعیفه‌یی که از عقل ناقص و از دانش و تدبیر عاجز و اسیر و بیکس و بی‌اختیار است، داری.
پس میان عالم و جاهل چه فرق و امتیاز است؟، گویا همه عالم دروغگو و خائنند؟!.
قاضی گفت:
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 210
ای کنیز! من میخواهم که چون من با تو محبت دارم، تو هم با من مهربان باشی و اگر نه تو را تنبیه و سیاست کردن آسان است.
کنیز گفت:
من عاجزم و حقیر و بیکس و با خود این فکر میکنم که از آن روز که مرا اسیر کرده‌اند و از مادر و پدر و اقربا جدا ساخته‌اند و از ملک خود بملک دیگر برده‌اند بسیاری چون من را در این واقعه بشمشیر برنده هلاک ساخته‌اند و این همه قضیه و بلیه که دیده و شنیده‌ام خداوند عالمیان همه را بر من سهل و آسان گردانیده پس قصه‌ی سیاست و تعذیب تو باین کمینه چه خواهد کرد؟! و مرا از گرسنگی و برهنگی پروائی نیست، و کشتن امریست بهتر از آنکه کسی نزد پروردگار خجل و شرمسار باشد.
الحال ای قاضی! اختیار داری، اگر گمان میکنی که من با تو رام میشوم و سازش نموده و تن در دهم بنهایت غلط رفته‌یی! و این امریست محال، و آنچه در باب سیاست من بخاطر داری تقصیر و تکاهل مکن.
قاضی از این گفتگو برآشفت و کنیز را بسیار بزد و مقید ساخت.
چون چند روزی دیگر بگذشت باز قاضی بخانه‌یی که کنیز را مقید ساخته بود آمد و زبان بنیاز و لومه بگشاد و گفت:
ای بیعقل! حیف باشد که چون تو کسی در بند باشی و گرسنگی و برهنگی بکشی! چرا دست در گردن من در نیاوری که بعیش و عشرت بگذرانی و کنیزان و غلامان و خواجه‌سرایان همه در خدمت تو باشند؟. آخر ای بیعقل من از تاجر کمتر نیستم بیا و از غرور و جهل و نادانی بیرون آی و بجاده‌ی عیش و شادکامی درآی تا چند روزه‌ی عمر خود را بفراغت بگذرانیم.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 211
کنیز گفت:
ای قاضی! عیش را بر خود حرام کرده‌ام و بر آنچه واقع میشود در عین رضایم.
پس از این قاضی در خشم شد و آن کنیز بیچاره را بسیاری بزد و باز محبوس ساخت.
در آن محله که قاضی خانه داشت فاحشه‌یی بود، برادران فاحشه از اعمال و اطوار او خبر گرفتند نیمه شبی او را بقتل رسانیدند و در میان کوچه انداختند، چون روز شد، حاکم شهر امر داد مردم محله را گرفتند و قاتل را طلب نمود.
کدخدایان محضری ساخته بمضمون اینکه فاحشه‌یی بود در کمال بی‌عصمتی جهال محله او را بشب کشته‌اند، و اکثر مردم محضر را نزد قاضی آوردند و قاضی او را مهر کرد و آنها را خلاص نمود و آن محضر را نزد خود نگاهداشت و با خود فکر کرد که چون تاجر از سفر آید و بمن ادعای کنیز نماید محضر را بدو نمایم و دعوی او را باطل سازم و حجتی بهتر از این نمیباشد.
و دیگر بهمان طریق روزها کنیز را نصیحت مینمود و او قبول نمیکرد و قاضی او را سیاست میکرد، تا کار بجائی رسید که انبر سرد و گرم از کنیزک میگرفت و تمام بدن او را مجروح میساخت.
تا اینکه بعد از دو سال دیگر، تاجر از سفر آمد و از راه یکسره بدر خانه‌ی قاضی آمد، چرا که اشتیاق بسیاری بدیدار کنیز داشت. غلامی از غلامان قاضی بدر خانه بود، آن غلام را گفت که عرض حقیر را بقاضی برسان و بگو که فلان تاجر میخواهد تو را سلام کند.
غلام برفت و قاضی را خبر نمود، قاضی با خود گفت که اگر یکمرتبه انکار کنم خوب نیست لهذا غلامرا گفت که برو تاجر را بگو که قاضی در خواب است
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 212
شما فردا بیائید!.
تاجر بیچاره با وجود آن خواهش و اشتیاق که با کنیز داشت مأیوسانه برگشت و بخانه خود رفت، آنشب تا صبح متفکر بود.
قاضی هم سفارش بغلامان کرده بود که چون فردا تاجر بیاید بگوئید که خویشان حرم قاضی بمهمانی آمده‌اند و سه روز قاضی بمهمانداری مشغول است و بیرون نمیآید.
چون صبح صادق شد تاجر با خود فرمود گفت که چون مدتیست قاضی کنیز را نگاهداشته تحفه‌یی باید جهت ایشان برم و کنیز خود را بخانه آورم، لهذا اقمشه‌یی چند از پارچه‌های اعلی در بقچه‌یی بسته بر دوش غلام نهاده بدرب خانه‌ی قاضی فرستاد، چون غلام تاجر بدر خانه‌ی قاضی آمد آن بقچه را باندرون فرستاد، پس از وصول آن قاضی غلام خود را فرستاد و گفت:
ای تاجر! قاضی مهمان دارد و جمعی از خویشان حرمش مهمانند و تا چند روز بیرون نمیآید، شما تشریف ببرید هر وقت قاضی بیرون تشریف آورد شما را خبر خواهیم کرد!.
پس تاجر بیچاره مضطرب و متفکر شده برگشت.
باری تا مدت یکماه قاضی بتأخیر دفع الوقت کرده بعد از مدت یکماه، قاضی روزی بدیوانخانه نشسته بود ناگاه تاجر باندرون آمد و سلام کرد.
قاضی جواب نداد و تغافل نمود.
آن تاجر بیچاره در گوشه‌یی نشست تا آنکه قاضی از دیوانخانه فارغ شد و برخواست که برود آن مرد تاجر گفت:
ای قاضی! واجب العرضی دارم.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 213
گفت: بگو!:
گفت:
بنده آن مرد تاجرم که کنیز خود را بتو سپردم، چند وقت است مکرر میآیم و بخدمت شما نمیرسم، امروز که بخدمت شما رسیدم و سلام کردم جواب سلام ندادید، جهت چیست؟ بفرمائی!.
قاضی گفت:
السلام علیک و رحمة اللّه و برکاته! اول مرتبه که آمدی چرا مرا خبر نکردی، معذور بدار که تو را نشناختم! حالا خوش آمدی! خیر مقدم!، باری سفر شما بطول انجامید.
تاجر گفت:
سفر چنین است گاه واقع میشود که کسی بنیت یکماه میرود دو سال سفرش طول میکشد.
قاضی گفت:
بکدام طرف سفر کرده بودی!.
گفت.
ای قاضی از اینجا بهندوستان رفتم و از آنجا خرید کردم و بروم رفتم، پس از آن از راه تبریز و خوی متوجه وطن شدم.
قاضی گفت:
آن پارچه‌ها که چند روز قبل از این جهت ما فرستاده بودید گویا متاع هند بود و از سوقات روم و تبریز چرا جهت ما چیزی نیاوردی؟
تاجر سر بزیر انداخته گفت:
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 214
چیزی از روم و تبریز نیاورده بودم که لایق باشد!.
قاضی گفت:
ای تاجر! آنچه از باب کنیز شما بر ما واقع شده زیاده از حد و بیان است زحمت بسیار کشیدم لکن از برای خاطر شما همه را منظور داشته تحمل نمودم، اما چگونگی واقع مختصرش اینست:
ای تاجر! چون کنیز شما تا مدت یکسال بیمار بود و کوفتهای عظیم داشت و آزار ذات الجنب و ذات الصدر داشت و استسقاء و اسهال و تب نوبه و تب لرز و یرقان و قولنج و دردسر و آزار باد بواسیر و از مرضهای دیکر هم بسیار عارض او شده بود، حکمای حاذق بر سر او حاضر ساخته و مبلغهای خطیر خرج ادویه و معاجین و صفوف و شربت و عرق کردیم و مبلغ ده دوازده تومان خرج حکماء و اطباء گردید، حال نقل کردن آن همه زحمات لزوم ندارد، انشاء اللّه تعالی فردا صحبت خواهیم داشت.
این بگفت و روانه حرم شد.
تاجر بیچاره ناامید برگشت و با خود میگفت حکایت غریب است و قاضی عجب مرد با انصافیست! الحکم للّه، حالا بروم شاید که فردا کنیز را بستانم.
چون صبح شد تاجر بیچاره مبلغ ده دوازده تومان زر و پارچه‌یی چند برداشت و بدر خانه‌ی قاضی برد و بغلامان گفت:
عرض کنید که مرد تاجر آمده است و کنیز را میخواهد!.
پس از عرض غلامان، قاضی گفت: بروید بتاجر بگوئید که امشب مهمان مائید، انشاء اللَّه شب تشریف میآورید!.
تاجر بیچاره باز مضطرب شد و حیران برگردید.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 215
پس چون شب بر آمد تاجر برخاست و بخانه‌ی قاضی آمد و غلامان قاضی را خبر کردند، تاجر را بیاورید و بمهمانخانه بنشانید.
بعد از ساعتی که قاضی آمد، تاجر از جای برخواست تعظیم و تکریم بجا آورد و گرم صحبت شدند.
قاضی گفت:
ای تاجر! شما تازه از سفر آمده‌اید و لایق نبود که یکدفعه بمجرد باز آمدن از سفر، سخن چنین بر دوستان خود گفتن، باین سبب روزی صبر و عدم مکالمه در طلب شما شد، اما اصل مسأله اینست که کنیز روزی از روزها اراده‌ی حمام کرد و از خانه بیرون رفت، دیگر او را ندیدم تا آنکه یک روزی جمعی از جهال محله، فاحشه‌یی بکشتند چون آن خبر منتشر شد معلوم گردید که همان کنیزک بود که فاحشه شده بود و جهال محله از روی تعصب و غیرت او را کشته بودند.
تاجر چون این سخن را شنید بسیار مضطرب و پریشان خاطر شد و دیوانه‌وار از خانه‌ی قاضی بیرون آمد و در فکر این بود که آیا قاضی راست میگوید؟، و اگر راست میگوید کی این معنی بر من ظاهر خواهد شد؟ و اگر دروغ میگوید این نوع دروغ را چگونه خاطر نشان قاضی نمایم؟ پس از تفکر با خود گفت اولی اینست که عریضه‌یی در این خصوص باید نوشت و بدربار پادشاهی سلطان محمود رفته و آن را بمحضر سلطان رسانم.
لهذا تاجر عریضه‌یی نوشت و در آن کیفیت مسأله را بعرض پادشاه رسانید.
چون پادشاه از مضمون عریضه مطلع گردید کس فرستاد قاضی را حاضر ساختند.
چون قاضی بحضور سلطان حاضر شد، پادشاه پرسید:
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 216
ای قاضی! چرا این کنیزی که تاجر بتو سپرده و بسفر رفته و الحال آمده کنیز او را تسلیم نمیکنی؟ و در سال مبلغهای کلی از مال تجار و امانت مردم حسب- الشرع بمهر و حکم تو صورت و فیصل مییابد و هر گاه تو را از این نوع اعتبار و دین داری بوده باشد لازم آنست که شر تو را از سر مردمان رفع و دفع کنیم و دیگری را تعیین نموده تا رواج کار خلایق بوده باشد.
قاضی گفت:
پادشاها! بر عمر و دولتت بقا باد! تاجر کنیزی امانت باین فقیر سپرده بسفر رفت، پس از مدتی کنیز او روزی بحمام رفت و باز نیامد، و در این باب آنچه را قبلا بجهت تاجر نقل کرده بود بعرض پادشاه رسانید و محضری که کدخدایان مهر و امضاء نموده بودند بیرون آورده تقدیم سلطان نمود.
چون سلطان محضر را دید بتاجر فرمود:
هر گاه کنیز تو فاحشه شده باشد و کشته شده است در این باب قاضی چه تقصیری دارد؟!.
تاجر بیچاره را جواب نماند و حیران و سرگردان و غمناک برگردید و بمنزل خود رفت، و قاضی هم خوشحال بخانه آمد و کنیز را طلبید و شروع در سیاست کرد که شاید او را راضی کند تا که دست خود را در گردن او درآورد.
کنیز با این همه سیاست که کشیده بود و بدن او تماماً مجروح شده بود، راضی بآن امر شنیع نگردید.
قاضی پس از آن کنیز را بزندان فرستاد.
قاضی خاطر جمع از طرف تاجر گشته با خود میگفت که دیوان این امر بسلطان رسید و طی شد دیگر تاجر را املی نمانده و قطع تعلق کنیز را نموده برفت.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 217
اما قاعده‌ی سلطان محمود این بود که اکثر شبها از خانه بیرون میآمد و بر سر گذرها و کوچه‌ها مستمع اقوال و مترصد دانستن اعمال و احوال و کردار وضیع و شریف میبود و تفحص حال مردم از غنی و فقیر میکرد و اطلاع از احوال مردم میگرفت و بفقیر و درویش انعام میداد.
قضا را شبی بر حسب عادت از خانه بیرون آمد و بر سر کوچه‌یی رسید دید که دکانی را باز کرده‌اند و آواز و صدا از جمعی میآید.
سلطان بطور آهسته آهسته پیش آمد و گوش بداد، شنید که جماعتی از جهالان، بازی پادشاه و وزیر میکردند.
سلطان لمحه‌یی بایستاد، قضا را شخصی از آنها قاپی انداخت، قاپش امیر آمد، چون آن رفیقان دیدند که آن مرد امیر شد همه بر آن شخص خندیدند بسبب آنکه آن مرد سفیه و مجهول و نادان بود و در ضبط و ربط بازی و حکومت شعوری نداشت که گویا بتواند امر و نهی دینی را فیصل دهد.
در آن مجمع پسری بود که کلاه نمدی بر سر داشت بآن مرد زبان تمسخر و ریشخند دراز کرده و حاضرین میخندیدند.
آن مرد که امیر شده بود گفت:
ای پسر چرا اینقدر میخندی، مگر میر شدن من پسند تو نیست؟
آن پسر گفت:
میدانی! میر شدن تو در ضبط و ربط امور حکومتی مانند حکم کردن سلطان محمود میماند در مسأله و قضیه قاضی و تاجر و کنیز!.
پادشاه چون این سخن را شنید آن دکان و آن پسر را نشان کرده برفت و آن شب تا صبح متفکر در این واقعه بود که آیا این چه قضیه‌ییست و حرف آن
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 218
پسر چه باشد؟ و البته بیجهت نیست!
چون صبح شد پادشاه بر تخت سلطنت قرار گرفت و خدمه را فرمود که بروید بفلان محله و بدرب دکان فلانی و پسری باین نشان که کلاه نمدی بر سر دارد و دیشب نشسته بود با جمعی بازی میر و وزیر میکردند تفحص نموده و آن پسر را را برداشته بتعجیل هر چه تمامتر بیاورید.
آن خدمه بر خاک مذلت افتاده روان شدند تا بآن محله که سلطان فرموده بود رسیدند، فی الفور کدخدای محله را طلبدیدند و او حاضر شد، شرح مقدمه را بکدخدا بیان نمودند بعد از تفحص بسیار و تجسس بیشمار آن پسر را پیدا کردند و او پسر گازر شوخ، کچلی، ظریفی، لاقیدی، بی‌محاباتی، صاحب‌شعوری و زبان‌آوری بود و آن پسر را پدر پیری بود.
چون آن پدر بر سر محله آمد، دید که خادم پادشاه پسر را میخواهد، بسیار مضطرب شد و گفت:
ای پسر خانه‌ات خراب شود برای فتنه‌یی که بر پا کرده‌یی! کی باشد که از هم و غم تو آسوده مانم؟ کاشکی من تو را نداشتمی! زیرا گفته‌اند:
فرزند خوش است اگر خلف باد گر ناخلف است گو تلف باد
و از ترس آنکه مبادا پسر او فسادی کرده باشد که خواری او باشد بجائی و گوشه‌یی متواری و پنهان گردید.
آن خادم پسر را برداشته بدرگاه سلطان حاضر گردانید و خلق محله از اعلی و ادنی از عقب آن پسر بجهت تماشا و یافتن تقصیر پسر روان گردیدند.
یکی میگفت که پادشاه را دشنام داده، دیگری میگفت نفرین بدولت شاه نموده و اراجیف بسیار در این خصوص در میان مردم انتشار یافت و پدر پیر چون
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 219
چنان دید که پسرش را بردند دلش تاب نیاورد زیرا گفته‌اند:
فرزند اگر توده‌ی خاکستر است نور دو چشم پدر و مادر است
پس لاعلاج خود را در میان آن خلق انبوه انداخته و در عقب مردم میرفت تا اینکه بدربار سلطان رسیدند، پس آن خادم پسر را باندرون دولتخانه برد و بنظر فیض اثر سلطان رسانید.
چون پادشاه را نظر بپسر افتاد گفت:
ای پسر! تو بودی که دیشب در فلان محله بازی میر و وزیر میکردی؟.
آن پسر گفت: بلی!
دیگر باره گفت:
تو بودی که بآن شخص میگفتی که میری گردن تو مثل حکم کردن سلطان محمود میماند در قضیه‌ی قاضی تاجر و کنیز؟،
آن پسر بی‌ترس و واهمه گفت: بلی!.
سلطان فرمودند:
ای پسر! این چه حکایتی است و چه صورت دارد؟.
آن پسر بی‌تامل گفت:
ای سلطان بلا گردانت شوم! هر گاه این بنده را اختیار و تسلطی بود، بر پادشاه و بر همه کس ظاهر میشد که چگونه قاضی را میآوردم و کنیز را از او میگرفتم!.
سلطان را از سخن آن پسر بسیار خوش آمد و تعجب از گفته و کردار و جرأت او نمود، بعد پادشاه بآن پسر فرمود:
اگر اختیار حکومت میداشتی تا چند روز این مساله را فیصل میدادی؟.
پسر گفت:
قربانت شوم! تا شش روز باقبال دولت و عدالت پادشاه، کنیز را از قاضی میستانم.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 220
پادشاه گفت:
پس ما اختیار حکومت را تا شش روز بتو دادیم که فرمانروائی نمائی تا ببینیم که چگونه کنیز تاجر را از قاضی میستانی؟!
هر گاه کنیز را از قاضی گرفتی فبها و الا تو را سیاست سخت مینمایم تا که دیگران عبرت گیرند و اینگونه فضولی و بی‌ادبی نکنند.
پسر در خدمت سلطان بخاک افتاد و گفت:
بجان منت دارم چون رأی پادشاه بر اینست.
پس از این گفتگو پسر آمد و بر تخت سلطنت قرار گرفت و بفرمود که یکی برفت و قاضی را حاضر کرد.
و بیرون دولتخانه‌ی پادشاه مردمانی که حاضر بودند از این معنی مطلع و با خبر شدند، همه میگفتند که عجبا از این واقعه بر سر پسر چه واقع خواهد شد؟ و پدر پسر هم بغایت مضطرب بود و میگفت: خداوندا! تو مرا از دست فرزند ناخلف خلاصی و نجات بده.
پس پسر رو بقاضی کرد و گفت:
ای قاضی! کنیز تاجر را چه کردی؟.
قاضی در جواب گفت:
کنیز روزی بحمام رفت پس نیامد بعد از مدتی معلوم و ظاهر شد که فاحشه شده بود، در سر محله جمعی از جهال او را بکشتند.
پسر گفت:
حسب الشرع باید التزام بنویسی که هر گاه خلاف آنچه که میگوئید ظاهر شود تو را بسیاستی که من بخواهم رسانیده باشم و تو خائن و خاسر شریعت
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 221
بوده باشی.
قاضی از این گفتگو متوهم گردید ولکن با خود گفت مادام که خود پادشاه نتوانست تو را خائن نماید، دیگر این پسر چه تواند کرد، لهذا التزام بنوشت و تسلیم کرد.
پس از آن گفت که قاضی را ببرید و در حبس نگاهدارید و آن محضر را از قاضی گرفتند و نزد خود حفظ نمود و آن کسانی که آن محضر را مهر نموده بودند باز حاضر ساختند و ایشان را هر یک جداگانه طلبیده گفت:
ای مردمان آنکسی را که در سر محله کشتند بعین الیقین بر شما ظاهر است که کنیز تاجر بود یا نه؟ هر یک گفتند که بر ما ظاهر نیست.
پس جداگانه بمضمون گفته‌ی آنان محضری ساختند و بنظر پادشاه رسانید.
بعد از آن فرمود تا قاضی را از زندان بیرون آوردند و کدخدایان را طلبید، کدخدایان گفتند که ای قاضی بیا راست بگو! آن فاحشه که بر سر محله کشته شد که بود؟ و کی ما گفتیم که کنیز تاجر بوده و فاحشه بود و چند روز در این محله بود و جهال محله او را کشتند؟! این مسأله باینگونه نبود و آن کشته‌ی سر محله ابداً کنیز تاجر نبود و محضری که نوشته شده دخلی باین مطلب نداشته و ندارد ما ها بیش از این شهادتی نداریم.
پسر گفت:
ای قاضی راست بگو!.
شعر
راستی موجب رضای خداست کس ندیدم که گم شد از ره راست کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 222
و دیگر ای قاضی! تو میدانی که سیاست پادشاه بیش از آنست که تو تصور کرده‌یی.
بهر حال راست بگو و از افکار گذشته بگذر! حالا چه میگوئی؟.
در این حالت پادشاه نشسته و تماشای دیوان پسر و حالات قاضی را میکرد و و بسیار از سیاست و دیوان پسر خوشش آمده بود.
بعد از آن پسر گفت:
ای قاضی! چون مدتی از اهل شرع بوده‌یی، اگر راست بگوئی فهو المراد، و اگر نه امروز بفرمایم تا چند نفر رفته و کنیز را از خانه‌ی تو بیرون آورند.
پس از این قاضی مضطرب شد و با خود گفت که گویا اسباب افتضاح فراهم آمده و لابد کس بجرم من بفرستد و کنیز را بیرون آورد و عاقبت کار باقرار و اعتراف انجامد، لهذا سکوت اختیار نموده و سر بزیر انداخت.
پس از این حالت پسر بدو سه نفر از خواجه سرایان فرمود که بروید بخانه‌ی قاضی، کنیز و غلام و خدمه‌ی قاضی را گرفته سیاست نمائید! دیگر بخواجه سرایان گفت که مبادا شما را چیزی بخاطر برسد که دروغ و حیله قبول نموده و یا اینکه رشوه بگیرید و حمایت و رعایت قاضی را منظور بدارید! دشمن سر مبارک سلطان محمودم که اگر سر موئی حیف و میل کرده چشم پوشی نمائید، بفرمایم تا شماها را بعقوبت هر چه تمامتر هلاک کنند.
پس از این دستور العمل دوباره قاضی را بزندان فرستاد.
چون صبح شد خواجه سرایان بخانه قاضی رفته ابتدا غلام بچه‌ی کوچکی را که در آن خانه بود گرفتند، قضا را آن غلام بچه از کنیز خبر داشت و همه روزه آب و نان از برای آن کنیز میبرد. خواجه سرایان او را سیاست کردند که بگو
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 223
کنیز در کجاست؟ آن غلام بچه بی‌تامل گفت که در فلان جاست، و خبر از قاضی نداشت که چه کرده و چه پرداخته.
خواجه سرایان آن غلام بچه را برداشته روانه‌ی آن مکان گردیدند و غلام کنیز را بیرون آورده بدست ایشان داد و ایشان کنیز را برداشته بدربار سلطان رسانیدند.
پادشاه چون نظرش بر آن کنیز افتاد متعجب گردید، بعد از آن از کنیز حقیقت احوال پرسید و آن کنیز آنچه از قاضی باو رسیده بود تمام را بتفصیل شرح و بیان داد.
پس بفرمودند تا قاضی را حاضر کردند و در حضور قاضی آنچه واقع شده بود باز تقریر کرد.
پادشاه از این سخنان برآشفت، تاجر را طلبیده و خلعت داد و نوازش فرمود و کنیز را با اموالی که تاجر بقاضی سپرده بود گرفته تسلیم تاجر نمود و تاجر را مقتضی المرام روانه ساخت، و قاضی را سیاست تمام کرد و امر کرد که بآتش بسوزانند.
بعد از این پسر را گفت:
چه چیز بتو بدهم که در عوض آن مردی و خوبی که از تو صادر گردید؟.
پسر بعرض رسانید که امر، امر پادشاه است.
سلطان فرمود که انسب و اولی آنست که تو وزیر من باشی!
پس پادشاه فرمود تا آن پسر را باعزاز تمام بحمام بردند و او را بخلعت پادشاهی مخلع نموده مرکب و یراق مرصع و خانه و خیمه و ظروف و فرش و آنچه لازمه‌ی مقام وزارت بود باو عطا گردید و او را وزیر اعظم خود گردانید.
خواجه حسن میمندی که شنیده‌یی همان پسر است که پدر و مادر از طفیلی
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 224
او بمرتبه‌ی اعلی رسیدند.
پس ای موش! بترس که از مکر و تزویر دور باشی، چرا که عاقبت سبب رسوائی و خجالت و شرمساری است و این نظر را از برای آن آوردم تا آگاه باشی و بمرتبه‌ی انصاف راضی شوی.
موش گفت:
ای شهریار! من از اهل شرع نیستم که باطن آن مرا بگیرد ولکن بر شما لازمست ملاحظه نمائی مبادا خلاف این دانی که اهل اللَّه با کرامتند بعد باطن اهل اللَّه تو را بگیرد.
گربه گفت
آن جماعت را که تو اهل اللَّه میدانی اهل شیطانند و خداوند عالمیان فرموده است:
أَوْلِیاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ.
پس هر کس مطابعت خدا و رسول بگذارد و متابعت غیر اختیار کند البته او تابع شیطان و در دنیا و آخرت خجل، و پشیمانی مستوجب عذاب نیران است.
موش گفت:
ای شهریار! شما آنچه را بنده قبل از این در باب صوفیه و کرامات ایشان بیان کردم همه را رد نموده دلیل بطلان آنها را ظاهر و واضح نکرده‌یی بلکه از جای دیگر نقلها میکنی.
گربه گفت:
ای موش در خاطر داری که خرافات گفتی، پس گوش بدار و بشنو تا بطلان هر یک را برای تو بیان کنم.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 225
موش گفت:
در باب شیخی که در لفظ این کلمات جاری شد چه میگوئی که گفت خون مجد الدین خون خراسان، خون مجد الدین خون عراق و خون مجد الدین خون بغ، و خواست داد را بگوید مریدی از مریدان دست بدهان او گذاشت و نگذاشت لفظ بغداد را تمام کند زیرا اگر کلمه‌ی بغداد را تماماً گذرانیده بود جمیع اهل بغداد قتل عام میشد و باقی را که نام برده بود هلاکو قتل عام نمود.
حال در این قضیه چه میفرمائی؟.
گربه گفت:
ای موش؟ گوش هوش را باز دار و بشنو که چقدر غلط در این قول هست!.
یکی آنکه خداوند عالمیان مهربان و مشفق است پیوسته مرحمت و کرم فرموده و میفرماید و ذره‌یی در آنچه لازمه‌ی هر فردی از افراد مخلوق است ممنوع نفرموده بلکه عنایت را مبذول داشته و آنچه لازمه‌ی خلق است تماماً مهیا ساخته خصوصاً انسان را، زیرا او را بجان و عقل و تمیز و تدبیر و تفکر و تخیل و نطق و قابلیت آراسته و عرصه‌ی زمین را میدان فرصت کار و بار و زرع و کشت و خانه و لانه‌ی او را ساخته، و حیوانات را تابع و مطیع آن گردانیده و خیمه‌ی آسمان را با قندیل ماه و آفتاب از برای او را نورانی ساخته، الخلاصه اگر در این باب هر چند گفتگو کنم تمام نمیشود.
باری خداوند کره‌ی آسمان را بر جمیع مخلوقات ممتاز گردانیده و از روی شفقت و مرحمت کتب و صحف را برای پیغمبران فرستاده و بآنها امر بمعروف و نهی از منکر فرموده، چگونه میشود که خداوند مهربان از برای یکی از شاگردان و مریدان شیخی چندین هزار نفس را برای دعای او بقتل عام اذن داده و رضا شده باشد؟!.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 226
و دیگر آنکه حق تعالی در کلام مجید در باب قصاص و قتل ناحق و دیت، بر پیغمبر خود المصطفی صلی اللّه علیه و سلم آیه‌ی الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَ الْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَ الْأُنْثی بِالْأُنْثی نازل فرموده پس بمفاد این حکم محکم کتاب لازم میآید که هر گاه چنین فعلی طاهر گردد و او را حمل بر رضای خدا شود لاشک این اعتقاد منافی و مخالف آیه‌ی قرآن و احادیث نبویه بوده و خواهد بود، و این محال است.
پس ظاهر و هویدا شد که این حکایت دروغ و خلاف است.
و دیگر آنکه حضرت ابراهیم اسم اعظم میدانست و چیزی از کوه و دیوار و اشجار مانع قوت باهره‌ی آنحضرت نبود، چنانکه بهر طرف که نگاه کردی اوضاع مردم آنطرف را دیدی و همه را بنظر در آوردی.
روزی بطرفی نگاه کرد دید دو کس زنا میکنند، گفت: اللهم اهلکهم یعنی ای پروردگار بکش اینها را، پس آن دو کس بمردند، بطرف دیگر نظر کرد دید دو شخص دیگر زنا میکنند ایشان را هم بهمین قسم دعا کرد بمردند، بطرفی دیگر نظر کرد همین حالت را دید، الخلاصه سه طرف را دعا کرد و بمردند، بطرفی دیگر نظر کرد وحی بحضرتش آمد که یا ابراهیم ببرکت و اجابت دعای شما شش نفر را هلاک گردانیدیم، ما توبه و انابت را جهت عاصیان فرستاده‌ایم و وعده‌ی ثواب و مغفرت و تهیه عذاب جهنم همه را خبر داده‌ایم تو را باین کارها کار نباشد، و اگر چنین سلوک کنی باندک زمانی کسی دیگر بر روی زمین نمیماند.
پس حضرت ابراهیم با آن قرب و منزلت که داشت او را اذن قتل و هلاک زانی نمیدادند و نهی مینمودند، حال از کجا ممکن و معلوم شد مردی که بقین بمذهب او نشده که چه مذهب دارد، چندین هزار نفس بسبب دعای او قتل عام گردد؟!.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 227
پس تأمل کن که چگونه خواستند باین نوع حرفهای مزخرف مردم را از راه بیرون برند و تابع اینگونه خران نمایند.
دیگر آنکه پیغمبر ما محمد المصطفی صلی اللّه علیه و آله و سلم در جنک کفار بسنک جفا دندان مبارک او را در صدف دهان آن شهید کردند و آن حضرت دست نیاز برداشت و گفت:
خداوندا! بر این قوم نادان منگر، چه که نمیدانند که من پیغمبرم! اگر چنانچه باور میداشتند با من این گونه معامله و اذیت نمیکردند.
حال ملاحظه کن هر گاه پیغمبر خدا بخلق ستمگر و ظالم بچنین رفتار و گفتار معامله کند دیگر تو چه میگوئی که شیخ بسبب خون یکنفر مرید قتل عام و هلاک و دمار چندین شهر را بی‌گناه و تقصیر کرده باشد، پس این گونه کشف و کرامات بخرج دادن کمال حماقت و خریت و نادانی خواهد بود زیرا که در این معنی شیخ را بر حضرت ابراهیم و محمد مصطفی علیه السلام تفضیل داده باشی و یا اینکه روایات و احادیث حضرت رسول را تکذیب نموده باشی.
و دیگر اینکه هر گاه شیخ نزد خداوند عالمیان این قرب و منزلت داشته باشد که بسبب دعای او قطع حیات و هلاک چندین هزار نفس شود، کی جایز و لایق حال او باشد که چنین دعائی بکند.
دیگر آنکه چه میگوئی از این معنی که نصف بغداد را قتل عام کردن و نصف دیگر نجات یافتن این واقعه کی بوده و از کجا بوده و بچه عقلی میسنجد؟.
موش سر برآورد و گفت:
این گونه وقایع از تقاضای حکمت بالغه‌ی الهی بوده و کسی را در حکمت الهی راه نیست.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 228
گربه گفت:
الحمد للّه معلوم شد که همیشه دروغگو هستی و بدروغ خود دائما رسوا میشوی هرگاه مقتضی حکمت الهی در این بوده پس دعای شیخ را در آن مطلب کاری نیست و او لاف دروغ زده، و آن جماعت و اینگونه کسان که این نسم چیزیرا کرامات دانسته باشند البته بیعقل و نادان و تابع دروغ زن شده باشند.
و یکی دیگر ممکن است که کسی گوید پدرم دعا کرده و خداوند عالمیان ببرکت دعای پدرم عراق را معمور ساخت، لکن نزد عقلاء این نوع دروغ وقوع ندارد، لهذا شیطان است که انسان با کمال و عقل و درک فریب او را خورد و از باده‌ی وسیع شریعت رسول خدا انحراف نموده روی در بیابان ضلالت و گمراهی آورده بمزخرفات کودنان بیعقل باور کرده و فریب خورده و تمیز حق از باطل نکند.
ای موش! سخنان تو میماند بآن زن و شوهری که از برای گوشت جنک کردند و شوهر آن زن را نصیحت و تنبیه نمود.
موش گفت:
بیان فرما تا بشنویم!.
گربه گفت:
حکایت
حکایت
آورده‌اند که در ایام ماضی مردی بود و زنی داشت بسیار سر خود و بی‌تمیز و بی‌ادب، هر چند شوهر گوشت بخانه میآورد بیشتر آن گوشت را زن کباب کردی و بخوردی و تتمه دیگر را صرف چاشت نمودی و بخوردی، چنانکه اکثر اوقات طعام بیگوشت بنزد شوهر آوردی یا آنکه اندکی گوشت بر روی طعام بودی.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 229
پس آن شوهر از بسکه چنان دیده بود کمتر گوشت بخانه میبرد، مگر گاهی که مهمان داشت.
قضا را روزی بمهان عزیزی رسید، از بازار نیم من گوشت خرید و بخانه رفت که طعام از برای مهمان مهیا کند و خود آن مرد بکاری مشغول گردید.
آن زن دید که شوهر از خانه بیرون رفت فرصت یافته نصف آن گوشت را قیمه کرد بخورد و با خود گفت معلوم نیست که تا چند روز دیگر گوشت بخانه بیاورد پس اولی آنست که این گوشت را برده بخانه‌ی همسایه و یا قرض بدهم و یا بسپارم و یا اینکه بر سبیل مهربانی و تواضع تقدیم همسایه نمایم تا بوقت دیگر بکار من بیاید.
و الحاصل باقی آن گوشت را برداشته بخانه‌ی همسایه داد.
و چون شوهرش بخانه آمد گفت:
ای زن طعام پسته شده یا نه؟.
زن گفت: نه!
مرد از شنیدن جواب برآشفت و گفت:
چرا.؟
زن گفت:
غافل شدم گوشت را گربه برد!.
چون آن مرد چنان شنید از خانه بدر آمد و همان گربه را پیدا نمود و زن هم گفت همین گربه است که گوشت را برد، مرد آن گربه را گرفت و بزن گفت سنک و ترازو را بیاورد و گربه را در ترازو گذاشت و بکشید، گربه نیم من بود بعد مرد گفت.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 230
ای زن نگاه کن من گربه را کشیدم نیم من است!،
دست از گربه برداشت و بزن در آویخت و او را میزد و میگفت که تو میگوئی گوشت را گربه خورد و من گربه را در حضور تو کشیدم، اگر اینکه کشیدم گربه است پس گوشت کجا است؟ و اگر گوشت است پس گربه کجاست؟
و او را میزد تا وقتی که بیطاقت شد، پس از اینکه بهوش و طاقت آمد گفت راستش این است که قدری را خوردم و قدری باقیمانده را بهمسایه سپردم.
پس ای موش! اگر قتل عام این شهرها که گفتی بمقتضای حکمت الهی بود پس شیخ را در آن چکار است؟ و اگر بدعای شیخ بود بحکمت چکار دارد.
پس میباید که گوینده و اعتقاد کننده‌ی این قول را بطریق آن زن خائن که مردش او را بسیاست منزجر ساخت معالجه و معامله نمود تا که دیگر این چنین دروغ بی‌فروغ نگوید.
ای موش سؤالی دارم و میخواهم که جواب آن را براستی بگوئی!.
موش گفت:
ای شهریار اگر خوانده باشم یا شنیده باشم جواب خواهم گفت، در هر حال شما بفرمائید؟.
گربه گفت:
اگر کسی از جهل و نادانی مدتی گناه بسیار کرده باشد و بعد از آن که فهمیده و دانا شود و توبه کند و رجوع بجانب اقدس الهی آورد آیا خداوند عالم و عالمیان او را مغفرت دهد یا نه.
موش گفت:
بلی! خداوند عالمیان ارحم الراحمین و اکرم الاکرمین است بی‌شک و شبهه
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 231
او را میبخشد.
گربه گفت:
اگر برعکس این باشد چه گوئی؟.
موش گفت:
نفهمیدم! از این صریح‌تر بیان فرما!.
گربه گفت:
اگر کسی با کمال دانش و عقل و تقوی و صلاح عبادت کرده و مدتی بزیارت حج و طواف و عمره و عتبات در مقام خضوع و خشوع و صلاحیت بسر برده باشد و بیک مرتبه برگردیده باشد و خمر بخورد و زنار در بندد و خوک بچراند و ترک جمیع عبادات کند، آیا این گونه کسی صاحب کشف و کرامات خواهد بود یا نه؟.
موش گفت:
خیر چنین شخصی مرتد است و در شرع مستوجب حد رجم است و اگر او را بسوزانی از گناه پاک شدن ندارد.
گربه گفت:
پس آنانی که ایشان را صاحب کشف و کرامات خوانند و پیر خود میدانند حال ایشان چون است؟.
موش گفت:
آن چنان کسان کودنان بیعقل و شعورند و یا دیوانه و یا کافر خواهند بود.
گربه گفت:
در این باب دیگر حرفی داری!.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 232
موش گفت:
چنین است که گفتم، در این خصوص حرفی ندارم.
گربه گفت:
در تذکره‌ی یکی از مشایخ نقل است که کسی در مکه‌ی معظمه‌ی زادها اللّه شرفا و تعظیما، در خواب دید که با سیصد تن از مریدان بموافقت همدیگر بکعبه رفته و خمر خورده و بت پرستیده و زنار بسته و خوک چرانیده و این همه از آن سبب کرده که عاشق نرسائی بوده و مرتکب آن عملهای نامشروع شده و ترک آن قسم عملهای ناخوش را نکرده!.
ای موش! این هم از جمله کراماتست؟ در این چه میگوئی؟!.
موش گفت:
چنین کسی را چگونه شخص خوب داند مگر کسی که بیعقل و دیوانه بوده باشد.
اما ای شهریار! انسان هر چه باشد جائز الخطاست و از عنصر مختلف خلق شده و نفس و هوی در آن راه دارد و شیطان فریب دهنده در پی است و افعال و اوضاع دنیا در هر ساعت خود را جلوه میدهد، پس احتمال دارد کسی که با این همه علت که در اوست سهوی و خطائی کرده باشد، پس بر عاقل لازم نیست که هر گاه از فرد جاهل افراد فرقه‌یی عمل غیر مناسبی بظهور رسد همه را بر او قیاس کند
پس از گفتگوی زیاد در این موضوع گربه گفت:
ای موش! از تو مزخرفات بسیار شنیده‌ام لکن در خاطرم نیست، اکنون هر کدام را جواب نگفته‌ام بگو تا جواب آنرا گویم!.
موش گفت:
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 233
ای شهریار! اینقدر میدانم که خبث و غیبت را نفهمیده‌یی و این خوب نیست، دیگر اختیار با شما است.
گربه گفت:
ای موش! من خبث و غیبت را نفهمیده‌ام؟،
موش گفت:
بلی! اینقدر میدانم که گفته‌اند:
در هیچ سری نیست که سری ز خدا نیست.
گربه گفت:
ای موش! در این حرفی که گفتی خبث و غیبت است و یا در موعظه و منع امور خبث و غیبت باشد؟ در حالتیکه جمیع کتب معتبر خالی از این احوال نیست، اولا در قرآن مجید در آیه‌های آن مثل قصص پیشینیان مانند نمرود و شداد و عاد و ثمود و فرعون مذکور است که کل از اهل کفر و ضلال و بت‌پرست بوده‌اند و همچنین احادیث و اخبار از کفار و منافقین و اشرار، و حکایت خیر و شر و وعد و وعید و تهدید، از حد بیشمار. و تو اینها را خبث و غیبت میدانی؟.
ای موش آیا چند روزی قبل از این که از چنگ من رهائی یافتی اگر از برای کسی نقل واقعه کنی، عجبا این غیبت باشد؟!.
موش گفت. نه!.
گربه گفت:
باید دانست که غیبت کدام است و خبث کدام.
غیبت حرف پشت سر کردن و صحبت از برادر مؤمن است که در برابر او چیزی نتوان گفت، و چون او غائب شود از برای دیگری صحبت دشوار و ناملایم
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 234
از او کنی و این غیبت است.
و خبث آنست که بگوئی فلانی حوصله ندارد و پریشان است و چیزی ندارد و مبلغی هم قرض دارد و نجابت ندارد، زیرا پدرش فلان کس بود و مادرش فلانه بود و از این قسم حرفها.
و اما آنچه در باب بیعقل و نادان و جاهل و منافق و بی‌نماز و گمراه گوئی و یا شنوی این مباحثه و درس و عبادت خواهد بود.
و اما اینکه گفتی، در هیچ سر نیست که سری ز خدا نیست، این معنی و مغزی دارد زیرا آنچه در نفوس مکنون است آن سر الهی باشد و هر کس بر آن مطلع باشد لابد سر و عرفان الهی در او موجود است و خدای تعالی هر کس و هر چیز را که آفریده همه را بقدرتی فایق و مصلحتی و حکمتی آفریده است و هیچکس در هیچ چیز باطل خلق نشده و خدایرا در این حکمتها و مصلحتها است و چون کسی را بر آن مصلحت و حکمت راه نیست لهذا آن را گویند سر، و آن سر نیز متفاوت است، مثل آنکه سر سایه‌ی آسمان است بر مخلوقات، پس تفاوت بسیار است، و بعضی از اسرار الهی محفوظ و مصون از ادراک اغلب انسان است و بعضی هم از اسرار و آثار قدرت کامله بعقل و شعور در میآید.
و همچنین انسان هر قدر که دانا میگردد آثار قدرت الهی در سینه و دل او جلوه‌گر گردد، و بعضی هم از معرفت الهی و آثار قدرت و رحمت خبر نداشته و مزخرفی چند گویند که عقل و نقل راه بصحت و فهم آن نداشته و آن را اسرار الهی نام نهند، این نوع اسرار مانند بیهوشی و کیف کسی است که چون قلندری و جاهلی بنگ کشیده و اشتها بر او مستولی شده و چیز بسیار خورده و عقل و دانش از او زائل شده از جاده‌ی خیالات مختلفه او را بهندوستان برد و بر تخت و پیل سوار
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 235
شده بزرگیها و شوکتهای خیالیه بیند و در اثر بخار معده و تأثیر کیف بنگ، وسوسه‌ی شیطان از قبیل مکر و تزویر و چیزهای دیگر در خیال او صورت می‌بندد.
چون قلندران نادان جاهل چنان دیده‌اند، لهذا تخم شجره‌ی ملعون را جزء اعظم و حب الاسرار نامیده‌اند.
ای موش! سری که قلندران در کیفیت بنک مشاهده میکنند بسیار بهتر از این اسرار و رموزیست که این فرقه قیاس کرده و گمان برده‌اند.
موش گفت:
ای شهریار! سؤالی میخواهم کرد، لکن خواهش دارم از روی تامل و تفکر از برای من بیان فرمائی تا که خاطر نشین من شود و بدانم که تصوف چیست؟ و صوفی کیست؟.
گربه گفت:
ای موش! صوفی در اصل صوف بوده و اهل تحقیق گفته‌اند، صاد صوفی از صبر است و واوش از وفا و فایش از فنا و در قول بعضی دیگر، صادش صلاحیت و واوش وقار و فایش فقر و فاقه، و بسیاری هم گفته‌اند که صوفی یعنی راستکار و پاک دل و طاهر و پاکیزه اعتقاد و صالح، که خالی از عشق و مکر و حیله و کید و تزویر و شید و سالوس و حماقت و سفاهت بوده باشد و آنچه از خدا و رسول و علماء شریعت باو رسیده همه را از روی صدق و صفا، راست و درست فهمیده و بآن قیام نماید، نه آنکه صوفی باید دین علیحده و معرفتی غیر از معرفتی که از ائمه‌ی هدی نقل شده داشته باشد، و باید آن را بدلیل آثار و قدرت و صنعت صانع دانسته و بیان نماید نه اینکه بغیر از این طریق دین و مذهبی و قاعده‌یی چند از روی راه تقلید و هوای نفس و فریب شیطان، ساخته و بر آن اسمی و نامی گذاشته و خود را صوفی شمرند.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 236
صوفی که بمعنی راستکار است هر گاه بر کسی اطلاق گردد که در او این معنی نباشد، چنان میماند که اسم و مسمی غیر مطابق و بی‌ثمر باشد.
مثلا اگر کسی را که آهنگری داشته باشد جراح گویند و یا اینکه خیاط را زرگر نامند، این اطلاق بیجا و بی‌ثمر است و برای آنکس که باین نام نامیده شود جز دروغ که بهم رسیده ابدا فایده‌یی ندارد.
ولکن هر گاه کسی را بآن شرط که گذشت او را صوفی گویند، لا شک اطلاق آن بر آنکس صحیح و در آن نقص و عیبی واقع نمیشود.
پس هر گاه صوفی از تقلید و عناد بگذرد و بشرع شریف رسول عمل کند و بصدق و صفا سلوک نماید صوفی حقیقی خواهد شد و هر گاه مطلب و مسلک او تقلید و ریا و کید و شید و زرق و سالوس باشد، هر گاه او را صوفی خوانند و یا او خود را صوفی نامند فی الواقع او بشخصی ماند که گناهکار باشد و خود را طاهر نام گذارد.
پس بگفتی طاهر پلید مطهر نمیشود و باطلاق آن اسم بر او هرگز پاکیزه نخواهد بود، زیرا گفته‌اند:
بر عکس نهند نام زنگی کافور.
پس چون جاهل و ابله و نادان، این گونه اسماء مثل صوفی و طاهر را شنود گمان کند دارای آن اسم مرد خوب و پاکیزه کردار و خوش رفتار است.
پس از این گربه گفت.
ای موش! اگر دیگر حرفی داری بگو!.
موش گفت:
آمنا و صدقنا!.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 237
گربه گفت:
آمنا گفتن تو بمن مثل شرکت کردن آن دو یهودی میوه فروش میماند که با یکدیگر دکان بشراکت داشتند.
موش گفت:
این قضیه چه بوده؟ بیان فرما تا بشنوم!.
گربه گفت:
حکایت
حکایت
آورده‌اند که در شهر کاشان دو شخص دکان خربزه فروشی داشتند، میخریدند و میفروختند.
یکی همیشه در دکان بود و یکی در تردد و گردش، و آن شریک که در تردد بود از شریک دیگر پرسید که امروز چیزی فروخته‌یی؟.
گفت: نه و اللّه!.
گفت: چیزی خورده‌یی!.
گفت: نه!.
گفت:
پس خربزه‌ی بزرگی که دیروز نشان کرده‌ام کجا رفته که حالا معلوم و پیدا نیست؟! و من در فکر آنم که در وقت خوردن آن خربزه رفیق داشته‌یی یا نه؟ و این گفتگو را که میکنم میخواهم بدانم که رفیق تو که بوده است.
شریک گفت:
ای مرد بواللّه العظیم سوگند که رفیقی نداشته و من نخورده‌ام!.
آن مرد بشریکش گفت:
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 238
من کسی را باین کج جلقی و تند خوئی ندیده‌ام که بهر حرفی از جای درآید و قسم خورد، من کی مضایقه در خوردن خربزه با تو کرده‌ام؟ مطلب و غرض آنست میترسم این خربزه را اگر تنها خورده باشی آسیبی بتو رسد چرا که آن خربزه بسیار بزرگ بوده.
آن رفیق بشریک خود گفت:
بخدا و رسول و بقرآن و دین و مذهب و ملت قسم که من نخورده‌ام!.
بعد آن مرد گفت:
حالا اینها را که تو میگوئی اگر کسی بشنود گمان میکند که من در خوردن خربزه با تو مضایقه داشته‌ام، زینهار ای برادر از برای اینچنین چیز جزئی از جای برآئی! اینقدر میخواهم که بگوئی تخم آن خربزه چه شد و اگر نه خربزه فدای سر تو، بگذار خورده باشی.
آن مرد از شنیدن این گفتگو بیتاب شد و بدنیا و آخرت و بمشرق و بمغرب و بعیسی و موسی قسم خورد که من ابدا نخورده‌ام.
آن مرد گفت:
این قسمها را برای کسی بخور که تو را نشناخته باشد، با وجود این من قول تو را قبول و باور دارم که تو نخورده‌یی اما کج خلقی تا باین حد خوب نمیباشد.
الحاصل پس از گفتگوی زیاد. آن شریک بیچاره گفت:
ای برادر من نگاه کن ببین! تو چرا اینقدر بی‌اعتقادی؟ قسمی و سوگندی دیگر نمانده که یاد نمایم، پس از این از من چه میخواهی؟، این خربزه را بهر قیمت که میدانی بفروش میرسد از حصه‌ی من کم نموده و حساب کن!.
آن مرد گفت:
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 239
ای یار من از آن گذشتم و قیمت هم نمیخواهم، بد کردم، اگر من بعد از این مقوله حرف زنم مرد نباشم، میخواهم حالا بدانم که پوست آن خربزه باسب دادی و یا بیابو و یا بدور انداختی؟.
آن فقیر تاب نیاورد، گریبان خود را پاره پاره کرد و رو بصحرا نمود.
ای موش تو نیز در هر حرفی پانصد کلمه از من دلیل و نظیر خواستی و قبول کردی و باز از سر نو گرفتی و گفتگو میکنی.
موش چون این نظیر را از گربه شنید سکوت اختیار کرد.
گربه گفت:
ای موش چرا ساکت شده‌یی؟.
موش گفت:
ای شهریار بیش از این دردسر دادن خوب نیست، اگر شفقت فرمائی تا برویم و صحبت را بوقت دیگر گذرانیم اصلح و بهتر خواهد بود، چرا که گفته‌اند:
یار باقی صحبت باقی
گربه گفت.
بلی بسیار خوب! حالا تو برو بخانه‌ی خود که ما هم برویم، لکن ای موش میخواهم مرا حلال و آزاد کنی زیرا که اراده‌ی سفر خراسان دارم و میترسم که مبادا اجل در رسد و مرگ امان ندهد که بار دیگر بصحبت یکدیگر برسیم، چرا که گفته‌اند.
شعر
افکند بغربت فلک بیباکم آواره بکرد گردش افلاکم
یا رب ز کدام چشمه نوشم آبی؟ آیا بکدام گوشه باشد خاکم؟ کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 240
پس چون موش از گربه این را شنید در دل شوق تمام بهم رسانید و با خود گفت: گربه عجب مژده‌یی داد که بسفر خراسان میرود و ما را از مشقت و آزار فارغ میسازد و برای دفع الوقت بزبانی گفت.
ای شهریار؟ انشاء اللّه تعالی دیدار شریف بخیر و خوبی دیده شود.
پس از این تعارفات ظاهری موش بخانه رفت و گربه روان شد و میگفت که اکنون در گوشه‌یی کمین کن تا شاید موش را خاطر جمع کنم و او را بچنگ آورم.
گربه این فکر را کرد، قضا را ترازو کهنه‌یی افتاده بود، گربه رفت در پس آن ترازو پنهان شد.
موش چون بخانه رفت با خود گفت: گربه رفت که تا کجا لقمه‌یی برباید، اکنون فرصت غنیمت است و حالا میباید بیرون رفت و صحرا را سیر و صفائی کرد، زیرا یقین است که حالا در این حوالی نیست.
موش باین خیال از خانه بیرون آمد، برمیجست و فرو میجست و رقص کنان این دو بیت را میخواند:
شعر
دشمن ز برم برفت و من شاد شدم و از غصه و درد و رنج آزاد شدم
دیدم رخ عیش و چون ندیدم رخ خصم صید دیگری بودم و صیاد شدم
هر دم نغمه‌ی تازه و پرده‌ی بدیعی و شعر غریبی میخواند و میرقصید
در این اثناء گربه میدید و با خود میگفت: آخر صبر کن و شتاب مکن زیرا پیغمبر خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرموده:
الصبر مفتاح الفرج
و شاعر هم در این معنی گفته:
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 241
الصبر کالصبر مرفی مرارته لکن عواقبه أحلی من العسل
پس موش کم کم بنزدیک ترازو آمد.
گربه از بیم آنکه مبادا موش از چنگش خلاصی یابد، چنان جست و خیز کرد که در حالت گرفتن موش سه معلق زده بروی یکدیگر بغلطیدند و موش را بچنگال و دست و پا فرو گرفت و در حالتیکه نفس میزد و عرق بر جبین مردانه‌ی او نشسته بود این بیت را برخواند.
ایدل دلدار چونت یافتم اول بازار گم کردم تو را
آخر بازار خوبت یافتم بعد از آن گفت:
ای موش! چه حال داری؟.
گفت:
ای شهریار! حالی بر من باقی نمانده است و الان خود را در حالت نزع مییابم!.
گربه گفت:
دغدغه مکن که مرا با تو کاری نیست!
موش گفت:
اگر باور کنم عقلم نباشد.
گربه گفت:
چرا باور نمیکنی؟. چون است که من قول تو را در باب بره بریان و یخنی راست و درست دانستم و مدتها در انتظار نشستم؟
ای موش ای جان من. ای عمر و زندگانی من. و ای برازنده‌ی کام و جان
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 242
و دل من! چه ساعت نیکوئی بوده این که مرا بدیدار تو دیده روشن و منور شد!، آیا کسی چنین وصلی دیده و یا چنین شهد مرادی چشیده و چنین عیشی شنیده باشد؟.
الحمد للّه رب العالمین حمد و سپاس خدای را عز و جل که کام دل و آرزوی مرا بدیدار تو حاصل گردانید.
موش اشک از دو دیده روان و خجل و شرمسار سر در زیر افکنده و حیران و سرگردان و مضطرب خود را ببیماری و رنجوری افکند.
پس گربه با خود گفت: اگر فورا او را بکشم غم از دل من بیرون نخواهد رفت و اگر ببازی مشغول شوم ترسم از دستم رهائی یابد.
پس او را از خانه‌ی خودش دورتر برد و آنگاه دست و پایش را بدندان بشکست و او را گذاشته گفت: السلام علیک ای موش.
موش پس از این صدمه و واقعه جواب نگفت.
گربه گفت:
چرا جواب نمیگوئی؟.
موش گفت:
ای شهریار مرا این نوع سیاست از تو توقع نبود زیرا که تو طالب علمی و خداوند عالمیان در کلام خودش فرموده:
الْکاظِمِینَ الْغَیْظَ وَ الْعافِینَ عَنِ النَّاسِ.
و حدیث حضرت رسول است:
لا یرحم الله من لا یرحم الناس.
عجب میدارم از لطف و مروت شهریار که چرا در حق من تا این درجه کم مرحمت بوده.
باری، اگر چه میدانم که آتش غضب شهریار فرو مینشیند و مروت پیشه ساخته من حقیر را میبخشاید و هیچوقت روا نبود که من بیچاره باین شکل بیدست و پا
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 243
مانم و عیال و اطفالم بی‌معیشت و سرگردان مانند.
گربه از شنیدن این گفتگو تبسمی کرد و گفت:
ای موش آن قورمه و یخنی چه شد؟.
موش گفت:
نشنیده‌یی که بزرگان گفته‌اند:
چو تیره شود مرد را روزگار همه آن کند کش نیاید بکار
چه چاره که غفلت ورزیدم و حال از بدبختی بکیفر آن گرفتار شده و از جهالت و ستم میمیرم؟.
گربه گفت:
اکنون در دست من گرفتار و اسیری و در معرض موتی و بالاخره اندرون من جای تو خواهد بود، نیکو تأمل کن که بغیر از عمل، از آن مزخرفات صوفیه تو را سودی و فایده‌یی نخواهد بود.
موش گفت:
آخر نه تو ای شهریار گفتی که در میان ایشان چنین گفته شده است که هر کس از عالم جسمانی گذشته واصل میشود؟، اگر چنانچه نیکو کاری لابد و لاشک الواصل الی رحمة لله الملک الجلیل خواهید شد و اگر از اهل معصیت و بد کاری الواصل الی الدرک الاسفل فی النار خواهی بود.
گربه گفت:
از خلوت نشینان که میگفتی اکنون تو را نفعی دارد و اگر انصافی داری و میدانی که آن حلوای ارده که گفته شد اگر محل اعتباری میبود بیان آن حلوا را هر یک از پیغمبران بامتان و اوصیاء و اصحاب خود نازل میکردند و حضرت
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 244
رسول خدا که رحمة للعالمین است آنچه پاکیزه‌تر و بهتر و معتبر است مخصوص او و ذریه‌ی او و امتانش از جانب حق باو وحی و الهام میشد و مادام اصحاب و اوصیاء که از غیر احقند مدعی و صاحب این رتبه نباشند از کجا شیخ کم سواد را آن رتبه حاصل شد؟.
و اگر گوئی که پیغمبران دانستند و اصحاب و اوصیای ایشان خود ترسانند پس نسبت بپیغمبران تهمت گفته‌اند و تقصیر لازم دانسته که تبلیغ رسالت نکرده باشند.
ای موش! میدانی آن حلوا کدام است؟.
موش گفت: نه!.
گربه گفت:
کیف شراب و بنگ و شوق هوی و هوس نفسانی است که جاهل و فاسق را از او شوری در دل بهم رسد و عاقل و دانا از ایشان و کردار و اعمالشان بیزار.
مثل اینچنین کسان مثل مرد بیدست و پائی است که شناوری هم نداند و در بحر عمیق غوطه‌ور شود، البته یا غرق میگردد و یا در کام نهنگ و امثال آن گرفتار میشود.
ایشان یعنی آن مدعیان تصوف بکمال نادانی متوجه خیال و فکر رقیق و بحر عمیق گردیده و بی‌کشتی شریعت و بی‌لنگر حقیقت و بی‌ملاح علم و بی‌بادبان مرشد و بی‌دانستن شناوری، خود را در دریای تفکر بیخود افکنده و در کام نهنگ شیطان در گرداب قلرم بطلان گرفتارند و شیطان هر ساعت ایشان را بطریقی و نوعی فریب میدهد تا اینکه بدرجه‌یی گمان برده و می‌برند که از بحر عمیق غوطه خورده و خلاص شده‌اند و گوهر آبدار بدست آورده‌اند و چون خداوند عالمیان عالم بافعال ایشان و گمراه ساختن شیطان از خرقه‌ی بنی آدم است لهذا در کلام مجید فرموده:
یا بَنِی آدَمَ أَنْ لا تَعْبُدُوا الشَّیْطانَ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 245
و فرستادن پیغمبران و کتابها و نقل قصص پیشینیان و اندازه تهدید و وعید و امر و نهی و منع از نامشروع و ناشایسته از برای این است که هر کس بالغ و عاقل و مکلف بوده باشد متابعت امور شرع رسول خدا و اقوال علمای دین مبین نموده براه ضلالت شیطانی گمراه نگردد، و هر کس که متابعت هوی و هوس کند و پیروی شیطان نماید هر آینه متسوجب عذاب الهی بوده حیران و سرگردان بوده باشد.
ای موش! اگر شخصی را گویند کافر است و خود آن شخص مسلمان باشد بگفتن مردمان کافر نمیشود و هر گاه کافریرا مؤمن نام برند باین نام نهادن او از کفر پاک نخواهد شد.
و همچنین در میان مردم بسیار باشد که شخصی را فلان خان و فلان سلطان اسم گذارند و حال اینکه دارای آن اسم گرسنه و برهنه باشد.
و همچنین بسیار کس میشود دارای مال و نعمت است و او را باسم و لقب بسیط و سهلی خوانند.
پس در این صورت معلوم شد که اسم را بفعلی کار نیست، اما میباید آنشخص که ترقی میکند باسم خوب و لقب خوب فراخور آن اسم و لقب کاری و فعلی کند که شایسته‌ی حال او باشد.
پس بنی آدم باید چنین سلوک با مردم نماید که از گفتن و شنیدن و نشستن و برخواستن نقصی بر او وارد نیاید و از منهیات و محرمات اجتناب نماید.
پس ای موش! صوفی اسمی است بمعنی صاف بناء علیه، اگر کسی در عبودیت از عیوبات دینی صاف و بیغش و تابع شرع شریف بوده باشد از این بهتر و خوبتر چه باشد؟. و اگر جاهل و نادان و گمراه بوده باشد و گوید من صوفیم دروغ گوئی و تهمت نموده و خائب و خاسر خواهد بود.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 246
و بمفاد حدیث حضرت رسول علیه الصلاة و السلام که فرموده:
یحشر المرء مع من أحب، ملحق و محسوب خواهد شد.
موش گفت:
ای شهریار نامدار! مرا اندام آزار میدهد و شما مفصلا بیان و نصیحت میفرمائی، اگر تو چنان محبتی کنی و طریقه‌ی ذره پروری درباره‌ی من فقیر بجا آوری و مرا معالجه کنی بعد از این هر چه گوئی و آنچه فرمائی سرنپیچم و عبد و مطیع و فرمانبردار باشم.
گربه گفت:
خاطر جمع‌دار که بنده در شکسته بندی مهارت تمام دارم، الحال دست و پای تو را می‌بندم و در زمانی نزدیک انشاء اللّه صحت خواهی یافت و موافقت ما و تو تازه خواهد شد و چند روز زندگی عاریه را با یکدیگر بطریق صحبت و موانست بسر خواهم برد و تو خاطر جمع دار
ای موش! در خاطر داری آنچه در میانه‌ی ما و تو در باب مهمانی و صحبت گذشته است و قبل از این شما بیتی را از گلستان سعدی خواندی و آن این است:
زبان بریده بکنجی نشسته صم بکم به از کسی که نباشد زبانش اندر حکم
ای موش! این همه گفتگو که در میانست از مخالف و موافق از برای آن است که بعضی بکمال شعور و قابلیت تشخیص، معانی آیات و احادیث و اخبار در کلام اکابر فهمیده و اشعار کرده و بعضی از روی جهل و نادانی بعقل ناقص خود قیاس معنی باطل کرده‌اند و بضلالت و گمراهی هوای نفس و شیطان و کمال خریت گرفتارند.
و این معنی که کسی زبان بریده باشد و در کنجی نشسته بهتر از آن است
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 247
که زبان در حکم او نباشد، این است که بی‌اختیار سخن گوید که باعث فتنه و آزار باشد، و آن تمسخرها و ستم‌ها که تو با من کردی بسبب کیفر آن اعمال و گفتگو های خودت بدام من افتادی.
موش پس از شنیدن این مقال فریاد و فغان برآورد و بنیاد عجز و بیچارگی کرد
شعر
اظهار عجز پیش ستم پیشه ابلهیست اشک کباب باعث طغیان آتش است
گربه گفت.
ای موش! در کتب بزرگان ذکر کرده‌اند که چون صبح روز میشود اعضاء و جوارح همه با یکدیگر تهنیت و بازدید نمایند و هر یک از یکدیگر احوال پرسی مینمایند و لسان حال هر یک گویا میگوید:
الحمد للّه حال من بخیر است!.
شعر
بهمه حال شکر باید کرد که مبادا از این بتر گردد
تا مادامی که تو را حرکت و سکونی هست، میباید شب و روز بکمال تفکر و تدبر شکر کنی که مبادا از این بدتر گردد و عدم شکر و رضا بقضاء سبب نقص و ضعف اعتقاد در دین و ایمان شود.
کسانی که در معرفت الهی و تذکیر و توصیف خلفای دین مبین خلاف نمایند و اختلاف جویند و بعقل ناقص خود محاجه نمود، و بدلیل و برهان غلط ثابت کنند و سر و مال و جان و ایمان را بسبب نگاه نداشتن زبان تلف نموده و آیه‌ی وافیة الهدایه خَسِرَ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةَ ذلِکَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبِینُ، موافق حال آنهاست.
موش گفت.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 248
ای شهریار! هر چند مجروح و خسته‌ام لکن در خدمت شهریاری محبوسم که کان مرحمت و احسان است، توقع به مراحم شهریار دارم که سؤال مرا بوجه معقول خاطر نشان فرموده و جواب گوئی تا دلم یکباره از شبهه و شک بیرون آمده و متوجه امر یقین گردد.
گربه گفت:
بگو!
موش گفت:
ای شهریار! بر فرض خلاف و اختلاف و اعتساف صوفیه در مسلک و امور و اوضاع خود، چرا مردم رغبت دوری از خلافت و مخالفه‌ی ایشان نمینمایند و مریدان و تابعان آنها روز بروز بیشتر میشوند؟.
آخر بر فرض ایشان نادان و بیعقل، دیگران چرا بعقل خود عمل نمینمایند تا که از راه نروند و متابعت ایشان نکنند؟.
گربه گفت:
ای موش! در این سؤالیکه کردی و پرسیدی چند جهت دارد، اکنون بعضی وجوه را از برای تو نقل و بیان کنم تا بر تو واضح و روشن گردد.
اولا آنکه عقل و ادراک مردم بهمه چیز نمیرسد و پی نمیبرد و بی‌مربی و بی‌معلم علم شریعت از پیش نمیرود.
دیگر آنکه آنچه را جماعت صوفیه از راه ریب و ریا بخلق القاء میکنند و خود را در نظر مردمان ساده لوح، در لباس تقوی و حقیقت شناسی و عرفان بافی جلوه میدهند و احیانا بمریدان بایماء و کنایه اشاره میکنند که مخالفان مسلک صوفیه و منکران آنها دور از ایمان و ایقانند و در صراط خطرناک ضلالت سائراند و
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 249
از این جهت تابعین آنها بر حسب القاها و شطحات مصطلحه‌ی پیشوایان گوش و هوش و فؤاد ایشان (یعنی مریدان) عادت گرفته و هر ساعت شیطان با نفس ایشان در ساخته و یکی شده و آنها را از راه تقلید بمقام تعصب در آورده و از راه حقیقت و معرفت باز میدارد و بتیه باطل و وادی گمراهی میاندازد.
هر گاه چنین کسانیکه در عقل آنها ضعف باشد و مرتبه‌ی دانش و علمشان ناقص، البته آنچه از آنها بظهور و بروز میرسد همه باطل است.
طریق دیگر آنکه، جمعی از مردم مسلمان دارای صداقت و حسن نیت میباشند و بر حسب ظاهر گوش بکلمات نصایح‌آمیز ایشان داده که نماز خوب و روزه و شب بیداری خوب است و ذکر توحید الهی سبب زیادتی ایمان و ایقان است و خود جماعت صوفیه ظاهرا در این مسلک و ترتیب خود را ثابت و عامل مینمایند و تابعین و مریدان بیچاره از کنه مقصد و اغراض باطنیه‌ی آنها که جلب قلوب و منابع شخصیه میباشد بی‌اطلاع و اصلا بیخبر، لهذا در دام اعتقاد و اخلاص بایشان افتاده و یوما فیوما بر ارادت میافزایند و انس میگیرند و مرتبه مرتبه ایشان را فریب میدهند تا آنکه تماما بدام میافتند چنانکه صیادان کبوتر میگیرند.
موش گفت:
ای شهریار! صفت و کیفیت صیادان هند و عراق را از برای من بیان فرما.
گربه گفت:
آورده‌اند که صیادان هند وقتیکه قصد شکار و صید آهو دارند، آهو بره‌یی را بدست آورده و ریسمان درازی را بر دو شاخ او بسته و در مرغزار و صحرای سبز و خرم رها میسازند، و او بمرام خود میچرد و صیادان نیز در کمینگاه آن دشت و صحرا نشسته، چون آهوان ابنای جنس خود را به فراغ بال میبینند که میچرد،
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 250
خاطر جمع گشته و با آن آهو الفت گرفته و میچرند و پس از چندی ببازی مشغول میگردند و در هنگام بازی سر در سر هم میگذارند و بعد از آن ریسمانی که بر شاخ بره آهو بسته‌اند در شاخ دیگران بند میشود، پس هر قدر قوت میکنند، خلاصی ندارند، پس از آن صیادان از کمینگاه برجسته و آهوان در دام افتاده را گرفته و فارغان آغاز رمیدن کرده می‌جهند و آن بیچارگان گرفتار در دام صیادان میمانند.
اما راه و رسم صیادان عراق آنست که کبوتری در دام دست آموز دارند و در زمینی که دام از برای صید کبوتران در خاک کرده‌اند دانه ریخته‌اند و آن کبوتر دست آموز را که بال بمقراض بریده‌اند در آن دامگاه سر میدهند و خود در کمین نشسته، چون کبوتران در هوا پرواز میکنند میبینند که صحرای وسیعی است و کبوتری فارغ بال بچرا و چریدن مشغول است، پس آن کبوتران بهوای آن کبوتر در زمین می‌نشینند که چرا نمایند همین که مشغول بچرا میشوند ناگاه صیادان از کمین رشته‌ی آن دام که گسترده‌اند میکشند و همه را یکباره مقید دام خود میسازند.
پس مثل آن جماعت صوفیه باین مثل و حکایت میماند و آن صیاد شیطان لعین است و مردمان صاف و صادق و کم عقل مثل آن آهوان صحرائی یا مثل آن کبوتران آسمانی میمانند زیرا چون ابنای جنس خود را دیدند و رغبت مؤانست کردند گرفتار ابلیس بر تلبیس میکردند.
دیگر آنکه بانواع ریب و ریا بنیاد مزخرفات با مردم ساده دل مینمایند، چنانکه آن مرد قلندر، پادشاه و وزیر و وکیل را ببافتن مندیل خیال از راه بدر برد.
موش گفت:
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 251
ای شهریار! این حکایت چگونه بوده، توقع و رجا آنکه بیان کرده و نقل فرمائی.
گربه گفت:
حکایت
حکایت
ای موش! آورده‌اند که در زمان سابق پادشاهی بود در خراسان قلندوری در آن مملکت بوده و آن قلندر کوچک ابدالی داشت، و آن کوچک ابدال چند بیت از قصیده‌ی آن قلندر یاد گرفته بود.
روزی آن کوچک ابدال در چهار سوق بازار بپادشاه دچار گشت و شروع بخواندن قصیده کرد، با اینکه چند شعر با موزون را بنهایت بد آوازی خواند پادشاه را بسیار خوش آمد و مبلغ دوازده تومان زر نقد بآن کوچک ابدال داد، کوچک ابدال هم زر را برداشته بخدمت آن قلندر آمد و شرح حال را برای او نقل نمود، آن قلندر با خود گفت هر گاه این کوچک ابدال باین ناموزونی چند بیت غلط خوانده با وجود این پادشاه را خوش آمده است و این قدر مرحمت و عنایت هم فرموده است، پس اگر من خودم در کمال موزونیت این قصیده را در حضور پادشاه بخوانم مبلغهای کلی از پادشاه خواهم گرفت و یا اینکه وظیفه‌ی هر ساله را یقینا از برای من برقرار خواهند فرمود،
پس از چند روزی کوچک ابدال و جمیع قلندران آن مبلغ زر را صرف نمودند، بعد از آن قلندر برخواست و بامید انعام و بخشش پادشاه بر سر راه پادشاه آمد.
قضا را آنروز پادشاه با وزراء و امراء و وکلاء و ارکان دولت سوار شده بسیر و سیاحت میرفتند، چون قلندر شوکت پادشاه را بدید پیش دوید و شروع بخواندن قصیده کرد، قلندر چند بیتی از آن قصیده بخواند پادشاهرا بمرتبه‌یی بد آمد که
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 252
فرمود بسیاست هر چه تمام قلندر را بکشند، چون پادشاه برفت، جلادان ریختند که قلندر را بقتل رسانند، آن قلندر از بیم کشته شدن و از ترس جان خود بوزیر گفت:
چه شود که اگر مرا بقتل نرسانی و خلاص کنی؛ زیرا مرا کاری چند از دست میآید که در روی زمین از هیچکس نمیآید.
وزیر گفت:
ای قلندر! از دست تو چه میآید؟.
گفت:
از آنجمله مندیل خیال را خوب میبافم، چنانکه چشم هیچ بیننده‌یی ندیده باشد، بلکه پادشاه روی زمین نیز چنین قماشی بر سر نگذاشته است.
وزیر از سخن قلندر بسیار تحیر نمود.
و باز قلندر گفت:
خاصیت دیگر آنکه حلال‌زاده میبیند و حرامزاده نمیبیند و از طرح و رنگ قماش از بافندگان عالم عاجزند.
وزیر گفت که او را نکشند و این معنی را بپادشاه عرض نمود، پادشاه قلندر را طلبید و گفت:
ای قلندر! از برای من می‌توانی مندیلی بباقی که کسی ندیده باشد؟.
قلندر گفت:
بلاگردانت شوم! اگر ولینعمت امر فرماید مندیلی ساخته و سامان دهم که دیده‌ی دوربین فلک ندیده باشد، اما چشم حرامزاده از دیدن آن محروم است. و حلال‌زادگان آنرا مشاهده میتوانند کرد.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 253
پس پادشاه فرمود تا مبلغی زر تحویل و تسلیم قلندر نمودند که صرف کارخانه و مصالح آن نماید.
پس قلندر مبلغ زر را از کارگذاران شاه گرفت و برفت و بعیش و عشرت مشغول گردید تا مدتی چند بگذشت.
یکشب پادشاه گفت ای وزیر! اثری از مندیل قلندر ظاهر نشد!.
پس چون آنشب صبح شد وزیر شاطر خود را نزد قلندر فرستاد تا که هر قدر از آن مندیل بافته شد ببرد و بنظر پادشاه برساند.
شاطر چون بمنزل قلندر آمد و نقل مندیل را در میان آورد قلندر در حال شاطر را برداشته بر سر دستگاه آمد تا که در نظر آرد که چقدر خوش رنگ و پر نزاکت و لطافت بافته شده و بداند که هیچکس چنین قماشی ندیده است.
شاطر بیچاره هر چند نظر و نگاه باطراف کرد چیزی بنظرش در نیامد ولکن از ترس آنکه اگر بگوید چیزی نیست حرامزادگی او ظاهر گردد از خوف و توهم بنای تعریف و توصیف گذارد و خود بیخود بسیار تحسین نموده و معاونت بخدمت وزیر نمود و گفت که قلندر مرا برداشت و بر سر دستگاه برد بنده آن مندیل را دیدم بسیار نازک و لطیف و خوش طرح و رنگین است و تا امروز هیچکس چنین پارچه‌ای خوش قماش و خوش طرحی نیافته و ندیده است.
وزیر این همه تعریف را که از شاطر شنید با خود گفت که میباید رفت و تماشا کرد و تعجیل نمود که زودتر تمام کند و دیگر اینکه امتحان کنی که چشم تو میبیند یا نه، مبادا که در مجلس پادشاه آن مندیل را نبینی و مردم بتو گمان بد ببرند.
لهذا برخواسته خود تنها نزد قلندر رفت، قلندر بسیار وزیر را احترام و
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 254
تعظیم نمود، بعد از آن وزیر را برداشته بر سر دستگاه برد وزیر هر چند نظر کرد و ملاحظه نمود اصلا چیزی بنظرش در نیامد و با خود گفت دیدی که چه بر سر تو آمد، شاطر بی‌سر و پائی حلال‌زاده درآمد و تو حرامزاده شدی!.
پسر وزیر کودن احمق بیچاره شروع در تعریف کرد که ای قلندر آفرین بر تو که بسیار صنعت بکار برده‌یی!.
چون قلندر دریافت که مکر و حیله‌ی او در گرفته است، گفت:
این راهها و بوته‌های سرخ و زرد و رنگهای فرنگ را تماشا کن و آن راه و خط یاسمنی و بوته‌های ریزه که در میان راههاست و آن سبز زمردی را مشاهده بفرما که چقدر جلوه‌گر است!.
وزیر از روی رغبت تمام تحسین مینمود، اما درد دیگر داشت و با خود میگفت که اگر گوئی چیزی نیست و نمی‌بینم گاهست که دیگران میآیند و میبینند حرام- زادگی تو ثابت میشود.
پس وزیر ضعیف العقل از راه حماقت، باز بسیار تعریف و توصیف کرد و بیرون آمد و بنزد پادشاه رفته بنیاد تعریف و تحسین مندیل را نمود، چون وزیر دست چپ و ناظر شاه آن تعریفها را از وزیر شنید بشانی شائق گشته علی الصباح بمنزل قلندر رفت و قلندر ایشان برداشته بر سر دستگاه آورد و بطریق اول بیان و نشان بایشان داد، ایشان نیز از وهم حرامزادگی تعریف بسیار کرده بیرون آمد و بخدمت پادشاه رفته صد برابر وزیر اول تعریف کرد.
پس چون پادشاه روز دیگر بر آمد در بابت مندیل تعجیل نمود، وزیر پا شده و بقچه لفافه‌یی همراه خود برد بمنزل قلندر رفت؛ پس از آن قلندر به اندرون خانه آمد و دو دست در برابر یکدیگر نگاه داشته مثل کسی که بر روی
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 255
دست چیزی دارد و دو دست خود را بروی لفافه گذارد و سپس هر دو دست را کشید و لفافه را پیچید و بدست شاطر وزیر داد و شاطر آن بقچه را بروی دست نگاه داشت تا خدمت پادشاه رسیدند و در حضور پادشاه آن بقچه‌ی خالی را گشودند، پادشاه چون چیزی در آن ندید با خود گفت که مبادا امروز وزراء و ارکان دولت گمان حرامزادگی بر من ببرند لهذا گفت:
شما هر یک کدام طرح این مندیل را پسندیده‌اید؟
ایشان هر یک صفت طرحی را کردند، پادشاه هم لاعلاج تعریف بسیار کرد و آن بقچه را بدست صندوق‌دار خود سپرد و برخاسته آزرده و متفکر باندرون حرم رفت و مادر خود را طلبید و گفت:
ای مادر! سؤالی از تو میکنم و میخواهم راست بگوئی!.
مادر گفت:
ای فرزند بپرس!.
پادشاه گفت:
تو عمل نامشروع نموده‌یی و از باب خیانت برآمده‌یی و مباشرت با غیر پدرم هیچ کرده‌یی؟.
مادر گفت:
نه! من و پدرت هر دو باکره بوده‌ایم که بهم رسیدیم تا تو بهم رسیدی.
پادشاه برآشفت و گفت:
ای مادر قبول ندارم!.
مادر گفت:
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 256
ای فرزند این چه حکایت و چه نقلی میباشد که تو امروز با من میکنی؟ و این چه پریشان اختلاط و مزاج بی‌معنی و یاوه گوئیست که با من مجری میداری، مگر خدای نخواسته چه واقع شده؟، راست بگو تا من بدانم! و مطلب را حالی کن.
پادشاه گفت:
ای مادر! بدانکه شخص قلندری مندیلی بافته است و میگوید حرامزاده نمیبیند و حلال‌زاده میبیند و آن مندیل را بمجلس آوردند همه امراء و وزراء دیدند و تعریف کردند و من هر چه نظر و دقت کردم چیزی ندیدم، ای مادر! حال نزد تو آمده‌ام و سؤال میکنم اگر راست گوئی خوب و الا هم تو را و هم خود را هلاک میسازم!.
مادر قسم یاد کرد و گفت در عمر خود دست نامحرمی بدامن من نرسیده، اما اگر میخواهی از این معنی با خبر گردی در خلوت آن قلندر را طلب نما و بانعام و چرب زبانی او را امیدوار نموده شاید از آنشخص مذکور این معنی را توانی کشف نمائی، و اگر راست نگوید او را تهدید و سیاست نما تا اینکه پرده از روی این کار برداشته شود و حقیقت آن حال بر تو واضح و معلوم گردد.
بنابراین پادشاه یکروز خلوت نمود و آن قلندر را طلبید و نوازش بسیار فرمود و گفت:
انعام و اکرام از تو دریغ نخواهم نمود بلکه تو را انیس و جلیس خود خواهم داشت، و الحاصل نوازش بسیار بقلندر کرد و چرب زبانی زیاد هم نمود تا آنکه گفت:
بآن خدائی که مرا و تو را و جمیع مخلوقات را آفریده است و روزی میدهد، حقیقت مندیل خیال که بافته‌یی و میگوئی چشم حرامزاده او را نمیبیند، برای من بیان کن!
پس از شنیدن این مقال قلندر عرض نمود:
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 257
ای پادشاه! بنده چهل سال است مسافرت کرده‌ام و با هر گروه و با هر فرقه و طائفه‌یی از نوع انسان ملاقات نموده و بر و بحر عالم را سیر و سیاحت کرده‌ام و تا کنون اندکی کامل شده‌ام و سعی در معیشت بر من مشکل شده. کوچک ابدالی بهم رسانیدم و چند بیتی را سعی کرده و از بنده فرا گرفت و روزی ببازار رفت که سعی در طلب و جلب معیشت نماید و تحصیل پارچه نانی کند، قضا را بآستان رفیع مکان پادشاه آمده بود و شروع بخواندن قصیده کرده بود و پادشاه کشور پناه را خوش آمده و مبلغ دوازده تومان انعام بآن ابدال مرحمت فرموده بودند، چون آن مبلغ را نزد کمترین آورد دولت پادشاهرا دعا گفتم و بصرف و خوردن نعمت مشغول شدیم و چند روزی را از دولت ولینعمت بعشرت گذرانیدیم.
چون روز صرف شد بخاطرم رسید که هرگاه کوچک ابدالی باین ناخوش آوازی و غلط خوانی قصیده را خوانده باشد و پادشاه او را مبلغی انعام و بخشش فرموده پس من اگر بخدمت پادشاه بروم و قصیده‌ی دیگر را در کمال بلاغت و فصاحت بخوانم امید است که پادشاه وظیفه‌ی هر ساله از برای من مقرر فرماید ولکن از ضعف طالع چون بخدمت پادشاه رسیدم و شروع بخواندن قصیده کردم در عوض انعام و اکرام پادشاه فرمود که مرا بسیاست هر چه تمامتر بکشند، چون چنان دیدم، بخاطرم رسید که ای بخت برگشته طالع و روزگار! تو از برای کسب و تحصیل رزق و و معیشت بیرون آمدی و حال از سیاه بختی کشته خواهی شد، مادام که طالع واژگون تو اینطور است بیا و فکری بکن که شاید از هلاک و کشتن مستخلص گردی و بلکه در این بین اسباب معیشتی هم بدست آوری، پس بوزیر گفتم که ای وزیر! مرا میکشید زیرا که صنعت بسیار مهم از دست من میآید، و حال اینکه ای پادشاه! من از جمیع صنایع بری و عاری بوده و هستم.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 258
باری وزیر گفت:
ای قلندر شما چه میدانی؟.
گفتم:
بسیار میدانم و از آنجمله مندیل خیال میبافم که تاکنون کسی نبافته و نیافته است.
چون این مسأله حقیقت نداشت و دروغ گفته بودم و عاقبت هم باعث رسوائی من میشد، لهذا گفتم حلال‌زاده آنرا میبیند و حرامزاده آنرا نخواهد دید و این عذری بود جهت آنکه هر کس نگاه کند و چیزی نبیند بتوهم اینکه اگر بگوید من نمی‌بینم گاه باشد کسان دیگر ببینند و تعریف کنند و حرامزادگی او ثابت شود.
ای پادشاه! خاطر جمع دار و دغدغه بخود راه مده و بدان که این عذر و وسیله‌یی بود جهت خلاصی و نجات از کشته شدن والا آنها که همگی تعریف نمودند کذب محض است و غرض دفع توهم از خود بوده و یقین دانسته باش که نه وزیر و نه خوانین و نه امراء و نه وکلاء و غیره هیچکدام چیزی ندیده‌اند و فی الواقع چیزی نبوده تا که ببینند و جملگی خلاف عرض مینمایند و حقیقت حال اینستکه عرض شد، دیگر خود صاحب اختیارید!،
پادشاه چون این سخن را شنید بسیار خوشوقت گردید و فرمود در ساعت وزیر را حاضر نمودند، از قضا آن هنگام فصل زمستان بود و چله‌ی بزرگ و اتفاقا آنروز هم روز بسیار سردی بود و برف میآمد و سختی سرما بدرجه‌یی بود که سنگ از سرما میترکید.
چون وزیر حاضر شد پادشاه به وزیر امر فرمود مندیلی که قلندر بافته
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 259
است ما بتو بخشیدیم! بستان و در حضور بر سر بگذار!.
پس وزیر بیچاره کلاه خود را برداشته بزمین گذاشت و در برابر امراء و پادشاه نتوانست چیزی بگوید چند دفعه هر دو دست خالی خود را در دور سر گردانیده گویا به پیچیدن مندیل مشغول شده و عاقبت هر دو کف دستهای خود را در چهار طرف سرش گردانید که یعنی مندیل را می‌بندد و مستحکم میگرداند و هیچکس از این سر رشته و حکایت مستحضر نبود که پادشاه از سر این معنی خبر یافته است و امراء و وکلاء گمان داشتند که پادشاه وزیر را معزز داشته که چنان مندیل خیالی باو مرحمت و شفقت فرموده، و حال آنکه پادشاه وزیر بیچاره را قهر و غضب و سیاست کرده بود تا مندیل خیال را بسر بگذارد و سر برهنه در آن سرما بنشیند تا تنبیه شود که نیازموده و ندیده و نسنجیده دیگر سخن نگوید و بقول شاطری اعتماد ننماید و تصدیق بلا تصور نکند.
بهر تقدیر بود وزیر در آن سرما برهنه مدتی نشست بدرجه‌یی که از برودت سرما، وزیر نزدیک بهلاکت رسید، آخر الامر وزیر در آن سرما بیتاب گشته بنای لرزیدن نمود، پادشاه بعد از عذاب و عتاب بسیار وزیر را معزول از وزارت نموده آن قلندر را منصوب منصب وزارت خود ساخت.
حال ای موش! جماعت صوفیان تقلبی نیز چون کسی فریب ایشان را خورد و داخل سلسله‌ی ایشان شود او را بمزخرفات و شطحاث خود مبتلا ساخته و در دام ظنون و اوهام اندازند، والا واضح و معلوم است که دیده‌ی بی‌نور شخص احمق و نادان و بی‌ادب و کم شعور، بنور اسرار الهی منور نگردد، زیرا که بسیار کس او را دها خواندند و شب بیداری کشیدند و چله نشینی کردند و در آخر بجز افسردگی و پژمردگی چیز دیگر حاصل نشد و عاقبت باز بمیان خلق اللّه رفته از سلسله‌ی
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 260
اهل اللّه بیرون آمدند و این از آن است که در اول از مطلب غافل بوده اعتقاد هم نداشته‌اند و سرشت ایشان پاک نبوده، و بعضی هم بیک اربعین از اسرار خبر یافته و حدیث وجود دانسته و واصل شدند و این از مرتبه‌ی اخلاص و عقیده‌ی ایشان است بپیر و مرشد خود.
ای موش! از این حکایات و روایات بسیار است، من جمله یکی از کودتان بیعقل و احمق از راه جهل و نادانی و وسوسه‌ی شیطانی بسوراخی تنگ و تاریک رفته در همانجا میخوابد و در همانجا میرید و پنهان میکند و چون بیرون آید از ترس آنکه بگویند که او بیعقل و بیشعور و ناقابل است همان ساعت بیان میکند که دیشب در چله حضرت پیغمبر علیه السلاة و السلام مرا سلام فرمود و در عقب من نماز کرد و در رموز را بر وجه ما باز نمود و میدانم که در هندوستان چنین و چنان خواهد شد.
و دیگری میگوید که جبرئیل علیه السلام آمد و مرا بعرش برد و اینهمه لاف و گزاف، مثل دیدن مندیل خیال است.
اکنون فهمیدی و دریافتی که اغلب خلق عالم بیشتر از برای معشیت در طریق کید و حیله مشی و سلوک نموده و سعی کلی در ایجاد دروغ مینمایند و شرم ندارند و نیز مردم احمق و نادان بدون حجت و برهان فریب میخورند؟.
موش گفت:
ای شهریار! حکم و امثال را بسیار با معنی روایت میفرمائی از این قبیل هر گاه چیزی بنظر شهریار میآید بیان فرما تا این حقیر بشنوم؟.
گربه گفت:
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 261
حکایت
حکایت
آورده‌اند که مرد معلمی از شهر خود بیرون آمده بود و روی بصحرا و قراء نمود که شاید تحصیل و کسب معاشی کند، الحاصل بچندین قریه و آبادی وارد شد و از هیچ جا گشادی و فتوحی ندید، در این حالت فکر میکرد و میرفت تا اینکه بده و قریه‌یی رسید و در آنجا جمعی از کدخدایان و ریش سفیدان را دید که اجتماع دارند و صحبت میکنند، آن معلم با خود گفت که در اینجا فکری توان یافت و حیله‌یی توان ساخت، کمی پیش آمد و بر آن جماعت سلام کرد و بنیاد تعریف و توصیف نمود و گفت:
الحمد اللّه که خدای تبارک و تعالی چنین موضعی با صفا و خوش آب و هوا را بشما عطا و ارزانی فرموده و فضای سما را در این نقطه بواسطه‌ی وجود و بودن نفوس صالحه نسبت باهل دهات دیگر تفضیل نموده است.
ای کدخدایان! من این قریه را چنان یافتم که میباید میوه‌ی آن بسیار رنکین و شیرین بوده باشد!.
گفتند: بلی چنین است.
پس از آن معلم گفت که اگر این کوه در برابر ده واقع نمیشد البته میوه و حاصل این موضع رنگین‌تر و خوش‌بوتر میشد و عجب میدارم از شماها که چرا این کوه را از پیش بر نمیدارید؟!. و آن جماعت را چنان تحریک کرد که مگر کوه را از پیش میتوان برداشت.
پس بآن مرد گفتند که چگونه کوه را میتوان از پیش برداشت و اگر تو در این باب تدبیری بخاطرت میرسد بیان کن تا در سعی و اجرای آن بکوشیم.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 262
آن معلم گفت:
بنده چند روزی در خدمت شماها خواهم بود زیرا بنده مدتی است که مسافرم، و موضعی باین خوبی و با صفائی و خوش هوائی ندیده‌ام و در این موضع مرا فرح و سروری روی نمود و در دلم افتاده است که از برای شماها این کوه را علاجی نمایم.
پس آن جماعت تکلیف ضیافت بآن مرد کردند و هر یک نوبتی از برای ضیافت و مهمانداری او بر خود قرار داده و شروع در مهمانی کردند.
از قضا شبی در خانه‌ی مردی مهمانی بود و جمعی با آن مرد صحبت میداشتند، آن مرد با خود گفت که اکنون چند روز شده است که از وعده میگذرد و نزدیک شده است که تو را ببرداشتن کوه تکلیف کنند و بر حسب قول و وعده باید کوه را از برای آنها برداری، الحال باید فکری کرد تا چند روز دیگر در این موضع بمانی و معیشت بگذرانی، دیگر باره بخانه‌ی مکر فرو رفت و حیله‌یی بخاطرش رسید و گفت:
حیف از شما که در میان خود معلمی ندارید که اطفال شما را تعلیم دهد و همه را صاحب دانش نماید تا باندک زمانی هر یک علیحده نادره‌ی عصر گردند!،
پس از شنیدن این گفتار، گفتند که در این موضع کسی نیست و از جای دیگر هم کسی باین مکان و موضع نیاید و اگر چنانچه شما محبت نموده توجه کنید بنای خیری گذاشته‌اید.
آنمرد دریافت که خوب آنها را خر کرده، پس گفت:
بنده را پادشاه امری فرموده است و من میخواهم که بخدمت پادشاه قیام نمایم.
ایشان گفتند که پادشاه چه خدمتی بشما فرموده؟
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 263
آنمرد در جواب گفت:
کتابی فرموده که شرح نسخه‌یی بر آن نویسم و میگردم که جائی با آب و هوا پیدا نماید تا که اسباب مسرت و نشاط دماغ بهم رسانیده و در آن موضع نشسته و بآن امر قیام نمایم وگرنه از مهربانی و محبت شما بسیار ممنون بوده بجائی نمی‌رفتم.
ایشان گفتند که شما خود میفرمائید این موضع بحسب آب و هوا و دلنشینی بینظیر است، ممکن است که در این موضع خدمت پادشاهی را بانجام رسانیده و فرزندان ما را هم تعلیم داده باشید.
پس از تکلیف و گفتگوی بسیار در این خصوص، چنان مقرر شد که در هر سنه سه ماه در آن موضع توقف نماید و اطفال ایشان را هم درس بدهد و بعد از آن کوه را در سه سال روزگار بردارد و خرج او را داده و در هر سالی مبلغ شش تومان نقد بعوض حق تعلیم علاوه از اخراجات کار سازی نمایند.
پس از این قرار، آن مرد یکدل در آن موضع نشست و شروع در تعلیم دادن اطفال ایشان نمود و در هر هفته توقعات و تواضعات از ایشان طلب مینمود و ایشان هم لاعلاج بامید برداشتن کوه، ناز او را متحمل میشدند و چون مدت سه سال تمام شد، آن مرد مبلغی مال جمع کرده بود، پس از مدت مذکور اهالی قریه همه نزد آن مرد آمده گفتند که ای معلم! بمصداق الوعددین میباید امروز این کوه را از جا برداری!
آن مرد معلم گفت:
بلی اکنون ما نیز اطفال شما را تعلیم کرده‌ایم و کتاب پادشاه هم تمام شده و میخواهم که بنزد پادشاه بروم، پس از آن اگر حیات عاریه باقی باشد
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 264
بخدمت شما میرسم و شما توجه کنید و این وجه را که شرط کرده‌اید بحقیر شفقت کنید تا من هم این کوه را از جهت شما بردارم.
پس از این آن مرد زر معینی را آورده بآن مرد دادند و او گفت بروید بخانه های خود هر قدر طناب و ریسمان که دارید بیاورید!.
ایشان هم رفتند و هر قدر ریسمان و طناب که داشند تمامی آوردند و آن مرد همه را بر یکدیگر گره داده بر دور کوه انداخت چون ریسمان کم و کوتاه بود و بدور کوه نمیرسید باز بیعقلان فرستادند بشهر و ریسمان بسیار خریدند و آوردند بدور کوه انداختند و نشست و پشت بکوه داده گفت:
حالا قوت نمائید و کوه را بردارید و بر پشت من گذارید تا برویم و بدور اندازیم!.
آن جماعت بیعقل که عدد آنها بقدر سیصد نفر بودند آمده و هر چند قوت نمودند نتوانستند که یکپارچه از کوه بردارند تا چه جائی که کوه را بردارند و بر پشت معلم گذارند.
آن مرد گفت:
شماها چقدر کاهل و بیکاره‌اید آخر همه یکباره درست قوت کنید تا که این کوه را برداشته و بر پشت من گذارید!.
باز هر قدر قوت نمودند آن کوه حرکت نکرد بالاخره بتنگ آمدند و گفتند:
ای مرد کم عقل نادان! ما چگونه میتوانیم این کوه را برداریم
آن مرد گفت:
من بیعقل نیستم، شما بیعقلید زیرا که سیصد نفر جمع شده‌اید و نمیتوانید
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 265
کوه را بردارید و بدوش من گذارید با وجود این توقع دارید که من تنها بردارم؟!.
بعد از شنیدن این قول، آن جماعت باز از بیعقلی تصدیق کردند و گفتند که درست است و راست میگوید چه باید کرد؟.
آن مرد معلم گفت:
باید صبر و تحمل نمود که تا جمعیتی بیشتر از شما بهم رسد و آنوقت کوه باید صبر و تحمل نمود که تا جمعیتی بیشتر از شما بهم رسد و آنوقت کوه را بردارید و بر پشت من نهید تا ببرم بجای دیگر نهم.
پس مردم آن قریه با معلم قرار کار را چنین قرار دادند!
باری حالا ای موش! خوب و واضح بدان که هر چه بر سر تو آمده و میآید.
همه از سبب تکبر و خودسری و نادانی خودت بوده که بر تو واقع شده والا هرگز آدم شکسته نفس و بردبار ضرر نکرده است و ببلا مبتلا نشده و نمیشود بلکه همیشه سالم خواهد بود.
هر چه کنی بخود کنی، گر همه نیک و بد کنی کس نکند بجای تو، آنچه تو خود بخود کنی
و دیگر گفته‌اند:
هر که او نیک میکند یا بد نیک و بد هر چه میکند شاید
پس هر که در حالت صحت و خوش دماغی و وقت قوت و هنگام نعمت و امنیت مکان است و بکام خود بود و از دوستان و اقران ممتاز، و مستولی بر دشمنان است و در فراغ بال و رفاهیت حال و آسایش است، هر گاه اینچنین کس صابر و شاکر و حامد و واقف باشد و غافل و مغرور نگردد، البته او رستگار و سعید است، و باید دانست اینهمه صفات که بیان گردید جملگی ضد و نقیض آنا فآنا از عقب میرسد، پس هر آنکه شکستگی پیشه میسازد و شکر و سپاس میکند
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 266
و فروتنی مینمایند، از او اینگونه بلاها که صفات غیر حمیده و اخلاق رذیله است بدون شک مندفع خواهد شد و بر مسند سعادت اتکاء خواهد نمود و الا در پله‌ی حساب حیران و سرگردان مانده و ایستاده، چنانکه تو ایستاده‌یی! که نه راه پس و نه راه پیش داری!.
موش چون این سخنان و گفتار دهشت‌آمیز را از گربه شنید آه و فغان بر کشید و زار زار بگریست و گفت:
ای شهریار! از زیردستان تقصیر و از بزرگان بخشش، زیرا که گفته‌اند:
سخاوت و کرم از بهترین اعمال و کردار است.
گربه گفت:
ای موش! گلستان شیخ سعدی را نخوانده‌یی که گفته:
نکوئی با بدان کردن چنانست که بد کردن بجای نیک مردان
ای موش بیعقل! خوبی کردن با غیر اهلش یقین داشته باش از ضعیفی عقل است و سفاهت!.
موش گفت:
ای شهریار! پس نیکی و مروت در حق چه کسی خوب است؟.
گربه گفت:
در حق کسیکه از روی جهل و نادانی تقصیری کرده باشد و چون از آن تقصیر و جهل آگاهی یابد پشیمان شود و در تدارک آن بکوشد و از راه تأسف در آید و عفو و بخشش طلبد، در اینوقت او را باید بخشید، نه آنکه با کسیکه از روی تکبر و غرور و عناد و خود پرستی و تمسخر چیزها گوید و کارهای بی معنی کند و بکمال و عداوت خصومت و بد سیرتی نموده و در پله‌ی حسد و کینه
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 267
ایستاده باشد و هنگامیکه مقید و اسیر گردد از روی تقلید جهت خلاصی و رستگاری خود عجز و انکسار کند.
اگر کسی در چنین حالت بدون استحقاق عفو و بخشش نماید البته آنکس بیشعور و بی‌ادراک بوده و باید اسم او را از دفتر عقلاء حک و محو نموده و در دفتر جهال و حمقاء ثبت نمایند، چنانکه وزیر بپادشاه گفت که اگر غلام از هند برگردید اسم شما را ز دفتر مذکور برداشته اسم غلام را ثبت خواهم نمود.
موش گفت:
ای شهریار! این حکایت چگونه؟ بیان فرما تا بشنوم!.
گربه گفت:
حکایت
حکایت
آورده‌اند که پادشاهی در ملک روم بود و غلامی داشت بسیار زیرک و دانا، آن پادشاه روزی خواست که آن غلام را سرمایه‌ای داده بجانب هندوستان روانه نماید تا جهت او متاعی چند خریداری کند.
پس وزیر را طلبید و گفت:
مبلغ دوازده هزار زر تحویل این غلام کن و در دفتر ثبت نمای تا رفته قدری اقمشه‌ی هندی خرید نماید و بیاورد، چون وزیر حسب الامر پادشاه زر را تحویل غلام نمود، در دفتر باین مضمون ثبت نمود:
از سر کار پادشاه سفیه و نادان مبلغ دوازده هزار زر تحویل فلان غلام دانشمند گردید و بفلان تاریخ روانه‌ی هند گشت که بجهت سر کار متاع خریداری نماید.
روز دیگر قبض تحویل را با دفتر برداشته نزد پادشاه برد که تا پادشاه قبض
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 268
را ببیند و برات بدهد، چون قبض و ثبت بنظر پادشاه رسید پادشاه ملاحظه نمود و در حال وزیر را طلبید و گفت:
ای وزیر! از من چه سفاهت و بیعقلی بتو ظاهر شده که مرا در دفتر سفیه و نادان نوشته‌یی؟!.
وزیر گفت:
ای پادشاه! غلام هندی و زر خرید را که دوازده هزار زر بدهی و روانه‌ی هند نمائی، سفاهت از این بیشتر میشود؟.
پادشاه گفت: بچه دلیل؟.
وزیر گفت:
بدلیل آنکه غلام سیاه هندی زر خرید که باین سرمایه‌ی بزرگ معاودت بهند نماید، بچه عقل دیگر بار بازگشت باینجا خواهد نمود که محکوم بحکم و بنده‌ی فرمان شما باشد البته عیب میداند و نقص عقل شمرد که برگردد زیرا که بدون تعب و رنج این سرمایه را مالک شده و میتواند در مملکت خود باین مبلغ فرما نفرما باشد و در نهایت خوشوقتی گذران نماید.
پادشاه گفت:
گمان نمیرود. لابد خواهد آمد.
وزیر گفت:
اگر معاودت نمود و باز آمد باید آنچه را نسبت بپادشاه ثبت شده حک نمود و بجای آن غلام را سفیه نوشت!.
خلاصه آنچه وزیر گفت پادشاه نشنید و غلام را روانه ساخت و غلام چون بوطن خود رسید همانجا ساکن و مقیم گردید و بعیش و عشرت مشغول گشت و
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 269
بازگشت ننمود.
چون خبر بپادشاه رسید وزیر را طلبید و بسیار تحسین بر رأی و دانش او نمود و بخلع فاخره مخلع گردانید و او را ملقب بنیکو رأی نموده صاحب الفکر خطاب فرمود.
ای موش! در خاطر داری که میگفتی اگر گرسنه‌یی خود را بکو کنار خانه برسان شاید که کو کناری دریابی و لقمه‌یی بربائی؟، حال دردسر بیش از این مایه‌ی سفاهت و نادانی باشد، پس اگر من بعد از این با تو مهربانی کنم البته نادان و سفیه باشم.
گربه این را گفت و ناگاه موش را بکشت و بخورد و روانه‌ی منزل خود گردید.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 271
پیوست
اشاره
پیوست
در این پیوست توضیحات چندی درباره نام اشخاص- اصطلاحات- اشعار و عبارات عربی- لغات- اصطلاحات صوفیه که در متن کتاب آمده ذکر گردیده است
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 272
بسمه تعالی*** شرح نامها- شرح اصطلاحات علمی و فلسفی ترجمه‌ی اشعار و عبارات مهم عربی- شرح اصطلاحات صوفیه- معانی لغات مشکل
اول شرح نامها
ابراهیم-
ابراهیم-
در آن هنگام که مردم بابل در دریای بیخبری و غفلت غوطه‌ور بودند و بدست خود از سنگ و چوب بتهائی می‌تراشیدند و ساخته‌ی دست خود را پرستش میکردند و آن موجودات بیجان و بی‌اراده را خدای خود می‌نامیدند.
در آن هنگام که نمرود بن کنعان بن کوش در شهر بابل حکمرانی می- کرد و زمام امور را در دست داشت و از جهل و گمراهی مردم سوء استفاده کرده خود را خدای بزرک نامیده بود.
در چنین هنگام و محیط فاسد و غفلت زده‌یی در یکی از شهرهای بابل بنام اور، کودکی پای بعرصه‌ی وجود گذاشت که او را ابراهیم نام نهادند «1»
__________________________________________________
(1)- در مورد محل ولادت ابراهیم سه قول بیان گردیده: بقول اول مولد آنحضرت شهر خدان آرام واقع در مرز شام و عراق است، بقول دوم مولد وی در شهر بابل، بقول سوم مولدش (اور) کلدانیان است.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 273
ابراهیم پس از سیری ساختن دوران کودکی، بعوض اینکه رنگ محبط فاسد و زیستی خود را بخویشتن گیرد، در اثر فکر بلند و رأی صائب و نور وحی الهی دریافت که پروردگار قابل ستایش یکی است و مانند ندارد، و آن پرورگار ساخته‌ی دست بت‌تراش نیست بلکه واجب الجود است و خالق تمام موجودات میباشد و بر سراسر جهان احاطه و سیطره دارد و یگانه و عالم و قادر وحی و مرید و مدرک و سمیع و بصیر و متکلم و صادق است.
و بتهائیکه مردم می‌تراشند و می- پرستند، در مقابل قدرت و اراده‌ی خالق یکتا زبون و ناچیزند
آری ابراهیم بدوستی و شناختن پروردگار یکتا از تاریکی کفر و جهل بروشنائی ایمان و دانش راه یافته بود.
اللَّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ. «1»
خداست دوست آنانکه گرویدند، بیرون آورد ایشانرا از تاریکیهای کفر بروشنی ایمان»
و این خواست خدا بود.
وَ لَقَدْ آتَیْنا إِبْراهِیمَ رُشْدَهُ مِنْ قَبْلُ وَ کُنَّا بِهِ عالِمِینَ. «2»
«و بتحقیق دادیم ابراهیم را رشدش از پیش و بودیم باو دانایان»
بنابراین ابراهیم مصمم گردید که مردم غافل و گمراه بابل را بسوی خدای یکتا و قادر متعال رهنمون گردد
با اینکه ابراهیم قلبی آکنده از مهر الهی و ایمان کاملی بقدرت و عظمت پروردگار بزرگ داشت، لیکن خواهان بود که حقایق بر وی آشکار شود و بدین ترتیب بصیرتش افزون گردد.
و با اینکه ببرانگیخته شدن مردگان در سرای دیگر برای رسیدگی اعمال و کردار آنان مؤمن و معتقد بود، لکن میخواست برای درک حقیقت رستاخیز بحجتی واضح دست یابد، از اینروی از خداوند خود خواست که باو نشان دهد
__________________________________________________
(1)- سوره‌ی بقره، آیه 258.
(2)- سوره‌ی انبیاء، آیه 52.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 274
تا چگونه مردگانرا پس از نابودی بدن، زنده و برانگیخته میسازد:
خدای تعالی فرمود:
مگر بعثت را باور نداری؟!.
ابراهیم گفت:
آری! لیکن دل من خواهان شهود است تا یقین حاصل کند.
وَ إِذْ قالَ إِبْراهِیمُ رَبِّ أَرِنِی کَیْفَ تُحْیِ الْمَوْتی قالَ أَ وَ لَمْ تُؤْمِنْ؟ قالَ بَلی وَ لکِنْ لِیَطْمَئِنَّ قَلْبِی، قالَ فَخُذْ أَرْبَعَةً مِنَ الطَّیْرِ فَصُرْهُنَّ إِلَیْکَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلی کُلِّ جَبَلٍ مِنْهُنَّ جُزْءاً ثُمَّ ادْعُهُنَّ یَأْتِینَکَ سَعْیاً وَ اعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ. «1»
«و چون گفت ابراهیم: ای پروردگار من! بنمای مرا که چگونه زنده مینمائی مردگانرا؟.
گفت: آیا باور نداری؟!.
گفت. آری! لیکن از برای آنکه دلم بیارامد.
گفت: پس بگیر چهار پرنده را و پاره پاره کن آنها ار سپس هر قسمت آنها را بر سر کوهی قرار ده، پس بخوانشان که میآیند بسوی تو با شتاب و بدان که خدا غالب درست کردار است.»
چون ابراهیم فرمان خدا را اجرا کرد اجزاء پاره شده‌ی پرندگان بهم منضم گردید و هر یک از اندامها بجای خود قرار گرفت و بقدرت الهی جان در آنها دمیده شد و بسوی ابراهیم پرواز کردند.
ابراهیم پس از مشاهده‌ی آن قدرت قاهره که آسمان و زمین را در چنبر تسخیر دارد، در ایمان و ارادت خود صد چندان راسخ گشت و قدم در راه اصلاح خلق نهاد.
برای هدایت بسوی خدای بزرگ و راه توحید، در مرحله‌ی نخستین کسی را سزاوارتر از آزر جد مادری خود که بمنزله‌ی پدر او بود نیافت.
آزر از بت‌پرستان و بت‌تراشان و فروشندگان بتها بود بنابراین هدایت او برای ابراهیم مسأله‌ی مهمی بشمار میآمد زیرا براه آوردن وی بمنزله‌ی
__________________________________________________
(1)- سوره‌ی بقره، آیه 262.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 275
ریشه کن ساختن شر و فساد و گمراهی بود.
پس برای راهنمائی او راه نیکو و ملایمی را در پیش گرفت.
وَ اذْکُرْ فِی الْکِتابِ إِبْراهِیمَ إِنَّهُ کانَ صِدِّیقاً نَبِیًّا، إِذْ قالَ لِأَبِیهِ یا أَبَتِ لِمَ تَعْبُدُ ما لا یَسْمَعُ وَ لا یُبْصِرُ وَ لا یُغْنِی عَنْکَ شَیْئاً، یا أَبَتِ إِنِّی قَدْ جاءَنِی مِنَ الْعِلْمِ ما لَمْ یَأْتِکَ فَاتَّبِعْنِی أَهْدِکَ صِراطاً سَوِیًّا، یا أَبَتِ لا تَعْبُدِ الشَّیْطانَ إِنَّ الشَّیْطانَ کانَ لِلرَّحْمنِ عَصِیًّا، یا أَبَتِ إِنِّی أَخافُ أَنْ یَمَسَّکَ عَذابٌ مِنَ الرَّحْمنِ فَتَکُونَ لِلشَّیْطانِ وَلِیًّا «1» «و یاد کن در کتاب ابراهیم را همانا او بود پیغمبر راستگوی، چون گفت بپدر خود که ای پدر من چرا می‌پرستی آنچه نمیشنود و نمیبیند و کفایت نمیکند از تو چیزیرا؟
ای پدر من همانا آمد مرا از دانش آنچه نیامد ترا، پس پیروی کن مرا تا هدایت نمایم ترا براه راست. ای پدر من! مپرست شیطان رانده شده را، همانا شیطان مر خدای بخشنده را نافرمان باشد، ای پدر من! همانا من میترسم که لمس کند ترا عذابی از سوی خدای بخشنده، پس باشی مرشیطانرا قرین.»
آزر در مقابل این ادب و این خدمت در راه رستگاری او و این پیشنهاد درک نور ایمان، بجای تشکر و توجه، با لحنی عتاب آمیز بابراهیم گفت:
آیا تو از خدایان من رو گردانی؟.
اگر این رویه را ترک نسازی ترا متهم خواهم ساخت و سنکسار خواهم کرد.
قالَ أَ راغِبٌ أَنْتَ عَنْ آلِهَتِی؟ یا إِبْراهِیمُ لَئِنْ لَمْ تَنْتَهِ لَأَرْجُمَنَّکَ وَ اهْجُرْنِی مَلِیًّا «2» «گفت: آیا در گذرنده‌یی تو از خدایان من؟، ای ابراهیم! هر آینه اگر باز نایستی هر آینه سنگسار کنم ترا، و دوری کن از من مدتی مدید.»
ابراهیم این تهدیدهای آزر را با روی باز شنید ولی در باطن متاثر و اندوهگین گردید و چون از ارشاد آزر نومید شده بود او را بدرود گفت و از او و قوم او دوری گزید و گوشه‌ی عزلت اختیار کرد.
__________________________________________________
(1)- سوره‌ی مریم، آیات 42 و 43 و 44 و 45 و 46.
(2)- سوره‌ی مریم، آیه 47
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 276
قالَ سَلامٌ عَلَیْکَ سَأَسْتَغْفِرُ لَکَ رَبِّی إِنَّهُ کانَ بِی حَفِیًّا، وَ أَعْتَزِلُکُمْ وَ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ أَدْعُوا رَبِّی عَسی أَلَّا أَکُونَ بِدُعاءِ رَبِّی شَقِیًّا. «1»
«گفت درود وداع بر تو! بزودی آمرزش میخواهم برای تو از پروردگارم، همانا او بمن مهربان است، و کناره میکنم از شما و آنچه میخوانید جز خدا، و میخوانم پروردگار خود را شاید نبوده باشم بخواندن پروردگارم بدبخت»
هر چند که انکار و عناد آزر ابراهیم را از هدایت او نومید ساخت، لیکن وی از این پیش آمد خود را نباخت و از ادامه‌ی دعوت بحق باز نایستاد بلکه اراده‌ی آهنینش در زیر ضربات پتک عناد بسی محکمتر گردید.
یکی از امتیازات بزرگ ابراهیم، برهان قوی وی بود که خصم را دست می‌بست.
وی از بت پرستان پرسید که چه چیز را میپرستید و معبود شما چیست؟
گفتند که ما بتها را عبادت میکنیم و پیوسته در آستانشان دعا مینمائیم.
ابراهیم گفت که آیا این موجودات بیجان که ساخته‌ی دست شما هستند، چگونه ستایش و نیایش شما را درک میکنند و حاجات شما را برآورد می- سازند در صورتیکه وجود خود آنها بدست شما تراشیده شده و متشکل گردیده است.
قوم از راه تقلید و پیروی کورکورانه از پدرانشان میگفتند که ما از این نظر بتها را پرستش میکنیم که پدرانمان را در مقام پرستش آنها مشاهده مینمائیم.
ابراهیم گفت که مسلم است که پدران شما هم در غفلت و گمراهی آشکاری بوده‌اند.
قالُوا وَجَدْنا آباءَنا لَها عابِدِینَ، قالَ لَقَدْ کُنْتُمْ أَنْتُمْ وَ آباؤُکُمْ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ، «2» «گفتند یافتیم پدرانمانرا پرستندگان آنها، گفت: بتحقیق باشید شما و پدرانتان در گمراهی آشکار!.»
پس چون ابراهیم دید که دل‌های ایشان محجوبست و گوشهای آنان نمی- شنود و دیدگانشان حقایق مسلم را نمیبیند
__________________________________________________
(1)- سوره‌ی مریم، آیات 48 و 49.
(2)- سوره‌ی انبیاء، آیات 54 و 55
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 277
و حجتهای نیرومند او بر آنان کارگر نمی‌افتد، قسم یاد کرد که چاره‌ی بتها کند و بدین جهت در کمین بتها نشست.
وَ تَاللَّهِ لَأَکِیدَنَّ أَصْنامَکُمْ بَعْدَ أَنْ تُوَلُّوا مُدْبِرِینَ. «1»
«و گفت بخدا قسم که هر آینه چاره خواهم کرد بتان شما را بعد از آنکه برگردید پشت کنندگان.»
عقیده‌ی قوم ابراهیم چنان بود که هر سال جشنی بر پا میساختند و در معبد غذای فراوانی قرار میدادند و خود بخارج شهر میرفتند و معتقد بودند که خدایان در مدت غیبت ایشان آن طعامها را برکت میدهند.
پس هنگامیکه قوم ابراهیم برای اجرای جشن سالیانه شهر را ترک گفتند و ابراهیم را بعلت تمارضی که کرده بود در شهر تنها گذاشتند، ابراهیم که شهر را خلوت و دشمنان را غافل یافت از فرصت استفاده کرد و بمعبد داخل شد و منظره‌ی بتها را که در مقابل آنها طعامها را گسترده بودند مشاهده کرد و از روی استهزاء لبخندی زد و بآنها گفت که چرا غذا نمیخورید؟! و چون سکوت ایشان را دید، بار دیگر از روی ریشخند و تحقیر گفت که چرا سخن نمی- گوئید؟!.
واضح است که سنگ و چوب قادر بخوردن و سخن گفتن نبودند.
در اینوقت آتش غضب ابراهیم شعله‌ور گردید و چند تنی را با دست و پا بر زمین زد و چون آتش خشمش خاموش نگردید تبری بدست گرفت و بسراغ بتها رفت و آنها را یکی پس از دیگری به قطعات سنگ و چوب مبدل ساخت و تنها بت بزرگ از این ماجرا ایمن ماند، زیرا ابراهیم منظوری بزرگ و مقصدی عالی داشت و میخواست بدینوسیله حجت را بر مردم گمراه و جاهل تمام کند و برهانی قوی در برابر عقاید پوچ آنان عرضه دارد و زبونی و بیچارگی بتان و ضلالت بت- پرستان را آشکار سازد.
فَجَعَلَهُمْ جُذاذاً إِلَّا کَبِیراً لَهُمْ لَعَلَّهُمْ إِلَیْهِ یَرْجِعُونَ. «2»
«پس کردشان پاره پاره مگر بت
__________________________________________________
(1)- سوره‌ی انبیاء، آیه 58.
(2)- سوره‌ی انبیاء، آیه 59.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 278
بزرگی که بود مر آنها را، باشد که ایشان باو رجوع کنند.»
ابراهیم پس از درهم شکستن بتها، توده‌های شکسته‌ی آنها را بجای گذاشت و با دلی شاد و خاطری آرام از معبد خارج شد و مسرور بود که ریشه‌های جهل و فساد را از بن برکنده است.
لیکن در انتظار عکس العملی بود که در مقابل این حادثه‌ی عظیم از قوم وی ظاهر میگشت، از اینجهت خود را برای مقابله با حوادث آینده آماده میساخت.
قوم ابراهیم بشهر بازگشتند و از مشاهده‌ی آن منظره چنان در بهت و حیرت فرو رفتند که تا مدتی بیخود گردیدند و پس از آنکه بخود آمدند در صدد شناختن مرتکب این عمل بزرگ برآمدند و با یکدیگر میگفتند که چه کسی چنین کاری را بر سر خدایان ما آورده؟ همانا که وی از ستمکارانست.
در این میان کسانی گفتند که ما میشنیدیم که جوانی بنام ابراهیم از بتهای ما نام میبرد و ما را از پرستش آنها سرزنش میکرد و آنها را تحقیر مینمود شک نیست که او اینکار را کرده است و کسی جز وی جرأت چنین جسارتی را ندارد.
قالُوا مَنْ فَعَلَ هذا بِآلِهَتِنا إِنَّهُ لَمِنَ الظَّالِمِینَ، قالُوا سَمِعْنا فَتًی یَذْکُرُهُمْ یُقالُ لَهُ إِبْراهِیمُ. «1»
«گفتند که کرد این را بخدایان ما؟
همانا او از ستمکارانست، گفتند شنیدیم جوانی را که ببدی یاد میکرد آنها را که گفته میشود مر او را ابراهیم.»
پس از اینکه شکننده‌ی بتها شناخته شد، تصمیم گرفتند که او را در مجمع عمومی محاکمه کرده سپس بکیفر برسانند.
البته این یکی از آرزوهای دیرین ابراهیم بود که در حضور کلیه‌ی افراد قوم با حجت خود، بطلان عقیده ایشانرا اثبات نماید.
پس ابراهیم را در محکمه حاضر
__________________________________________________
(1)- سوره‌ی انبیاء، آیات 60. 61
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 279
کردند و محاکمه‌ی علنی او شروع گردید.
قضات گفتند که ای ابراهیم! آیا تو بر سر خدایان ما چنین آوردی؟
ابراهیم موقع را مغتنم شمرد و دانست که از این فرصت باید کمال استفاده را بنماید.
پس گفت:
بلکه بت بزرگ اینکار را بر سر آنها آورده، از خودشان بپرسید اگر سخن میگویند؟.
این سخن که آمیخه با حکمت عالی و سرزنش و تمسخر بود در گوش قوم اثری عجیب نمود، بطوریکه در بنای فکر آنان تزلزلی ایجاد کرد و دسته دسته بملامت یکدیگر پرداختند تا اینکه بکعده روی بجمعیت نموده گفتند که همانا شما در وظیفه‌ی خود سستی کردید و خدایان را بدون نگهبان رها ساختید.
فَرَجَعُوا إِلی أَنْفُسِهِمْ فَقالُوا إِنَّکُمْ أَنْتُمُ الظَّالِمُونَ. «1»
«پس رجوع کردند بخودشان، پس گفتند همانا شمائید ظالمان!.»
قضات نیز در برابر این منطق قوی ابراهیم در اندیشه فرو رفتند و زبانشان از گفتار بازماند، سرانجام لب بسخن گشودند و عاجزانه بابراهیم گفتند که تو خود میدانی این بتها بپرسش ما پاسخ نمیدهند، پس چگونه ما را بسؤال از آنها دعوت میکنی؟!
ابراهیم گفت که آیا شما بجای خدای یکتا و قادر متعال چیزی را میپرستید که هیچگونه سود و زیانی را برای شما ندارد؟!، اف بر شما و خدایان شما باد!!، آیا در راه عقل و دانش قدم نمیگذارید و همچنان گمراه در وادی ضلالت راه میسپرید؟!،
قالَ أَ فَتَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَنْفَعُکُمْ شَیْئاً وَ لا یَضُرُّکُمْ، أُفٍّ لَکُمْ وَ لِما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَ فَلا تَعْقِلُونَ «2»
«گفت آیا پس میپرستید از غیر خدا آنچه سود نکند شما را چیزی و زیان نکند شما را؟! اف بر شما باد و بر
__________________________________________________
(1)- سوره انبیاء، آیه 65.
(2)- سوره‌ی انبیاء، آیه 67.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 280
آنچه میپرستید از جز خدا! آیا تعقل نمیکنید؟!.»
لیکن هیئت قضات چون در مقابل حجت نیرومند ابراهیم فرو ماندند برای جلوگیری از رسوائی بزور متوسل شدند تا چهره‌ی زشت شکست خود را بپوشانند، پس رأی صادر کردند و گفتند که ابراهیم را بسوزانید و خدایان خود را یاری کنید!.
قالُوا حَرِّقُوهُ وَ انْصُرُوا آلِهَتَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ فاعِلِینَ. «1»
گفتند بسوزانید او را و یاری کنید خدایان خود را، اگر هستید کنندگان!»
پس اندیشه‌ی سوختن ابراهیم در دلها جای گرفت و بدین منظور از هر سوی خروارها هیزم فراهم ساختند و همه‌ی افراد برای تقرب بخدایان خود در اینکار شرکت جستند، تا اینکه وسایل کار کاملا آماده گردید و آتش عظیمی افروختند و طولی نکشید که آتش زبانه کشید و شعله‌های آن بآسمان برخاست.
در اینوقت ابراهیم را دست بسته بدرون آتش پرتاب کردند و صدای هلهله‌ی شادی و فریادهای سرور آمیز قوم فضا را پر ساخت.
ابراهیم با روحی آرام و قلبی آکنده از ایمان و اطمینان بحق، خود را تسلیم آتش کرد.
لیکن آتش بر خلاف قانون کلی طبیعت که وظیفه‌یی جز سوختن ندارد، بفرمان حق عز و جل بر ابراهیم سرد و سلامت گردید!.
قُلْنا یا نارُ کُونِی بَرْداً وَ سَلاماً عَلی إِبْراهِیمَ!. «2»
«گفتیم ای آتش سرد و سلامت باش بر ابراهیم!.»
پس از چند روز که شعله و دود آتش فرو نشست قوم مشاهده کردند که ابراهیم صحیح و سالم و شادان بعبادت حق مشغول است، از دیدن این منظره در بهت و حیرت فرو رفتند و شرمنده و مبهوت سرها را بزیر افکنده متفرق شدند.
نمرود بن کنعان بن کوش چون از این واقعه خبردار شد، ابراهیم را
__________________________________________________
(1)- سوره‌ی انبیاء. آیه 68
(2)- سوره‌ی انبیاء، آیه 69
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 281
نزد خود خواند و او را گفت:
این چه آشوبست که بر پا نموده‌یی؟
و آن خدا کدام است که مردم را بسوی او میخوانی؟ مگر جز من خدائی سراغ داری و کسی را غیر از من سزاوار پرستش میدانی؟!.
ابراهیم گفت:
پروردگار من آنستکه جان میبخشد و جان میستاند و موجودات را ایجاد میکند و نابود میسازد و سررشته‌ی هستی در کف با کفایت اوست.
أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِی حَاجَّ إِبْراهِیمَ فِی رَبِّهِ أَنْ آتاهُ اللَّهُ الْمُلْکَ إِذْ قالَ إِبْراهِیمُ رَبِّیَ الَّذِی یُحْیِی وَ یُمِیتُ. «1»
«آیا ننگریستی بآنکه حجت گرفت ابراهیم در حق خدای خود که داد او را خدا پادشاهی، هنگامیکه گفت ابراهیم:
پروردگار من آنستکه زنده میکند و می‌میراند.»
پس نمرود براه سفسطه و مجادله در افتاد و بابراهیم گفت:
من نیز هر کس را بخواهم پس از آنکه منظره‌ی مرگ را در مقابل دیدگان او مجسم ساختم، در پرتو عنایات خود زنده میگردانم و نیز هرگاه اراده نمایم جان هر کس را که خواهم می- ستانم!.
قالَ أَنَا أُحْیِی وَ أُمِیتُ. «2»
«گفت: من زنده میکنم و میمیرانم!.»
چون نمرود حقیقت گفتار ابراهیم را در پرده‌ی مغالطه و سفسطه پوشید، خود را فاتح و غالب تصور کرد، لیکن ابراهیم تیری جان شکاف در کمان قدرت بیان گذاشت و بجانب آن مغرور گمراه رها ساخت، پس ابراهیم گفت:
خدای من در پرتو قدرت و عزت خود، آفتاب جهانتاب را از سوی مشرق طالع میسازد، و تو اگر قدرت مافوق بشر داری در این نظام ثابت دست انداز و فرمان ده که خورشید از سوی مغرب طلوع نماید.
قالَ إِبْراهِیمُ فَإِنَّ اللَّهَ یَأْتِی بِالشَّمْسِ مِنَ الْمَشْرِقِ فَأْتِ بِها مِنَ الْمَغْرِبِ. «3»
«گفت ابراهیم: پس همانا خدا می- آورد آفتاب را از مشرش، پس بیاورش از مغرب!»
__________________________________________________
(1)- سوره‌ی بقره، صدر آیه 260
(2)- سوره‌ی بقره، وسط آیه 260
(3)- سوره‌ی بقره، وسط آیه 260.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 282
نمرود از شنیدن این سخن در بهت و حیرت فرو رفت و در زیر ضربه‌ی نیرومند برهان ابراهیم خرد گردید. و چون خود را مرد میدان این جنگجوی راه حق نیافت، سپر انداخت و میدان را ترک کرد! و ابراهیم را آزاد گذاشت، لیکن در اطراف و جوانب جاسوسانی فرستاد که مردمان را از پذیرفتن آئین ابراهیم مانع گردند و از اطراف وی پراکنده سازند.
ابراهیم چون عرصه را بخود تنگ دید و از آزار نمرود بجان آمد، بفکر هجرت افتاد و آن سرزمین ظلمت زده و نکبت بار را با ساکنین گمراه آن پشت سر نهاد و بسوی فلسطین حرکت کرد و در مسیر خود بشهر حران وارد گردید و تصور کرد که در این شهر مردمان آزاده و حق بین خواهد یافت، لیکن مدتی نگذشت که دانست آن قوم ستارگان آسمان را بجای پروردگار یکتا پرستش میکنند.
پس مصمم گردید که آنانرا باشتباه خود واقف گرداند باشد که راه حق را پویند و حقیقت را از خطا باز شناسند.
چون شب فرا رسید و ستاره‌ی زهره با درخشندگی و زیبائی تمام در آسمان ظاهر گشت ابراهیم برای آنکه عقاید باطل آن مردم را رد کند، خود را هم‌عقیده‌ی آنان نشان داد و گفت:
هذا ربی یعنی زهره خدای من است.
پرستندگان از این گفتار شادمان شدند و پنداشتند که ابراهیم شیفته‌ی زیبائی زهره شده است.
ولی بزودی ستاره‌ی زهره افول کرد و ناپدید گردید و همه‌ی مردم غروب آنرا بچشم دیدند.
پس ابراهیم بآنان گفت که من و همه‌ی افراد بشر و تمام موجودات جهان در بقای خود نیازمند بوجودی هستیم که خود باقی و پایدار باشد و ستاره‌ای که غروب کند آفریدگار جهان نخواهد بود!.
و چون پاسی از شب گذشت و ماه چهره‌ی زیبای خود را عیان ساخت، ابراهیم گفت:
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 283
این است پروردگار من که بزرگتر است.
این بار طرفداران پرستش ماه شادی ها کردند و ابراهیم را تأیید کننده نظر خود دانستند، لیکن دیری نگذشت که ماه هم از افق غروب کرد.
پس ابراهیم گفت که اگر خداوند مرا بوجود خویش راهنمائی نکند همیشه در گمراهی خواهم بود.
چون شب بسر رسید و خورشید با اشعه زرین خود در آسمان نمایان شد، ابراهیم گفت:
شاید پروردگار من اینست، زیرا از اختران دیگر بزرگتر است.
آفتاب پرستان از این گفتار بر خود بالیدند.
آفتاب بیش از ستارگان دیگر تابید نور افشانی کرد ولی باز هم هنگام شب غروب کرد.
بدین ترتیب ثابت شد که پادشاه ستارگان نیز حافظ بقای عالم و خالق موجودات نیست بلکه خود مخلوق ذات بی‌همتای دیگر است.
فَلَمَّا جَنَّ عَلَیْهِ اللَّیْلُ رَأی کَوْکَباً قالَ هذا رَبِّی فَلَمَّا أَفَلَ قالَ لا أُحِبُّ الْآفِلِینَ فَلَمَّا رَأَی الْقَمَرَ بازِغاً قالَ هذا رَبِّی فَلَمَّا أَفَلَ قالَ لَئِنْ لَمْ یَهْدِنِی رَبِّی لَأَکُونَنَّ مِنَ الْقَوْمِ الضَّالِّینَ فَلَمَّا رَأَی الشَّمْسَ بازِغَةً قالَ هذا رَبِّی هذا أَکْبَرُ فَلَمَّا أَفَلَتْ قالَ یا قَوْمِ إِنِّی بَرِی‌ءٌ مِمَّا تُشْرِکُونَ «1»
«پس چون تاریک شد بر او شب دید ستاره‌ای را، گفت: این است پروردگار من! پس چون غایب شد، گفت: دوست ندارم فرو روندگانرا، پس چون دید ما ماه را که بر آمد، گفت: این است پروردگار من! پس چون غایب شد، گفت: هر آینه اگر راه ننماید مرا پروردگارم، هر آینه خواهم بود از گروه ستمکاران. پس چون دید آفتاب را طالع، گفت: این است پروردگارم! این بزرگتر است، پس چون غایب شد گفت: ای قوم همانا من بیزارم از آنچه شرک میآورید!.»
ابراهیم چون مردم را آماده‌ی قبول
__________________________________________________
(1)- سوره‌ی انعام، آیات 76، 77، 78.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 284
حقیقت دید خطاب بآنان گفت:
ای قوم! من از هر چه که شما شریک خدا قرار دهید بیزارم و تنها بخدائی رو میآورم که زمین و همه‌ی آسمانها را آفریده و در آفرینش جهان وجود شریک و همتا ندارد.
إِنِّی وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذِی فَطَرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ حَنِیفاً وَ ما أَنَا مِنَ الْمُشْرِکِینَ: (1)
«همانا که من روی آوردم بکسی که پدید آورد آسمانها و زمین را حق گرای و نیستم من از شرک آورندگان»،
لیکن تاریک دلان قوم بعوض قبول حقیقت با وی باحتجاج پرداختند.
ابراهیم بآنان گفت که آیا درباره‌ی خدا با من مجادله میکنید حال آنکه پروردگار من، مرا از گمراهی و شرک بازداشته و براه راست هدایت فرموده.
آنان چون از مجادله با ابراهیم فرو ماندند بتهدید او پرداختند و وی را از خشم خدایان خود بر حذر داشتند، لیکن ابراهیم بآنان گوشزد ساخت که جز از پروردگار بزرک و بی‌همتا از کسی و چیزی دیگر واهمه ندارد و ضمنا آنانرا متوجه ساخت که ایشان هستند که باید از خشم خدا بر حذر باشند.
وَ حاجَّهُ قَوْمُهُ قالَ أَ تُحاجُّونِّی فِی اللَّهِ وَ قَدْ هَدانِ وَ لا أَخافُ ما تُشْرِکُونَ بِهِ إِلَّا أَنْ یَشاءَ رَبِّی شَیْئاً وَسِعَ رَبِّی کُلَّ شَیْ‌ءٍ عِلْماً أَ فَلا تَتَذَکَّرُونَ وَ کَیْفَ أَخافُ ما أَشْرَکْتُمْ وَ لا تَخافُونَ أَنَّکُمْ أَشْرَکْتُمْ بِاللَّهِ ما لَمْ یُنَزِّلْ بِهِ عَلَیْکُمْ سُلْطاناً فَأَیُّ الْفَرِیقَیْنِ أَحَقُّ بِالْأَمْنِ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ: (2)
«و محاجه کردند با او قومش، گفت:
آیا با من محاجه میکنید در خدا؟ و بتحقیق هدایت کرد مرا و نمی‌ترسم از آنچه شریک میگردانید باو مگر آنکه خواهد پروردگارم همه چیزیرا، احاطه کرده بپروردگارم همه چیز را از راه دانش، آیا پند نمیگیرید؟! و چگونه میترسم از آنچه شریک گرفتید، و نمی‌ترسید که شما شریک گرفتید بخدا، آنچه را که فرو فرستاده نشده بآن بر شما حجتی، پس کدام یک از ایندو فرقه سزاوارترند بایمن بودن، اگر هستید از دانایان!.»
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 285
پس روشن دلان بحجت ابراهیم تسلیم شدند و بحلقه‌ی اهل توحید در آمدند و تاریک دلان همچنان در ظلمت کفر و جهل باقی ماندند و از لجاج و عناد دست بر نداشتند.
ابراهیم پس از چندی بعلت خشک- سالی و ترقی اسعار، بسوی مصر حرکت کرد و همسر خود ساره را نیز همراه خود برد.
پس از اینکه ابراهیم مدتی در مصر اقامت کرد، در اثر ملایمت طبع و صبر و عز و پشتکاری که داشت ثروتی سرشار اندوخت و شهرت بسیار یافت از این نظر دشمنان بر او رشک بردند و قصد آزارش کردند.
ابراهیم چون چنین دید قصد رحیل کرد و باتفاق همسرش ساره و هاجر خادمه‌ی همسرش بسوی سرزمین فلسطین حرکت کرد و نیز اموال و مواشی بسیار همراه خود برد و پس از رسیدن بفلسطین در میان اهل و عشیره‌ی خود و مردم اندکی که باو ایمان آورده بودند اقامت گزید.
چون ساره نازا بود ابراهیم طبق تمایل او با هاجر کنیز وی ازدواج کرد و چندی نگذشت که از هاجر پسری ولادت یافت که او را اسماعیل نام نهادند
چندی گذشت و ساره دیگر تاب نیاورد که رقیب را مقابل خود ببیند لذا ابراهیم را گفت که هاجر و فرزندت را بنقطه‌ی دوری ببر و مرا از شکنجه آسوده گردان!.
ابراهیم بفرمان حق تعالی خواهش او را پذیرفت و هاجر و اسماعیل را همراه خود از شهر بیرون برد و بسرزمین بی آب و علفی که بعدها کعبه را در آنجا بنا کرد رسید و هاجر و اسماعیل را با مختصر غذا و آبی بگذاشت و عازم بازگشت بسوی دیار خود گردید و هنگامیکه زاری و التماس هاجر را دید باو گفت که این خواست خداست و اوست که از شما پشتیبانی و نگهداری خواهد کرد؟.
پس از رفتن ابراهیم، هاجر دل بکرم و لطف پروردگار بست.
چندی گذشت و غذا و آب آنان تمام شد و در آن بیابان بی‌آب و گیاه نه غذا و نه آبی یافت میشد، تا اینکه
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 286
اسماعیل از شدت گرسنگی و تشنگی بفریاد و فغان افتاد و مادر بینوا برای بدست آوردن جرعه‌ای آب و لقمه‌ای غذا سراسیمه بهر سو روان گردید تا نزدیک سنگهای صفا رسید و و چون چیزی بدست نیاورد، گریان بازگشت و سرابی در نزدیکی مروه او را بسوی خود کشید، هاجر سراب را آب زلال تصور کرده بود، از این نظر با شتاب بسوی مروه روان گردید و چون نومید گردید بار دیگر بسوی صفا باز گشت و چون چیزی نیافت باز هم بسوی مروه شتافت تا اینکه آن بینوا مادر، هفت بار این فاصله‌ی بین صفا و مروه را طی کرد. «1»
هاجر دیوانه‌وار میدوید و ناله میکرد و میگفت خدایا فرزندم از تشنگی جان سپرد! تو کمکی بفرما!.
اسماعیل بپشت روی خاک افتاده بود و پاشنه‌های پای خود را بزمین میکشید و در همین لحظات بحرانی بقدرت حق تعالی در زیر پای آن کودک پاک سرشت چشمه‌ی آبی نمایان شد و مادر ماتمزده را غرق در سرور و شادی ساخت!.
هاجر فریادی از خوشحالی بر کشید و بطرف اسماعیل روان گردید و جگر گوشه‌ی خود را در آغوش گرفت و لبان خشک او را بآب چشمه مرطوب ساخت.
«2»
در همان زمان قبیله‌ای بنام جرهم در آن نقطه زیست مینمودند که از نظر آب در مضیقه‌ی بسیار بودند، چون از پیدایش چشمه اطلاع حاصل نمودند با خوشحالی بسوی آن مکان کوچ کردند و در اطراف چشمه رحل اقامت افکند، و بدین ترتیب هاجر و اسماعیل از تنهائی و وحشت نجات یافتند و خدا دعای ابراهیم را مستجاب فرمود.
ابراهیم فرزند عزیز خود را از یاد نبرده بود و برای اجرای فرمان حق، دوری نور چشم خویش را تحمل میکرد و پایداری مینمود.
لیکن آزمایش او هنوز بپایان نرسیده بود!.
__________________________________________________
(1)- سعی بین صفا و مروه که در حج دین مبین اسلام تشریع گردیده است بمنظور یاد آوری این پیش آمد میباشد.
(2)- این چشمه همان چشمه‌ی زمزم است که هنوز هم باقی است و مورد استفاده حجاج است
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 287
روزان و شبان از پی هم میگذشت و و اسماعیل بزرگ میشد تا اینکه جوانی برومند و رشید گردید.
آزمایش بزرگ ابراهیم، مربی بزرگ عالم بشریت در راه حق پرستی، در این هنگام آغاز شد.
شبی در خواب دید که حق تعالی او را فرمان میدهد تا اسماعیل یگانه فرزند دلبند خود را قربانی سازد.
مردی که سراسر زندگی خود را در رنج و عذاب و مبارزه با جهل و نادانی و زور آزمائی با روزگار گذرانیده و سالها بامید داشتن فرزندی بسر برده تا پیر گشته تا اینکه خدای بزرگ پسری باو اعطاء کرده است و سپس بفرمان خدای خود مجبور بدوری از او شده و هجران وی را پذیره گردید، حال که نور چشمش بدوران شباب رسیده و گل وجودش شکفته گردیده و پدر پیرش را نیرو و نشاط و امید زندگی بخشیده بایستی بدست خود شمع وجودش را خاموش سازد و حلقوم وی را بدرد!.
آری این آزمایش بزرگ را کسی جز ابراهیم شایسته نبود!
و این قانون همیشگی است که مصیبت و آزمایش مردان بزرگ بنسبت شخصیت و مقام آنان عظیم و بزرگ است!.
ابراهیم فرمان حق را لبیک گفت و با جان و دل پذیره گردید و برای اجرای آن آهنگ سفر کرد.
چون پسر را ملاقات نمود برای اینکه رأی فرزند خود را در این امر بداند و هم اینکه او را بجبر بخاک و خون نکشد وی را گفت:
ای پسر من! همانا من در خواب مشاهده کردم که تو را سر میبرم، پس بنگر که در این امر چه می‌بینی؟!.
اسماعیل که گلی از گلستان وجود ابراهیم، حق پرست نامدار بود و خون پاک آن قهرمان خداشناس در رگهایش جریان داشت در مقابل پرسش پدر در مورد اجرای فرمان حق چنین گفت:
ای پدر، آنچه مأمور بانجام آن شده‌ای بجای آر و درنگ مکن، و بخواست خدای بزرگ مرا از شکیبایان خواهی یافت!.
قالَ یا بُنَیَّ إِنِّی أَری فِی الْمَنامِ أَنِّی أَذْبَحُکَ فَانْظُرْ ما ذا تَری !
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 288
قالَ یا أَبَتِ افْعَلْ ما تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِی إِنْ شاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِینَ. «1»
«گفت: ای پسرک من! همانا من می‌بینم در خواب که ذبح میکنم ترا پس بنگر که چه می‌بینی!
گفت: ای پدر من! بکن آنچه فرموده شد، زود باشد که بیابی مرا اگر خدا خواسته باشد از شکیبایان!.»
آری چنین پدری، چنین فرزندی را شاید!.
ابراهیم او را در آغوش گرفت و بوسه بر سر و رویش داد و سپس کارد بدست گرفت و تیزی آنرا بر گلوی فرزند نهاد، قلبش فشرده و دستش از کار افتاده بود، لیکن بخود آمد و فرمان حق را بیاد آورد و تیغ را بر گردن لطیف اسماعیل بگردش در آورد!.
در اینجا آزمایش بانجام رسید و ابراهیم آخرین حد اخلاص خود را باز نمود.
بفرمان خدای بزرگ تیزی و تندی کارد از بین رفته بود و با وجودی که ابراهیم کوشش بسیار میکرد، گلوی اسماعیل را نمی‌برید.
ابراهیم در بهت و حیرت افتاد و تاخیر در اجرای امر حق جایز ندید، لذا سر بآسمان بلند کرد و از خدا خواست که در اینکار او را یاری فرماید!.
ایزد متعال بر او رحمت آورد و ندا داد او را که.
قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْیا إِنَّا کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ.
إِنَّ هذا لَهُوَ الْبَلاءُ الْمُبِینُ. «2»
«بتحقیق راست گردانیدی خوابرا، همانا ما این چنین پاداش میدهیم نیکو- کاران را!.
همانا این است آزمایشی بزرگ و هویدا!.»
برق شادی از دیدگان ابراهیم درخشید و اسماعیل را از روی خاک بلند کرد و در بر گرفت!.
پدر و فرزند بدین لطف و عنایت حق سپاس فراوان گفتند!.
پس خدای تعالی قربانیی بعنوان فدیه نزد ابراهیم فرستاد و ابراهیم چون آن کارد را که بگلوی اسماعیل کارگر ندید بر گردن قربانی گشید فورا ببرید و خون
__________________________________________________
(1)- سوره‌ی صافات، آیات 101 و 102.
(2)- سوره‌ی صافات، آیات 105 و 106.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 289
از گلوی او جاری گردید.
از آن زمان سنت قربانی جاری شد و مسلمانان نیز هر سال در آن سنت شرکت میکنند تا ماجرای اسماعیل را بیاد آرند و لطف خدای را سپاس گزارند.
پس از این جریان، ابراهیم فرزند خود را وداع گفت و بدیار خود بازگشت و بعدها گاهگاهی بدیدار وی میرفت، تا اینکه بفرمان حق مأمور بنای کعبه در محل اقامت فرزند خود گشت و با کمک اسماعیل بنای آن خانه را که جایگاه فرشتگان و قبله‌ی موحدین جهان و شمع فروزان مجمع خدا پرستان است بپایان برد.
ابراهیم پس از صد و هفتاد و پنج سال زندگانی پر افتخار، بسرای جاودانی شتافت، و اسماعیل و اسحاق او را در باغ عفرون بن صرصر کنار آرامگاه ساره بخاک سپردند و مدفن او اکنون شهر خلیل نام دارد.
سَلامٌ عَلی إِبْراهِیمَ «1» «درود پروردگار بر ابراهیم باد!».
آدم-
*** آدم-
خداوند بزرگ ابتدا زمین را در مدت دو روز بیافرید و در آن کوههای استوار قرار داد. «2»
و چون زمین بایر بود از آب هر چیز را حیات بخشید «3» و در مدت چهار روز خوردنی‌ها و نیازمندی‌های سکنه‌ی آنرا تقدیر کرد «4» و بعد از آن آسمان را از ماده‌یی دودی شکل ایجاد کرد و در آن نیرها را قرار داد تا بر زمین روشنائی دهند. «5»
خداوند در آسمان دو نیر بزرگ ایجاد کرد، یکی نیر اعظم برای سلطنت روز و دیگری نیر اصغر برای سلطنت شب و نیز ستارگان دیگر آفرید تا بر زمین روشنائی دهند، و سلطنت نمایند بر روز و بر شب؛ و روشنائی را از تاریکی جدا سازند.
و سپس جانورانی در آبها آفرید و
__________________________________________________
(1)- سوره‌ی صافات، آیه 109.
(2)- سوره‌ی فصلت، آیه 8 و صدر آیه 9.
(3)- سوره‌ی انبیاء، ذیل آیه 31.
(4)- سوره‌ی فصلت، ذیل آیه 9.
(5)- سوره‌ی فصلت، صدر آیه 10 و وسط آیه 11، و سفر پیدایش، باب اول.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 290
پرندگان را ایجاد کرد تا بر بالای زمین در آسمان پرواز کنند پس خداوند جانوران را برکت داد و زمین را رونق بخشید!
سپس اراده‌ی خداوند تعالی بر آن تعلق گرفت که آدم و فرزندان وی را پدید آورد تا در زمین ساکن شوند و بر ماهیان دریا و پرندگان آسمان و بهائم و بر تمامی زمین و همه‌ی حشراتیکه بر زمین می‌خزند حکومت نمایند. «1»
پس فرشتگان خود را گفت که در زمین مخلوق جدیدی پدید خواهم آورد که خلیفه‌ی من در آنجا باشد.
فرشتگان چون خود را شایسته‌ی منصب خلافت در زمین می‌دانستند و اولویت خود را ثابت می‌شمردند بر سبیل پرسش نه اعتراض، گفتند:
آیا در زمین کسی را میآفرینی که در آن فساد کند و خونریزی نماید؟!، در صورتیکه ما ترا تسبیح میگوئیم و ستایش میکنیم و مقدس میداریم!.
پروردگار آنانرا پاسخ داد که من چیزی را میدانم که شما بر آن آگاه نیستید!.
وَ إِذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَةِ إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً قالُوا أَ تَجْعَلُ فِیها مَنْ یُفْسِدُ فِیها وَ یَسْفِکُ الدِّماءَ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَ نُقَدِّسُ لَکَ قالَ إِنِّی أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُونَ. «2».
«هنگامی که گفت پروردگار تو، مر فرشتگانرا: همانا من پدیدآورنده‌ام در زمین خلیفه‌یی.
گفتند: آیا پدید میآوری در آن کسی را که فساد کند در آن و بریزد خونها را؟، ما تسبیح میکنیم بستایش تو و مقدس میداریم ترا!.
گفت: همانا من میدانم آنچه را که شما نمی‌دانید.»
پس خداوند آدم را از خاک زمین بسرشت و در بینی وی روح حیات دمید و آدم نفس زنده شد و نیز باغی در عدن بطرف مشرق غرس نمود و آدم را در آنجا گذاشت و در آن باغ درختان خوشنما و خوش خوراک برویانید، همچنین درخت حیات را در وسط باغ و درخت معرفت نیک و بد را قرار داد و بفرمان وی نهری از عدن بیرون آمد تا باغ را سیراب کند و از آنجا بچهار شعبه منقسم شد که نام آنها عبارت بود از:
__________________________________________________
(1)- اقتباس از سفر پیدایش، باب اول.
(2)- سوره‌ی بقره، آیه 28.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 291
فیشون که تمام زمین حویله را که در آنجا طلاست احاطه میکند و طلای آنزمین نیکوست و در آنجا مروارید و سنگ جزع یافت میشود.
و جیحون که تمام زمین کوش را احاطه میکند.
و حدقل که بطرف شرقی آشور جاریست.
و فرات
خداوند آدم را مأمور حفاظت آن باغ نمود و باو فرمود که از تمام درختان باغ هر چه خواهی بخور! ولی زنهار بدرخت حیات و معرفت نیک و بد نزدیک نشوی! «1» و بعد نامها و راز های مخلوقات زمین را بوی آموخت و سپس مخلوقات زمین را بفرشتگان عرضه کرد و برای بزرگ داشت آدم، بآنان گفت:
اگر راست میگوئید نامها و رازهای ایشانرا بمن باز گوئید؟!.
فرشتگان در پاسخ فرو ماندند و گفتند که پروردگارا، منزهی تو و ما را دانشی نیست جز آنچه تو بما آموخته‌یی!.
پس خدای تعالی آدم را فرمود که ایشانرا از نامها و رازهای مخلوقات خبر ده!، آدم آنان را خبر داد، و بدینوسیله جایگاه خلاقة اللهی خود را آشکار ساخت!.
بعد از این امر، خداوند فرشتگانرا فرمان داد تا جملگی بر آدم سجده کردند و تنها شیطان از فرمان خدا سر پیچید و گفت که من از گوهر درخشان آتش آفریده شده‌ام و بآدم که از گوهر تیره خاک پدید آمده است سجده نخواهم کرد.
پروردگار بزرگ بعلت این نافرمانی، شیطان را از بهشت بیرون راند و از درگاه خود طرد کرد.
شیطان از خدای خود مهلت خواست که تا روز بازپسین زندگانیش را دوام بخشد، و خدای تعالی درخواست او را پذیرفت. پس شیطان گفت:
اکنون که مرا از درگاه خود راندی، در سر راه آدم و فرزندان وی کمین خواهم کرد و آنانرا بگمراهی و ضلالت خواهم کشید!.
ایزد متعال او را گفت که بآن راهی
__________________________________________________
(1)- اقتباس از سفر پیدایش، باب دوم.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 292
که گزیده‌یی برو!، و این را نیز بدان که عقاب و حساب تو سخت خواهد بود!، و این را نیز بدان که تسلط تو بر بندگان حقیقی من هرگز امکان نخواهد داشت زیرا که توکل بر من، آنان را از وسوسه‌های تو در امان نگاه خواهد داشت!.
إِنَّ عِبادِی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطانٌ وَ کَفی بِرَبِّکَ وَکِیلًا. «1»
«همانا بندگان من نیست مر ترا بر ایشان تسلطی، و بس باشد پروردگارت وکیل.»
پس خدای تعالی اراده‌اش بر این تعلق گرفت که برای آدم همدمی فراهم سازد، بدین منظور او را بخوابی گران برد و یکی از دنده‌هایش را گرفت و گوشت در جایش پر کرد و از آن دنده که از وی گرفته بود زنی ساخت و نزد آدم فرستاد.
آدم گفت: همانا اینست استخوانی از استخوان من و گوشتی از گوشت من از این سبب نساء نامیده گردید زیرا که از انسان گرفته شد «2»، و بعدها آدم او را حوا نامید زیرا مادر جمیع زند- گانست «3».
پروردگار آدم و حوا را از پیروی شیطان و پذیرش سخنان او و نزدیکی با وی نهی فرمود، لیکن بالاخره شیطان آندو را بلغزانید «4» و آنانرا بخوردن میوه‌ی درخت معرفت نیک و بد تشویق و ترغیب کرد و آنان از میوه‌ی آن درخت بخوردند، آنگاه چشمان هر دوی ایشان باز شد و دانستند که عریان هستند پس برگهای انجیر را بهم متصل کردند و ساتر خویش ساختند.
پس از این ماجرا، خدای بزرک آنانرا سرزنش و توبیخ کرد و فرمود که مگر شما را آگاه نساخته بودم از فریب و مکر شیطان؟! چگونه فرمان مرا اجرا ننمودید و مطیع وی گشتید؟.
آدم و حوا از کرده‌ی خود پشیمان بودند و ملتمسانه از درگاه احدیت تقاضای عفو و آمرزش کردند، خدای تعالی توبه‌ی آنانرا قبول کرد ولی اجازه
__________________________________________________
(1)- سوره‌ی اسراء، آیه 67.
(2)- اقتباس از سفر پیدایش، باب دوم.
(3)- سفر پیدایش، باب سوم.
(4)- سوره‌ی بقره، صدر آیه 34.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 293
ماندن در باغ عدن را بآنان نداد و آندو را فرمان خروج از آنمکان داد.
و بایشان گفت که بسبب عمل خود زمین را ناپاک کردید و از این نظر تا پایان عمر برنج اندر خواهید بود و با مشقت و بعرق پیشانی نان خواهید خورد تا هنگامیکه بخاک باز گردید، زیرا سرشت شما از خاک است و عاقبت بخاک باز خواهید گشت!، فرزندان شما هم چنین سرنوشتی دارا خواهند بود «1».
و نیز آنان را از فتنه و دشمنی شیطان آگاه ساخت و فرمود که زنهار فریب شیطان را مخورید!.
و سپس خدای تعالی راه و رسم زندگانی در زمین را بآدم آموخت و و ایشان را گفت که در این مرحله‌ی جدید زندگانی دو راه در پیش دارید یکی راه هدایت و دیگری راه ضلال، و آنانکه پیروی کردند راه هدایت را بر آنان هرگز از وسوسه‌ی شیطان بیمی نیست لیکن آنانکه راه ضلال را پیمودند اهل آتش و عذاب جاویدان خواهند بود.
قُلْنَا اهْبِطُوا مِنْها جَمِیعاً فَإِمَّا یَأْتِیَنَّکُمْ مِنِّی هُدیً فَمَنْ تَبِعَ هُدایَ فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ.
وَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ «1».
«گفتیم فرو شوید از آن همگی! پس اگر آید بشما از من هدایتی آنکه پیروی کرد هدایت مرا، پس نیست بیمی برایشان و نه ایشان اندوهناک شوند. و آنانکه کافر شدند و تکذیب کردند به آیت‌های ما، آنان اهل آتشند و در آن جاودانند!»
شیخ نجم الدین رازی در کتاب مرصاد العباد در مورد اخراج آدم و حوا از بهشت میگوید:
آدم چون در جمال حوا نگریست، بشاهد بازی در آمد و صفت شهوت غالب شد، انس حضرت نقصان پذیرفت، چون ابتلاء شجره در میان آمد، ابلیس او را فریفت. در حال غیرت حق تافتن آورد
__________________________________________________
(1)- اقتباس از سفر پیدایش، باب سوم.
(1)- سوره‌ی بقره، آیه 36 و 37
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 294
که:
نیم روزت در این بهشت بگذاشتم و حجب فرو گذاشتم، بغیر من مشغول گشتی و از شجره بخوردی! اگر خود یک روزت تمام بگذارم یکبارگی ما را فراموش کنی و ما را یاد ناری!.
ای آدم، از بهشت بیرون! و ای حوا، از وی جدا شو! ای تاج، از سر آدم برخیز! ای حوله، از تن حوا دور شو ای حوران بهشت، آدم را بر دف دو رویه بزنید!.
ارسطو-
*** ارسطو-
ارسطو (ارسطالیس) در سال 384 پیش از میلاد در مقدونیه متولد گردید.
پدرش طبیب مخصوص پدر فیلیپ مقدونی بود، ارسطو از سن 18 تا 40 سالگی نزد افلاطون شاگردی کرد و از شاگردان برجسته‌ی افلاطون بشمار میرفت، پس از مرگ استاد بدعوت فیلیپ پادشاه مقدونیه بتعلیم و تربیت اسکندر پسر وی پرداخت و بعد از آنکه اسکندر بتخت نشست بآتن آمد و در مرکز لوکایون که نزدیک شهر آتن بود و گردشگاه عمومی بشمار میرفت بتدریس و تهذیب اخلاق جوانان مشغول شد، و چون ضمن گردش تدریس میکرد از این رو حکمت وی را مشاء و پیروان او را مشائی گویند. «1»
پس از آنکه اسکندر فوت کرد و آتنی‌ها علیه مقدونیان علم طغیان بر افراشتند، ارسطو ناچار از آتن فرار کرد و در سال بعد یعنی 320 پیش از میلاد در گذشت.
افلاطون-
*** افلاطون-
افلاطون در سال 427 پیش از میلاد متولد شد. در سن 18 سالگی بمکتب سقراط داخل گردید و ده سال متوالی بتحصیل حکمت و استماع مناظرات استاد، اشتغال ورزید. پس از مرگ سقراط چون ثروت بسیار داشت بمسافرت پرداخت و ضمن سفرهائیکه بمصر و سیراکوز و سایر کشورها کرد معلوماتی کسب نمود و آنرا با آنچه
__________________________________________________
(1)- حکمت مشاء یا فلسفه‌ی ارسطو را در قسمت اصطلاحات علمی و فلسفی شرح خواهم داد.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 295
نزد سقراط آموخته بود توأم ساخت.
بالاخره در سال 388 پیش از میلاد بآتن بازگشت و باغی را که در خارج شهر داشت برای ترویج عقاید خود برگزید و اندک اندک پیروان زیادی بدور خود جمع کرد و چون این باغ در محلی بنام آکادمیا واقع شده بود از این نظر افلاطون و پیروانش را اغلب بنام آکادمیان Academicien میخوانند.
بطور کلی آنچه که ما از احوال و عقاید سقراط میدانیم از روی نوشته‌های افلاطون است و تا کنون کسی نتوانسته بدرستی معلوم نماید که کدام قسمت از تحریرات افلاطون متن اصلی تعلیمات سقراط است و کدام قسمت نظرات شخص اوست.
از جمله تألیفات مهم افلاطون که شامل نظرات اجتماعی وی است کتاب جمهوریت میباشد.
بطور کلی روش افلاطون «جمع میان طریقه‌ی استدلال و تعقل و قوه‌ی شاعری و تخیل است» «1» و باید دانست که در فلسفه‌ی افلاطون، تخیل مقام مهمتری را داراست.
افلاطون میگوید: حقیقت اصلی فلسفه عبارتست از فرورفتن در خود و شناختن عالم مثل.
و میگوید: محسوسات عبارتند از اموری غیر حقیقی و فانی، و بعکس معقولات اموری حقیقی و اصیل و باقی و مجرد هستند.
و نیز برای وجود دو عالم قائل است:
1- عالم مثل Ideas یا عالم معقولات.
2- عالم اشیاء یا عالم محسوسات و و اشباح.
عالم مثل عالمی است حقیقی و باقی که انسان تنها بقوه عقل و قدرت تعقل بر آن علم حاصل میکند.
عالم اشیاء عالمی استکه دارای حقیقت و استقلالی نیست و بمنزله‌ی سایه و شبح و مثل میباشد، و دنیای مادی که در آن زندگی میکنیم مجازی است نه حقیقی،
__________________________________________________
(1)- سیر حکمت در اروپا.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 296
فنا پذیر است نه ابدی، گذرنده است نه پایدار، و تنها معقولات ابدی و پایدار و حقیقی هستند «1»
ایوب-
*** ایوب-
در حدود یکقرن پیش از ابراهیم خلیل، مردی در سرزمین عوض میزیسته که با وجود داشتن ثروت فراوان، ایام عمرش را در عبادت قادر متعال و کمک ببینوایان و درماندگان صرف مینمود و در محافل روحانیان و جمع فرشتگان از ایمان راسخ و عبادت کامل وی سخن میرفت و درودش می- فرستادند. این نمونه‌ی تقوی و مظهر خدا شناسی، ایوب نام داشت «2»
شیطان که هر لحظه در کمین صالحان نشسته تا هنگام فرصت بسیاه چال گمراهی سرنگونشان سازد، کمر بست تا ایوب را از راه حق باز دارد و بضلالت اندازد، لیکن هیهات!
پس بسراغ ایوب رفت و وی را مردی پارسا و با ایمان یافت که پیوسته بذکر حق مشغول و هر لحظه بانفاق و امداد درویشان و خویشان کمر بسته است.
شیطان کوشش بسیار نمود تا شاید وی را براه خلاف کشد لیکن نه تنها سودی نبرد بلکه صد چندان بر خشمش افزون گردید.
بدین سبب بحضور پروردگار شتافت و عرض کرد:
بنده‌ی تو ایوب نه ترا بخاطر رسیدن بتو و از روی خلوص، عبادت و تقدیس میکند بلکه بخاطر آن نعمتهائیست که باو ارزانی داشته‌یی، بیا این نعمت فراوان را از وی سلب کن تا خود ببینی که چگونه تغییر خواهد یافت و دلش از اطاعت و زبانش از ذکر تو باز خواهد ایستاد!
خدای تعالی فرمود: آگاه باش که بنده‌ی من ایوب دارای ایمانی راسخ است و مرا تنها بخاطر من ستایش میکند! و برای اینکه این مطلب بر تو آشکار شود ترا بر مال وی مسلط کردم تا هر چه خواهی بکنی!.
__________________________________________________
(1)- برای اطلاع کامل از فلسفه‌ی افلاطون باثر دیگر مصحح بنام بررسی فلسفه‌ی یونان باستان مراجعه فرمائید.
(2)- اقتباس از کتاب ایوب، باب اول.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 297
شیطان مسرور شد و دست در مال و مکنت ایوب برد و بکمک یاران خود در مدتی اندک، ایوب را بینوا ساخت و در انتظار پیروزی نشست.
چون مدتی گذشت و عکس العملی ظاهر نشد خود را بصورت انسانی ساخت و بنزد ایوب رفت و ویرا گفت که همه‌ی دارائیت از میان برفت و از املاک و احشام دیگر چیزی باقی نماند، حال چه میکنی و این چه بود که خدای با تو کرد؟!.
ایوب که ایمانش قویتر و اراده‌اش محکمتر و محبتش بخدا بیشتر از آن بود که از این حوادث ناچیز اندوهی بدل راه دهد، بشیطان پاسخ داد:
آن اموال امانتی از سوی خدا نزد ما بود که اینک بخواست خودش باز پس گرفت، در هر حال او را سپاس میگویم که در ظل توجهاتش عمری را بخوشی گذرانیدیم. هرچه او خواهد خیر و خوشی است!.
شیطان سرافکنده و مبهوت از وی جدا گردید و با خود گفت نباید ناامید شد، و سپس بار دیگر بحضور حق تعالی شتافت و گفت:
خداوندا! اگر چه ایوب در مقابل مصیبت تنگدستی صبر کرد و شکر نمود، لیکن او بفرزندان خود پشت گرم است و امید دارد که اموال از دست رفته را ایشان دوباره فراهم سازند و اگر فرزندان خود را نیز از دست بدهد حقیقت خود را آشکار خواهد ساخت!
پروردگار او را فرمود که ترا بر فرزندان ایوب مسلط ساختم لیکن بدان که از این راه نیز سودی نخواهی برد!.
شیطان اندکی امیدوار گردید و یاران خود را فرا خواند و بطرف قصر ایوب روان شدند و بالاخره فرزندان وی را نیز نابود ساختند!.
چون شیطان از این کار فارغ شد، خود را بصورت انسانی ساخت و بسراغ ایوب رفت و گفت:
ای ایوب! نبودی تا ببینی که چگونه فرزندانت جان میدادند و با چه زجری از این جهان رفتند؟ پاداش عبادتهای تو این بود که خدا عطا کرد؟!.
ایوب در غم مرگ عزیزان خود سرشک از دیدگان بارید و سپس در جواب شیطان گفت:
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 298
ای مرد! بدان که فرزندانم را خداوند بزرگ عطا فرمود و هم او باز پس گرفت و مرا نشاید که در کار او چون و چرا کنم!. «1»
شیطان این بار بی‌نهایت غضبناک گردید، پس با شتاب بسوی خداوند رفت و گفت:
خداوندا! مال و مکنت و فرزندان ایوب فنا شد لیکن او صاحب نعمتی عظیم است که بخاطر آن هنوز ترا ستایش میکند و آن نعمت سلامتی است و اگر آنرا نیز از وی بازستانی حقیقت خود را آشکار خواهد ساخت!.
پروردگار بزرگ برای اثبات بزرگی و جلال و شکیب فراوان ایوب، بشیطان فرمود:
ترا بر بدن وی نیز مسلط ساختم لیکن زنهار که بر جان و عقل و زبان و دلش نزدیک نشوی!.
شیطان شادان گردید و در مدتی اندک ایوب را ببستر بیماری افکند و رنجور و ناتوانش ساخت.
مدتها گذشت و ایوب همچنان در بستر بیماری غنوده و بدنش نحیف و چهره‌اش زرد گشته بود و دوستان و آشنایان از اطرافش پراکنده گردیدند و تنها همسر مهربانش او را پرستاری مینمود و آنی از توجه باو غفلت نمیکرد و ایوب با اینهمه مصیبت و درد و رنجوری همه شب و در هر لحظه از ذکر حق غافل نبود و از صمیم قلب سپاس خدای تعالی میگذاشت.
شیطان بد سیرت چون حمار در گل فرو ماند و خود را مغلوب این عظمت و ایمان دید، پس بتلاش افتاد و در دریای اندیشه غوطه‌ور گردید و پس از اندیشه‌ی فراوان و یاری پیروان و یاورانش، تصمیم گرفت آخرین روزنه‌ی امید ایوب را در زندگانی مسدود سازد و پاک درمانده‌اش کند، آری شیطان مصمم شد تا همسر ایوب را نیز بفریبد و از وی دور سازد.
پس بسراغ همسر ایوب رفت و با وسوسه‌های خود وی را گمراه ساخت و زندگانی گذشته و آن جاه و جلال و فرزندان برومند و دوستان و آشنایان
__________________________________________________
(1)- اقتباس از کتاب ایوب، باب اول.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 299
را در برابر او مجسم ساخت و گفت با این همه مصائب که از سوی پروردگار بر تو و شوهرت وارد گردیده، باز هم شما او را ستایش و عبادت میکنید؟!.
عاقبت وسوسه‌های شیطان در همسر ایوب کارگر افتاد و وی با قلبی آزرده و ناامید بسوی شوهر خود رفت و وی را استیضاح نمود که ای ایوب! چرا خداوند بزرگ بپاداش این همه عبادت ترا اینقدر عذاب میدهد؟ مال و ثروت ما فنا شد، فرزندان عزیزمان از دست رفتند، سلامتی و نشاط از تو دور گردید، دوستان و آشنایان از گرد ما پراکنده شدند، آخر این چه پاداش است و خدا چرا با ما چنین کرد؟!.
ایوب در پاسخ همسر خود گفت:
بدان که شیطان ترا گمراه ساخته و از راه حق براه حق ناشناسی در افکنده، وای بر تو اگر در مقام اعتراض برخواست خدا بر آئی و اگر وجود من باعث زجر و عذاب توست، از من دور شو و مرا بخود واگذار تا خدا آنچه خواهد و مشیت اوست برقرار سازد!.
ایوب چون با وجود درد و رنجوری خود را تنها دید بحق پناه برد و پروردگار را مخاطب قرار داد و گفت:
خداوندا! بیماری و تنهائی مرا فرا گرفته تو خود تنها یار من هستی پس مرا کمک کن.
در اینجا آزمایش بزرگ این مظهر شکیبائی بپایان رسیده بود، پس ایزد متعال دعایش را اجابت فرمود و بسوی وی وحی فرستاد که پای خود را بزمین بکوب تا چشمه‌یی ظاهر شود و از آب آن چشمه بنوش و بدن خود را در آن شستشو ده تا تندرستی خود بازیابی!.
وَ اذْکُرْ عَبْدَنا أَیُّوبَ إِذْ نادی رَبَّهُ أَنِّی مَسَّنِیَ الشَّیْطانُ بِنُصْبٍ وَ عَذابٍ.
ارْکُضْ بِرِجْلِکَ هذا مُغْتَسَلٌ بارِدٌ وَ شَرابٌ «1»
«و یاد کن بنده‌ی ما ایوب را، هنگامیکه خواند پروردگارش را که مس کرد مرا شیطان برنجی و عذابی.
(گفتیم) بزن پایت را بزمین، این چشمه‌ییست برای شست و شو، سرد
__________________________________________________
(1)- سوره‌ی ص، آیات 40 و 41.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 300
است و آشامیدنی!.»
پس ایوب فرمان حق را اجرا کرد و در مدتی اندک تندرستی و نشاط خود را باز یافت.
در این هنگام همسر ایوب که از تشدد وی نرنجیده و از پرستاری دست نکشیده بود بسراغ او آمد تا در پرستاری و نگهداری وی بکوشد، همین که چشمش بایوب افتاد وی را جوانی تندرست یافت، در آغاز تصور کرد اشتباه کرده است ولی ایوب وی را از ماجرا آگاه ساخت، پس هر دو شکر خدای بزرگ بجای آوردند.
پس خدای تعالی در مقابل این صبر و ایمان ایوب، دو چندان ثروت پیشیش و نیز فرزندانش را بوی باز گردانید و بعد فرزندان پاک سرشت دیگری نیز بوی عطا فرمود.
و بعد از آن ایوب صد و چهل سال زندگانی نمود و پسران خود و پسران پسران خود را تا پشت چهارم دید پس پیر و سالخورده شده وفات یافت «1».
وَ وَهَبْنا لَهُ أَهْلَهُ وَ مِثْلَهُمْ مَعَهُمْ رَحْمَةً مِنَّا وَ ذِکْری لِأُولِی الْأَلْبابِ «2».
«پاداش دادیم او را، کسانش را و مثلشانرا با ایشان (اینست) رحمتی از ما و پندی مرصاحبان خردها را»
باقر علم-
*** باقر علم-
حضرت امام محمد باقر علیه السلام پنجمین پیشوای شیعیان میباشد.
نام آن امام محمد و لقب مشهور وی باقر و کنیت ایشان ابو جعفر است.
پدر بزرگوارشان، حضرت امام زین- العابدین علیه السلام، چهارمین پیشوای شیعیان، و والده ماجده ایشان، فاطمه بنت الحسن بن علی بن ابیطالب بود.
در مورد ولادت آن حضرت اقوال مختلف موجود است.
شیخ کلینی در کتاب اصول کافی، تاریخ ولادت ایشان را سال 57 هجری قمری نوشته است.
و عیسی اربلی در کتاب کشف الغمة، ولادت آن حضرت را سوم صفر سال 57
__________________________________________________
(1)- کتاب ایوب، باب چهل و دوم.
(2)- سوره‌ی ص، آیه 42.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 301
هجری قمری ذکر کرده است.
و ابن شهر آشوب در کتاب مناقب، تاریخ تولد آن امام را سوم صفر 57 هجری قمری مذکور داشته.
و صاحب کتاب تذکرة الائمه، تاریخ ولادت آن حضرت را پنجم رجب سال 57 هجری قمری نوشته است.
و صاحب کتاب روضة الصفا ولادت آن امام را پنجم رجب سال 57 هجری قمری ذکر کرده است.
و شیخ مفید در کتاب ارشاد تاریخ ولادت آن حضرت را سال 57 هجری قمری نوشته است.
و بطور کلی آنچه از این اخبار مستفاد میگردد اینست که ولادت آن حضرت در ماه صفر یا ماه رجب سال 57 هجری قمری در مدینه روی داده است.
و وفات آن امام، بقول شیخ کلینی در کتاب اصول کافی و شیخ مفید در کتاب ارشاد و ابن شهر آشوب در کتاب مناقب، در سنه 114 هجری قمری اتفاق افتاده است.
وی بفرمان هشام بن عبد الملک و بوسیله‌ی ابراهیم بن ولید بن یزید بن عبد الملک بقتل رسید.
و قبر شریف آن حضرت در بقیع در قبه‌ی عباس بن عبد الملک در جنب قبر پدر بزرگوار و عم ارجمندش امام حسن علیه السلام، واقع است.
حضرت امام محمد باقر علیه السلام دارای اخلاقی حمیده و فضایل ستوده و طبعی بلند و مقامی ارجمند بود و در علم دین و قرآن و سنت و آثار فنون و آداب، یگانه‌ی زمان خود بود و میان اهل فضل و دانش مرتبه‌ای عالی و جایگاهی رفیع داشت.
وی «بر همه‌ی برادران بلکه بر جمله‌ی جهانیان در تمامت اوصاف و مراتب و مقامات برتری و بزرگتری و مزیت داشت و نزد خاصه و عامه در عظمت قدر و رفعت پایه بر همگان پیشی بودش و بآن میزان و مقدار علم دین و آثار و سنت و علم قرآن و سیرت و فنون آداب که از آن حضرت جلوه‌ی ظهور گرفت از احدی از آحاد اناس بروز ننمود، و علم و فضل او بدرجه‌یی بود که بر جمله‌ی جهانیان برتری داشت و وجود مبارکش
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 302
ضرب المثل تمامت دانایان روزگار بود و شعرای بلاغت آثار، و بلغای فصاحت شعار، نام مبارکش را زینت دفاتر و اشعار خود میساختند.» «1»
چنانکه قرطبی گوید:
یا باقر العلم لا اهل التقی و خیر من لبی علی الاجبل و مالک بن اعین جهنی گوید اذا طلب الناس علم القرآن کانت قریش علیه عیالا و ان قیل این بن بنت النبی نلت بذاک فروعا طوالا نجوم تهلل للممدلجین جبال تورث علما جبالا
با یزید-
با یزید-
با یزید بسطامی قدس سره، از بزرگان طایفه‌ی صوفیه و راهنمایان طریقت تصوف است.
نام وی طیفور بن عیسی بن آدم بن سروشان است.
جد وی زرتشتی بوده و مسلمان شده و از نزدیکان احمد خضرویه و ابو حفص و یحیی معاذ رازی است.
وی در سال 261 هجری قمری به سرای جاودانی شتافته است.
بو علی سینا-
اشاره
*** بو علی سینا-
ابو علی حسین بن عبد الله بن حسن بن علی بن سینا ملقب بشیخ الرئیس و شرف الملک و حجة الحق که نزد اروپائیان اویسن Avicene نامیده میشود، در حدود سال 370 هجری قمری در قریه‌ی خرمیثن از توابع بخارا متولد گردید.
نام پدر وی عبد اللّه و نام مادرش ستاره بود.
پدر وی از مردان اهل فضل و عمال دیوان بود و بپرورش فرزند خود علاقه‌ی بسیار داشت.
وی علوم ادبی و ریاضی و فقه را نزد استادان مختلف و ریاضیات و منطق را نزد ابو عبد اله ناتلی آموخت
در سن دوازده سالگی توانست مطابق فقه ابو حنیفه فتوی دهد، پس بتحصیل علم طب نزد ابو منصور بن نوح العمری پرداخت و فلسفه اولی ارسطو را بیاری کتاب اغراض کتاب مابعه الطبیعه ابو نصر فارابی را مطالعه و درک نمود.
__________________________________________________
(1)- ارشاد شیخ فقید رحمه اللّه.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 303
در حدود هیجدهمین مرحله‌ی گانی خود بمعالجه‌ی امیر نوح بن منصور سامانی که بسختی بیمار شده بود پرداخت و در آن امر توفیق یافت و نزد وی منزلت و تقرب بسیار حاصل کرد و در ازای این خدمت از امیر درخواست کرد که او را اجازه دهد تا از کتابخانه‌ی بزرگ سلطنتی استفاده نماید و نوح بن منصور موافقت کرد و چندی نگذشت که کتابخانه طعمه‌ی حریق گردید.
بعضی میگویند ابن سینا شخصا اقدام بآتش زدن کتابخانه نموده است تا کسی بعد از وی بر کتبی که وی مطالعه نموده بود، دست نیابد.
پس از وفات امیر نوح بن منصور و انقواض دولت سامانی، ابن سینا بخوارزم سفر کرد و نزدیک به ده سال در آن دیار زیست نمود و بتحقیق و تألیف پرداخت.
پس از آن مدتی در ترکستان و خراسان سرگران بود تا بالاخره در گرگان رحل اقامت افکند و بمعالجه بیماران پرداخت.
چندی بعد بری رفت و مجد الدوله دیلمی را که ببیماری مالیخولیا دچار بود معالجه کرد و ضمنا رساله‌ی معاد را برای وی نوشت، و بعد از آن دیار بهمدان نزد شمس الدوله برادر مجد- الدوله سفر کرد و مرض قولنج وی را درمان بخشید و بوزارت آن امیر نایل آمد و مدت شش سال در این مقام باقی بود و سپس از وزارت معزول گردید و مدتی در تواری و انزوا گذرانید تا اینکه در اواخر عمر بوزارت علاء الدوله پسر کاکویه رسید و نیز سمت مشاور علمی و ادبی و طبیب مخصوص وی را یافت، و در این مدت در روزهای مخصوص در مجمعی متشکل از دانشمندان که بامر علاء الدوله گرد میآمدند حاضر میگشت و با ایشان بمباحثات علمی و فلسفی میپرداخت، پس از چندی در سفری که همراه علاء الدوله بهمدان رفت بمرض قولنج مبتلا گردید و بعلت همین بیماری در حدود سال 428 هجری قمری در آنشهر بدرود حیات گفت و بخاک سپرده گردید.
بر سنگ قبر این حکیم بزرگ ایرانی
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 304
اشعار زیر حک گریده است.
حجة الحق ابو علی سینا در شجع آمد از عدم بوجود
در شصا کرد کسب جمله علوم در تکز کرد این جهان بدرود
ابن سینا در حکمت و طب دارای مقامی والاست و کتب طبی او و بخصوص قانون وی تا قرن هیجدهم میلادی در دانشگاههای اروپا تدریس میگردید.
آثار مهم این فیلسوف و طبیب بزرگ عبارتند از:
1- شفا- که بمنزله‌ی دائرة المعارف فلسفی است.
و شامل منطق و طبیعیات و الهیات و ریاضیات میباشد.
2- نجاة که خلاصه‌یی از کتاب شفا است.
3- قانون که از کتب بزرک طبی است و بطوریکه قبل گفتیم تا قرن هیجدهم میلادی در دانشگاههای اروپا تدریس میگردید.
این کتاب شامل پنج قسمت است:
قسمت اول- کلیات.
قسمت دوم- ادویه مفرده.
قسمت سوم- امراض مخصوصه‌ی اعضاء.
قسمت چهارم- امراض عمومی بدن
قسمت پنجم- ادویه مرکبه.
4- اشارت و تنبیهات در منطق و حکمت که نماینده آخرین نظرات حکیم میباشد.
5- دانشنامه علائی که بنام علاء الدوله پسر کاکویه نوشته است و در این کتاب حکیم آشنائی کامل خود را بزبان فارسی کاملا نشان داده حتی اصطلاحات علمی بفارسی سره بکار برده است.
6- حکمت المشرقیه که حاوی آخرین نظرات و آراء شخصی حکیم بوده است و متأسفانه بجز مقدمه و قسمتی از منطق چیزی از آن بما نرسیده است.
کتابهای مذکور از تألیفات مهم حکیم بشمار میروند و غیر از کتب فوق در حدود یکصد جلد اثر دیگر از حکیم باقیمانده است که در حدود بیست جلد
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 305
از آن آثار در امور طبی «1» و بقیه در حکمت «2» و ادبیات «3» است.
نظرات فلسفی ابن سینا
نظرات فلسفی ابن سینا
بطوریکه قبلا بیان شد، حکیم کتابی بنام حکمت المشرقیه داشته است که حاوی آخرین نظرات و آراء شخصی حکیم بوده است و متأسفانه از بین رفته، از کتب دیگر ابن سینا، تنها میتوان فلسفه‌ی مشائیین یعنی پیروان ارسطو را استفاده کرد و در این صورت حکیم شارح نظرات ارسطو بوده است، ولی باید دانست که این فیلسوف بزرک نبوغ عجیبی در این راه بکار برده و مشکلات بسیاری را آسان کرده است و گاهی نظرات مشائیین را اصلاح کرده است،
بطور کلی ابن سینا میگوید، موجودات دو قسم هستند، اول واجب الوجود که عدم بر او محال است و علت اول است، دوم ممکن الوجود که عدم جایز است بر او عارض شود.
و ممکن را مرکب از وجود و ماهیت میداند و ماهیات را بجوهر عرض تقسیم میکند.
و جوهر را شامل پنج قسمت میداند که عبارتند از:
جسم و دو جزء آن هیولی و صورت، و عقل و نفس.
و عرض را شامل نه قسمت میداند که عبارتند از:
کم، مانند عدد و سطح و حجم،
کیف، مانند رنک و بو و مزه و حالات نفسانی.
این، مانند بودن در خیابان.
متی، مانند اینکه بگوئیم حافظ در قرن هشتم هجری میزیسته.
اضافه، مانند نسبت پدر بپسر و عکس آن،
وضع، مانند خوابیده، نشسته.
فعل، مانند ساختن بنا خانه را.
انفعال، مانند ساخته شدن خانه.
__________________________________________________
(1)- مانند رساله‌ی نبض، رساله‌ی قلب.
(2)- مانند رساله‌ی نفس، رساله‌ی معراجیه، رساله‌ی اسرار نبوت، رساله‌ی جوهر و عرض
(3)- مانند قصه‌ی سلامان و ابسال.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 306
ملک یا جده، مانند نسبت انسان بلباسی که بر تن دارد.
و نیز بنظر وی در ایجاد هر موجود چهار علت دخالت دارند که بقرار زیر میباشند:
1- علت مادی.
2- علت صوری.
3- علت فاعلی.
4- علت غائی.
مثلا در مورد لباس، پارچه علت مادی و صورت لباس علت صوری و دوزنده علت فاعلی و پوشیدن لباس و استفاده از آن علت غائی است.
و نیز حکیم میگوید:
آدمی دارای نفس ناطقه میباشد و نفس ناطقه مجرد است «1» و عقل آدمی دو جنبه دارد یکی عقل نظری و دیگری عقل عملی.
عقل نظری که همان نفس ناطقه است شامل چهار مرحله است:
1- عقل بالهیولی و آن استعداد دانائی است و انسان هنگام تولد آنرا داراست.
2- عقل بالفعل و آن مرحله‌ی ظهور استعداد و خردمندی است که انسان سود و زیان خود را تشخیص میدهد.
3- عقل بالملکه و آن مرحله‌ییست که آدمی دانش اندوخته و نیروی تمیز بین نیک و بد را دارا میگردد و آن دانش در نفس او ثابت میگردد.
4- عقل مستفاد و آن مرحله‌ییست که از راه ریاضت و تهذیب نفس حاصل میگردد و انسان بوسیله‌ی آن با عقل فعال ارتباط برقرار میکند و هر لحظه از آن کسب فیض مینماید.
و نیز عقل عملی قوه‌ییست برای نفس که مبدء تحریک نیروی شوقیه است بآنچه که اختیار میکند از امور جزئی
__________________________________________________
(1)- ارسطو قایل باتحاد کامل نفس و بدن بود لیکن ابن سینا این اتحاد را کامل نمیدانست و معتقد بود که اتحاد نفس با بدن باین اعتبار که نفس صورت نوعی بدن و کمال آنست و بوسیله‌ی آن اعمالی که جنبه‌ی مادی دارند انجام میدهد مسلم است، لیکن باین اعتبار عین حال میتواند بدون کمک بدن کارهائی انجام دهد (مانند درک معقولات) و پس از مرک بدن، زنده و باقی بماند، مجزا از بدن میباشد.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 307
از جهت یک غایت خیالی.
بعقیده‌ی ابن سینا پیامبران دارای عقل مستفاد هستند و نبوت عبارتست از اتصال تام بعقل فعال که خارج از نفس است.
نظرات عرفانی ابن سینا
نظرات عرفانی ابن سینا
با مطالعه‌ی رساله‌های نبوت و معراجیه و اسرار الصلواة و برخی رساله‌های دیگر ابن سینا چنین مستفاد میگردد که حکیم بتصوف تمایل داشته است.
و نیز معتقدات وی درباره‌ی عقول و دخالت آنها در چگونگی حصول معرفت و وصول بحق تعالی، جنبه‌ی عرفانی فلسفه‌ی وی را آشکار مینماید.
حکیم در مورد حصول معرفت و رسیدن بحق میگوید که هر چند برای رسیدن بحق شوق و حال مفید است لیکن کافی نیست، و باید تعلیم هم در کار باشد تا نفس استعداد کامل برای اتصال بعقل فعال پیدا کند.
و دیگر اینکه رسیدن بحق، اتحاد و یگانگی نیست، زیرا اتحاد عاقل و معقول محال است مگر هنگامیکه نفس ذات خود را درک میکند.
و نیز زمانیکه نفس قابلیت وصول بحق را پیدا کند این رسیدن خواه ناخواه انجام میپذیرد. «1»
بطور کلی طریق سیر و سلوک ابن سینا تعلم و تعقل میباشد.
ابن سینا و دین اسلام
ابن سینا و دین اسلام
حکیم همیشه سعی کرده است که فلسفه‌ی یونان را با مبادی شریعت اسلام سازگار نماید و بدین منظور در کتب فلسفی خود بتطبیق دین و فلسفه پرداخته است و نیز رساله‌هائی بخصوص در این موضوع نوشته است، مانند رساله‌ی اسرار الصلواة و رساله‌ی معراجیه و رساله‌ی اسرار نبوت و رساله‌یی در موضوع حدیث من عرف نفسه فقد عرف ربه، و نیز برخی از سوره‌های کتاب مجید را بسبک فلسفی تفسیر کرده است مانند تفسیر سوره‌ی حجر و تفسیر سوره‌ی اعلی و تفسیر سوره‌ی اخلاص
__________________________________________________
(1)- در این سه مورد، طریقت تصوف نظرات دیگری دارد که در قسمتهای آینده ذکر خواهد شد
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 308
بطور خلاصه ابن سینا بزرگترین فیلسوف و حکیم ایران است و درباره‌ی او و فلسفه و عقاید وی هر چه تحقیق بعمل آید کم است.
تقی-
*** تقی-
حضرت امام محمد تقی علیه السّلام نهمین پیشوای شیعیان میباشد.
نام آن امام محمد و کنیه‌اش ابو جعفر و لقبش تقی و جواد است.
پدر بزرگوارشان حضرت علی بن موسی علیه السلام هشتمین پیشوای شیعیان بود
ولادت با سعادتش در روز پانزدهم رمضان و یا یازدهم رجب سال 195 هجری قمری، و وفات آن حضرت در روز یازدهم و یا آخر ذیقعده سال 220 هجری قمری در سن بیست و پنج سالگی روی داد و مدفن آن بزرگوار در شهر کاظمین نزدیک بغداد است.
مأمون خلیفه‌ی عباسی پس از وفات حضرت علی بن موسی آن حضرت را بخراسان دعوت کرد و مقدمش را گرامی داشت و با وجود اعتراض بزرگان بنی- عباس، دختر خود ام الفضل را بازدواج او در آورد و از این نظر حضرت تقی در زمان مأمون بعزت و احترام بسیار زیست مینمود، تا اینکه پس از مأمون، معتصم خلیفه‌ی عباسی آن مرد بزرگوار را در بغداد زیر نظر قرار داد و بنا بر بعضی روایات وی را در سن بیست و پنج سالگی مسموم ساخت،
حافظ-
*** حافظ-
شمس الدین محمد معروف بحافظ شیرازی از مفاخر شعرای غزل سرای ایران است و پس از سعدی نخستین شاعر بزرک فارسی بشمار میرود.
چون قرآن را حفظ داشت وی را حافظ لقب دادند و نیز تخلص او بحافظ از این نظر است.
ظهورش در زمان شهریاران آل مظفر است و شاه شجاع و شاه مظفر و شاه منصور را در اشعار خود مدح گفته است.
کتاب عمده حافظ همان دیوان یا مجموعه‌ی غزلیات اوست که پس از مرک او یکی از شاگردانش بنام گلندام آن را جمع و تدوین کرده است.
حافظ بزرگترین شاعر غزلسرای ایران است، اشعار حافظ رنجها و مصائب و شکست‌های ایران را نقاشی کرده است، غزلهای او نموداری
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 309
از اوضاع اجتماعی آنزمان است.
حافظ در اشعار خود، زاهدان مردم فریب، واعظان بی‌عمل، صوفیان عابد نما و چاپلوسان و متملقانرا رسوا میکند و نیز ستمگریهای اشغالگران و پادشاهان و حکام آنزمان را که زندگی را بر مردم تلخ کرده بودند بخوبی نمودار میسازد:
حافظا می خور و رندی کن و خوش باش ولی دام تزویز مکن چون دگران قرآنرا
***
مبوس جز لب ساقی و جام می حافظ که دست زهدفروشان خطاست بوسیدن
***
می ده که شیخ و حافظ و مفتی و محتسب چون نیک بنگری همه تزویر میکنند
***
براه میکده دوشش بدوش میبردند امام شهر که سجاده میکشید بدوش
***
بوی بهبود ز اوضاع جهان میشنوم شادی آورد گل و باد صبا شاد آمد
*** حافظ در دوره فئودالیسم یا ملوک الطوایفی میزیست و تأثیر همان اجحافات و ستم‌گریها و نیرنک‌بازیها بود که موجب پیدایش افکاری بلند و مترقی در مغز حافظ شیرازی گردید.
حافظ را عده‌یی مرید عشق و باده میدانند، حتی نویسندگان و شعرای اروپائی نیز درباره‌ی حافظ اینطور فکر میکنند در صورتیکه غزلهای حافظ آئینه‌ی تمام نمای زندگی انسانهای عصر اوست، لطفی که غزلهای حافظ دارد نشانه‌ی اینست که هر چه میگفته از درون سینه بر میخاسته و لاجرم در دلها مینشیند، خود رنج میکشیده و رنج دیگران را نیز درک مینموده است:
ای دل صبور باش مخور غم که عاقبت این شام صبح گردد و این شب سحر شود
***
حافظا غم مخور که شاهد بخت عاقبت پرده بر کشد ز نقاب
*** با تمام شدن زندگی حافظ عمر غزل بپایان رسید، کوشش دیگران برای درک روحیه حافظ و بوجود آوردن آثاری نظیر آثار وی بیفایده است، زیرا که هر محیطی ذوق و عواطفی برابر با خود در افراد بوجود میآورد و محیط فعلی ما با
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 310
محیط حافظ تفاوت بسیار دارد.
حسین بن منصور حلاج-
حسین بن منصور الحلاج البیضاوی
حسین بن منصور الحلاج البیضاوی
از بیضا بوده که شهریست از شهرهای فارس.
ابتدا بمطالعه‌ی حکمت پرداخت و نیز مدتی در مشرق ایران و آسیای میانه بسیاحت پرداخت و سپس ببغداد رفت.
عقاید و سخنان او از قبیل انا الحق، مورد پسند طبقه‌ی قشری آنزمان نبود و بالاخره بد گمانی سیاسی و اغراض شخصی عده‌ای از درباریان مزید بر علت گردید و در نتیجه پس از تحمل آزار و رنج بسیار در سن 64 سالگی بشهادت رسید.
خلاصه‌ی عقاید وی بشرح زیر است 1- انسان بهیچ نوع تصور و یا استدلال قادر نیست خدا را در فکر مجسم کند و یا حقیقت او را بیان نماید و یا مورد مقایسه قرار دهد.
2- روح الهی که غیر مادی و جاودانی است هنگامیکه با روح حیوانی انیس و همدم میگردد محدود میشود.
3- وحدت با حق تنها از راه تسلیم برنج و درد امکان‌پذیر میگردد.
4- اعمال پرهیزکارانه ممکنست جای عبادت را بگیرد.
حسن بن علی-
*** حسن بن علی-
حضرت امام حسن المجتبی علیه السلام دومین پیشوای شیعیان میباشد.
نام آن امام حسن و کنیه‌اش ابو محمد و لقبش مجتبی است.
پدر بزرگوارشان حضرت امام علی بن ابی طالب علیه السلام نخستین پیشوای بزرگ شیعیان، و والده ماجده ایشان، حضرت فاطمه بنت رسول اکرم صلی اللّه علیه و آله بود.
ولادت با سعادتش در پانزدهم رمضان سال دوم هجری قمری، و وفات آنحضرت در روز هفتم یا بیست و هشتم صفر سال 49 هجری قمری در سن چهل و هفت سالگی روی داد و مدفن آن بزرگوار در بقیع مدینه است.
وی بفرمان معاویه و بوسیله جعده دختر اشعث بن قیس مسموم گردید «1»
__________________________________________________
(1)- چون معاویه مایل بود پسر خود یزید را بعد از خویش خلیفه سازد و میدانست که این امر بر خلاف شرطیست که با حضرت مجتبی کرده است، لذا از این لحاظ زوجه‌ی او را بفریفت تا آن بزرگوار را مسموم ساخت.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 311
حضرت امام حسن در صبر و دور اندیشی مقامی بس والا داشت و از جنک و خونریزی دوری میکرد و بهمین علت با وجود مخالفت برادرش امام حسین با معاویه از در آشتی در آمد.
بخشش و کرم آن حضرت مشهور است و گویند که آن حضرت مهمانخانه‌ای ترتیب داده بود که مسافران برایگان در آنجا غذا میخوردند و نیز چندین بار نیمی از ثروت خود را در راه خدا ایثار کرد و یکبار هم تمام دارائی خویش را در راه حق انفاق نمود.
آن بزرگوار وفای بعهد را مقدم بر هر چیز میدانست از این نظر با آنکه معاویه بارها از مقررات صلح تخلف نمود آنحضرت بجنک اقدام نفرمود و پیمان خود را گرامی داشت.
حسین بن علی-
*** حسین بن علی-
حضرت امام حسین علیه السلام سومین پیشوای شیعیان است.
نام آنحضرت حسین و کنیه‌اش ابو عبد الله و لقبش سید الشهداء می باشد.
پدر بزرگوارشان حضرت امام علی بن ابی طالب علیه السّلام نخستین پیشوای شیعیان و والده ماجده ایشان حضرت فاطمه بنت رسول اکرم صلی اللّه علیه و آله بود
ولادت با سعادت آن امام در روز سوم شعبان سال سوم هجری قمری و شهادت آنحضرت در روز عاشورا دهم محرم الحرام سال 61 هجری قمری در سن 58 سالگی واقع گردید و مدفن آن بزرگوار در کربلا میباشد.
حضرت حسین بن علی با فداکاری خویش پشت ظالمان را درهم شکست و درخت اسلام را آبیاری کرد و بعموم ملتها درس قیام و جانبازی آموخت.
واقعه‌ی خونین کربلا در صفحه‌ی تاریخ بشریت برای همیشه باقی است و افتخاری بزرک برای خاندان علی علیه السّلام و داغ ننگی بر پیشانی خاندان معاویه خصوصا یزید بشمار میرود.
حسین بن علی علیه السّلام برای حفظ حق و حقیقت از جاه و مقام و حتی خاندان گرامی خویش گذشت و با خون خود و عزیزان خود سند بقاء و استقلال مسلمانان را امضاء فرمود و بما آموخت که نباید تسلیم گروه ستمکاران گردیم،
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 312
بلکه بایستی علیه ظلم و فساد دلیرانه ستیز کنیم و بدانیم که فرجام نیک از آن پرهیزگاران است.
حسن عسکری-
*** حسن عسکری-
حضرت امام حسن عسکری علیه السّلام یازدهمین پیشوای شیعیان میباشد.
نام آن امام حسن و کنیه‌اش ابو محمد و لقبش هادی و عسکری است.
پدر بزرگوارشان حضرت علی بن محمد علیه السّلام دهمین پیشوای شیعیان بود.
ولادت با سعادتش روز دهم ربیع الاخر و با چهارم ربیع الاخر سال 232 هجری قمری و وفات آن حضرت روز هشتم ربیع الاول سال 260 هجری قمری در سن 28 سالگی روی داد، و مدفن آن امام در سامره میباشد.
بقول علماء شیعه، وی بفرمان معتمد خلیفه عباسی مسموم گشت.
زهرا-
*** زهرا-
حضرت صدیقه کبری سلام اللّه علیها سومین معصوم است.
نام آن حضرت فاطمه و لقبش زهراء و صدیقه میباشد.
پدر بزرگوارشان حضرت رسول اکرم صلی اللّه علیه و آله، و والده ماجده ایشان حضرت خدیجه بود.
ولادت آن حضرت بنابر بعضی اخبار بیستم جمادی الثانی هشت سال قبل از هجرت، و بنابر بعضی روایات سیزده سال پیش از هجرت، و وفات آن بانوی بزرگ در حدود یکصد روز بعد از رحلت پیامبر و بنابر مشهود در سیزدهم جمادی الاول و طبق روایات موثق در سوم جمادی الثانی سال 11 هجری قمری در سن هیجده یا بیست و سه و یا بیست و پنج سالگی واقع شده است و مدفن آن حضرت در مدینه است لیکن محل قبر معلوم نیست.
حضرت زهراء بانوی زنان جهان است و بحق شایسته‌ی این مقام والاست، زیرا در عصمت و طهارت بی‌همتا و در انجام وظایف دختری و زناشوئی و مادری بینظیر بود.
بپدر بزرگوار خویش چنان محبت میورزید که پیامبر در مراجعت از هر سفر ابتدا بدیدار وی میرفت و در شداید و دشواری‌ها با دیدن دختر وفادار خویش
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 313
تسلی می‌یافت.
در خانه‌ی شوهر صرفه‌جوئی و اقتصاد را رعایت کامل میکرد و در جلب محبت همسر ارجمند خویش میکوشید و خانه را برای شوهر و فرزندان خویش کانون آسایش ساخته بود.
از نظر تربیت فرزند، حضرت زهراء داناترین و مهربانترین مادر جهان است و در دامان پر از عطوفت و مناعت خویش پسرانی مانند حضرت امام حسن و حضرت امام حسین و دخترانی همچون زینب و ام کلثوم پرورده است که عظمت و فضیلت آنان در صفحه‌ی تاریخ بشر همیشه جاویدان است.
سجاد-
*** سجاد-
حضرت امام زین العابدین چهارمین پیشوای شیعیان است،
نام آن امام علی و کنیه‌اش ابو محمد و لقبش زین العابدین و سید الساجدین میباشد.
پدر بزرگوارشان حضرت حسین بن علی علیه السّلام سومین پیشوای شیعیان، و والده ماجده ایشان شهربانو دختر یزدگر «1» بود.
ولادت با سعادتش روز پنجم ماه شعبان سال 38 هجری قمری و وفات آن حضرت روز دوازدهم محرم الحرام سال 95 هجری قمری در سن 57 سالگی روی داد و مدفن آن امام در بقیع میباشد.
مراتب پرهیزگاری و میزان دانش و مکارم اخلاق وی نه بقدری است که بتوان بیان داشت.
سعدی-
*** سعدی-
افصح المتکلمین مشرف الدین بن مصلح الدین عبد اللّه سعدی شیرازی در لطف کلام و حلاوت بیان چه نثر و چه نظم استاد مسلم سخن است.
وی در سال 580 هجری قمری متولد شد و هنگام طفولیت یتیم گردید.
اتابک فارس سعد بن زنگی که تخلص شاعر بزرگ شیراز بنام اوست وی
__________________________________________________
(1)- ابو القاسم زمخشری میگوید که چون در زمان خلافت عمر صبایای فارس را بمدینه آوردند سه دختر یزدگرد در میان آنان بود، بفرمان علی علیه السّلام یکی بحضرت حسین و دیگری بمحمد بن ابی بکر و سومی بعبد اللّه بن عمر داده شد، و حضرت حسین از آن دختر که بروایتی شهربانو نام داشته است سید سجاد را آورد.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 314
را مورد عنایت و توجه قرار داد و برای تحصیل علم بمدرسه‌ی بزرک نظامیه در بغداد فرستاد.
سعدی در آنجا تحصیلات خود را بپایان رسانیده چندی نگذشت که صیت شهرتش در افواه خاص و عام افتاد و تا کاشغر رسید.
در بغداد بشیخ شهاب الدین سهروردی دست ارادت داد و بصحبت بعضی از دانشمندان عصر خود مانند ابو الفرج بن الجوزی رسید.
از آثار او یکی کتاب گلستان است بنظم و نثر که شامل پندهای حکیمانه و بحث در مسائل اخلاقی و اجتماعی است و دیگری کتاب بوستان یا سعدی نامه بنظم میباشد.
سعدی مسافرت بسیار کرد و چندین بار بزیارت بیت اللّه رفت و اکثر شهرهای ایران و هندوستان و عربستان و شام و سوریه و افریقای شمالی و آسیای صغیر را سیاحت نمود و از هر دیار و هر طبقه‌یی استفاده معنوی برد و خود در این باره گوید:
تمتع ز هر گوشه‌یی یافتم ز هر خرمنی خوشه‌یی یافتم
این شاعر بزرک در سال 690 هجری قمری در مسقط الرأس خود بدرود حیات گفت.
اشعار و سخنان سعدی در هر زمان و هر مکان سرمشق رفتار بشر در مسائل اخلاقی و اجتماعی است و میتوان گفت که هیچگاه کهنه نخواهد شد و با گذشت زمان اعتبار خود را از دست نخواهد داد.
صادق-
*** صادق-
حضرت امام جعفر صادق علیه السّلام ششمین پیشوای شیعیان و مؤسس مکتب جعفری است.
نام آن حضرت جعفر و کنیه‌اش
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 315
ابو عبد الله و لقبش صادق میباشد.
پدر بزرگوارشان حضرت امام محمد باقر علیه السّلام پنجمین پیشوای شیعیان بود.
ولادت آن امام روز هفدهم ربیع الاول سال 83 هجری قمری و وفات آنحضرت در نیمه شوال سال 148 هجری قمری در سن شصت و پنج سالگی واقع شده و مدفن آن امام در بقیع میباشد.
حضرت امام جعفر صادق (ع) در دانش و بینش مقامی والا و مرتبه‌یی بلند داشت و بیشتر عمر آن حضرت در نشر علم و تهذیب اخلاق مردم و بیان احکام اسلام صرف گردید.
آن حضرت دانشمندترین مردم زمان خود بوده و علماء بزرک از اطراف و اکناف عالم اسلام برای تکمیل اطلاعات خود بمحضرش رو میآوردند.
حضرت صادق علیه السّلام با آن همه علم و دانش و فضیلت بسیار متواضع و فروتن و در نیکی اخلاق مورد ستایش دوست و دشمن بود.
زبانی خوش و طبعی ملایم داشت و در گفتگوی خشم نمیگرفت.
علی بن ابی طالب-
*** علی بن ابی طالب-
حضرت علی بن ابی طالب علیه السّلام نخستین پیشوای شیعیان میباشد.
نام آن حضرت علی و کنیه‌اش ابو الحسن و لقبش مرتضی است.
ولادت آن حضرت در سیزدهم رجب سال 23 قبل از هجرت و شهادت آن امام روز بیست و یک یا هفدهم رمضان سال 40 هجری در سن شصت و سه سالگی در مسجد کوفه واقع شده و مدفن آن حضرت در نجف میباشد.
علی علیه السّلام نخستین مردی است که بپیامبر اسلام ایمان آورد.
وی پیوسته ملازم رسول خدا بود و در اجرای دستورات آن حضرت هرگز تأمل و تعلل ننمود.
علی بن ابی طالب نه تنها در شجاعت و دلاوری گزیده‌ترین افراد صحابه بود، بلکه در همه‌ی فضایل بر مهاجرین و انصار برتری داشت.
از نظر دانش همین بس که بگوئیم پیامبر اسلام درباره‌ی وی فرموده است که انا مدینة العلم و علی بابها
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 316
«*» یعنی من شهر علمم و علی در آنست
علی علیه السّلام در فصاحت و سخنوری دارای مرتبه‌یی والاست، بطوریکه کلمات و خطبه‌های او را فصیح‌ترین سخنان انسانی میدانند.
نهج البلاغه‌ی وی که مجموعه‌ی بیانات اوست از نظر فصاحت و بلاغت بعد از قرآن کریم قرار دارد.
عیسی-
*** عیسی-
در زمان حکومت اگوست «1» قیصر مقتدر روم و هیرودیس «2» پادشاه یهودیه، در شهر بیت الحم که یکی از قراء نزدیک اورشلیم است، از مادری باکره که شوهری ندیده و دست مردی بر وی نرسیده و عمری را بعبادت بپروردگار و خدمت بمعبود صرف نموده و مریم نام داشت بامر و خواست خدای بزرک، کودکی تولد یافت که میبایستی در آینده بشر را بشاهراه حقیقت رهبری کند و از قید کفر و بی‌ایمانی رهایی بخشد و نام وی را چنانکه خداوند به وسیله‌ی روح القدس فرموده بود، عیسی نهادند.
تاریخ صحیح ولادت عیسی مسیح در دست نیست و چون نگاهداری سال میلادی در حدود ششصد سال بعد از تولد وی شروع گردید چند سالی اشتباه دست داد، و میتوان گفت که تاریخ تولد مسیح در حدود پنجسال قبل از تاریخ معمول است است.
پس از چندی هیرودیس پادشاه یهودیه که مردی شریر و خودخواه بود و حتی دو تن از فرزندان خود را از ترس اینکه مبادا جای وی را بگیرند بقتل رسانیده بود پس از شنیدن خبر تولد عیسی مسیح که توجه همگان را بخود جلب نموده و حتی ستاره شناسان شرقی را بسوی بیت الحم کشانیده بود، هراسان گردید و بکشتن او مصمم گردید، لیکن مریم و یوسف بامر خدا برای نجات عیسی بمصر گریختند و تا وفات هیرودیس در آنجا ماندند و سپس بوطن خود ناصره بازگشتند.
در این شهر عیسی مسیح نشو و نما کرد و در دانش و بینش ترقی نمود.
در طفولیت تورات و کتب پیامبران را تحصیل نمود و قسمتی از آنها را نیز
__________________________________________________
(*)-
که من شهر علمم علیم در است درست این سخن گفت پیغمبر است
(فردوسی)
(1)- Augustus
(2)- Herod
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 317
بخاطر سپرد و چون مادرش همسر یوسف نجار بود، عیسی نجاری را بیاموخت و اغلب با یوسف کمک میکرد و آلات و ادوات چوبی برای زارعین سکنه‌ی ناصره میساختند و گویا پس از مرک یوسف، تکفل امور معاش مادر خود را نموده است.
از آغاز کودکی آثار بزرگی روح و روشنی روان و نیروی رهبری اخلاقی بشریت در وجود مسیح ظاهر بود و در عین حال مانند اطفال دیگر بکار و زندگانی اشتغال داشت و اهالی ناصره هیچگاه تصور نمیکردند که او همان مسیح موعود است.
مدتها گذشت و عیسی در ناصره زیست میکرد.
در آن ایام یحیی تعمید دهنده در بیابان یهودیه ظاهر شد تا مردم را برای پذیرش آئین مسیح آماده سازد و راه را جهت نهضت فکری و اخلاقی عیسی هموار نماید.
وی در نواحی رود اردن مشغول بشارت گردید و بیهودیان وعده داد و گفت که از گناهان خود توبه کنید و بسوی خدای بزرک بازگشت نمائید، زیرا ملکوت آسمان نزدیک است.
مردم از هر طبقه متوجه عیسی شده و از وی میپرسیدند که چه بایستی بکنیم یحیی جواب میداد که هر که جامه دارد بآنکه ندارد بدهد و هر که خوراک دارد نیز چنین کند.
در اینوقت مردم دسته دسته از اورشلیم و از شهرهای دیگری که در حوالی رود اردن واقع بود نزد عیسی میآمدند و بگناهان خود اعتراف کرده و از وی تعمید می‌یافتند.
همین که عیسی مسیح بسن سی سالگی رسید وطن خود ناصره را ترک کرده بسوی یحیی تعمید دهنده روان گردید و چون از وی تعمید یافت مدت چهل روز در یک مغازه‌یی بروزه و عبادت مشغول بود و در این مدت با وساوس و نیرنک های شیطان مبارزه مینمود تا سرانجام پیروز گردید و شیطان نتوانست وی را بگناه آورد.
چون این آزمایش باتمام رسید، مسیح بمیان مردم آمد و مدت سه سال براهنمائی و خدمت خلق مشغول بود و با تعالیم عالی خود، آنانرا بسوی حقیقت و سعادت
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 318
رهبری مینمود.
علماء و حکام یهود که حاضر نبودند از نخوت و تکبر و ریاکاری خود دست برداشته و بر گناهان خود واقف گردند و نیز نمیخواستند باور کنند که این عیسی همان مسیح موعود است و از طرف خدا مبعوث گردیده، از این نظر بر وی که با کمال رشادت ایشان را بسوی حق میخواند و درباره‌ی گناهانشان ملامت مینمود خشمگین شدند و قصد قتل وی نمودند و با پرداخت مقداری پول بیهودا که یکی از دوازده نفر شاگردان مسیح بود او را فریب دادند تا آقای خود را تسلیم آنان نماید.
محاکمه‌ی عیسی بفوریت خاتمه یافت و چون وی خود را پسر خدا مینامید محکوم باعدامش کردند و در آنزمان یهودیان از اتباع روم بوده بتنهائی قادر بر اعدام مقصرین نبودند، از این نظر وی را نزد پیلاطس «1» حاکم رومی بردند و گفتند که این خود را پادشاه نامیده است، پیلاطس گرچه در او خطائی ندید لیکن در عین حال از یهودیان ترسید و حکم صلیبش را صادر نمود، و در روز جمعه پانزدهم ماه نیسان یهودی بیرون دیوارهای اورشلیم وی را مصلوب ساختند و بعد از ظهر آنروز صد نفر از شاگردان وی، او را در آرامگاهی سنگی که در آن نواحی بود بخاک سپردند.
بنا بر نوشته‌ی علماء مسیحی، عیسی پس از سه روز بر مرگ غائب گردید و پس از قبر قیام کرد و همان روز خود را بعده‌یی از شاگردان خویش ظاهر ساخت و مدت چهل روز نیز خود را بافراد و اجتماعات مختلف نشان داد و سپس بعد از صدور دستورات لازمه بپیروان خود، بآسمان صعود کرد.
محمد (ص)-
*** محمد (ص)-
محمد بن عبد الله بن عبد المطلب بن هاشم بن عبد مناف از قبیله‌ی قریش و از احفاد اسماعیل بن ابراهیم، در روز هفدهم ربیع الاول سال پنجاه و سه پیش از هجرت مطابق با سال پانصد و هفتاد میلادی در شهر مکه مرکز حجاز در خانواده‌ی بنی هاشم که از خاندانهای بسیار شریف قریش بود متولد گردید.
__________________________________________________
(1)- Pilats
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 319
پدر آنحضرت عبد اللّه بن عبد المطلب بن هاشم بن عبد مناف و مادرش آمنه بنت وهب بن عبد مناف بود.
محمد صلی اللّه علیه و آله در کودکی پدر و مادر خویش را از دست داد و نخست پدر بزرگش عبد المطلب و سپس عمویش ابو طالب او را سرپرستی و بزرگ کردند.
آنحضرت با اینکه از طایفه‌ی قریش بود و میبایستی از سختی زندگی بیخبر باشد، لیکن در جریان حیات طعم تنگدستی و نداری را بخوبی چشید و اوایل حیاتش بمرارت و تعب گذشت و بهیچوجه راحت و آسایش نداشت و بدین علت است که تعلیمات عالیه او بر پایه‌ی حمایت از ضعفاء و آزادی و مساوات بنا شده است.
حضرت محمد از آغاز جوانی فکور بود و در اموری که بنظرش میرسید زیاد تدبر و تفکر میکرد، و با عمویش ابو طالب دوبار بشام سفر کرد و در آن دیار در زندگی مردمان آنجا و عقاید و افکار آنان مطالعاتی بعمل آورد، تا اینکه در سن بیست و پنج سالگی بخدمت زنی بیوه بنام خدیجه که بعدها شوهر وی گردید در آمد و تا هنگامیکه خدیجه حیات داشت محمد صلی اللّه علیه و آله زنی دیگر نگرفت، و این زنهم صمیمیت و وفاداری را نسبت بحق و شوهر خویش بحد کمال رسانیده و تمام ثروت خود را در اختیار محمد صلی اللّه علیه و آله گذاشت که در راه حق و حقیقت بمصرف رساند.
حضرت محمد صلی اللّه علیه و آله از آغاز زندگی از بت‌پرستی و شرک بیزار بود و هر سال مدتی در غاری بنام حرا عزلت اختیار نموده و در آنجا بتدبر و تفکر و اوراد و اذکار میپرداخت و خدای یگانه را عبادت میکرد.
تا اینکه در چهلمین سال زندگانی خود هنگامیکه در غار نامبرده بحال استغراق بود از مقام الوهیت بروح مقدسش خطاب آمد که برخیز و قومت را براه راست دعوت کن و بدینترتیب برسالت از جانب حق مبعوث گردید و از این تاریخ ببعد تمام اوقاتش مصروف انجام این وظیفه‌ی مهم شد.
بالاخره پس از بیست و سه سال تلاش و مجاهدت در راه پیشرفت فکر بشر و ریشه کن ساختن شرک و بت پرستی و نشر توحید و تأمین سعادت مادی و معنوی پیروان خود و بطور خلاصه بر پا ساختن دین مقدس اسلام ناسخ و خاتم کلیه
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 320
ادیان، بسوی حق شتافت و روح بزرگ و پاکش بآسمانها صعود کرد.
دین مقدس اسلام یا شریعت محمدی حاوی جمیع قوانین و اصول و نکاتیست که جهت پیشرفت اجتماعی و فردی و بالا بردن سطح اختلاف و دانش لازم است در آیات قرآنی و کلمات عالیات پیامبر بزرگ اسلام طریق پرورش روان و تندرستی و پاکیزگی و تعاون اجتماعی و نیکوکاری و رفع اختلاف طبقاتی و ایجاد اجتماعی که در آن مردم از آزادی و مساوات و سعادت مادی و معنوی بطور کامل برخوردار باشند بیان شده است.
درود فراوان بپیامبر بزرگ اسلام حضرت محمد صلی اللّه علیه و آله راهنمای بزرگ بشریت و خاندان و یاران او باد.
موسی کاظم-
*** موسی کاظم-
حضرت امام موسی کاظم صلی اللّه علیه و آله هفتمین پیشوای شیعیان میباشد
نام آن حضرت موسی و کنیه‌اش ابو الحسن و ابو ابراهیم و ابو علی و لقبش کاظم و باب الحوائج است پدر بزرگوارشان حضرت جعفر بن محمد علیه السلام ششمین امام شیعیان بود.
ولادت آن حضرت روز هفتم ماه صفر سال 138 هجری قمری و وفات آن امام روز بیست و چهارم رجب سال 183 هجری قمری در سن پنجاه سالگی واقع شده و مدفن آن حضرت شهر کاظمین نزدیک بغداد است.
آن بزرگوار همزمان با مهدی و هادی و هارون الرشید بوده است و هر سه خلیفه از محبوبیت و مقام وی سخت در هراس بودند.
مهدی یکبار وی را محبوس ساخت و هارون الرشید آن حضرت را چندین سال در زندان نگاهداشت و بالاخره وفاتش در زندان رویداد.
آن مرد بزرگ در عبادت و پرهیزگاری مانند اجداد ارجمندش مقامی بس والا داشت و نیز عفو و بخشایش وی بحدی بود که بکاظم یعنی فرو خورنده‌ی خشم ملقب گردید.
مولوی-
*** مولوی-
مولانا جلال الدین محمد- بن بهاء الدین مشهور به مولوی از عرفاء و علماء و شعرای بزرگ ایران بشمار است.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 321
وی در سال 602 هجری قمری در شهر بلخ متولد گردید، در چهارده سالگی پدر وی بعلت رنجشی که سلطان محمد خوارزمشاه حاصل کرده بود بعزم زیارت خانه‌ی خدا با خاندان خود از بلخ مهاجرت کرد و در نیشابور بزیارت شیخ فرید الدین عطار عارف مشهور قرن هفتم شتافت و جلال الدین را نیز همراه برد، عطار در حق جلال الدین دعا کرد و مثنوی اسرار نامه را بوی هدیه نمود.
سپس بهاء الدین ولد از خراسان عازم بغداد شد و در آنجا بمکه رفت و پس از زیارت خانه‌ی خدا قصد شام کرد و مدتها در آنجا اقامت گزید و سپس بشهر لارنده و بعد بدعوت علاء الدین کیقباد بقونیه رفت و بارشاد خلق پرداخت تا آنکه در سال 628 هجری قمری از جهان رفت.
پس از وی جلا الدین در سن 24 سالگی بجای پدر نشست و بارشاد مردم همت گماشت تا اینکه در سال 642 هجری قمری به شمس الدین محمد بن ملکداد مشهور بشمس تبریزی برخورد و پس از این دیدار در اثر افادات معنوی شمس، روش مولانا دگرگون شد و بطور کلی زندگانی مولانا پس از ملاقات شمس تقریبا وقف سرودن شعر و ارشاد خلق گردید.
از آثار منظوم او کتاب مثنوی و دیوان غزلیات و مجموعه رباعیات میباشد و نیز تألیفات منثور او عبارتند از کتاب فیه ما فیه و مجالس سبعه و مکتوبات که از آثار جاودانی ادبیات و زبان فارسی بشمار میآیند.
مولانا در سال 672 هجری قمری بعالم باقی شتافت.
مهدی-
*** مهدی-
حضرت قائم صاحب الزمان صلی اللّه علیه و آله دوازدهمین پیشوای شیعیان است.
نام آن حضرت محمد و کنیه‌اش ابو القاسم و لقبش مهدی میباشد.
پدر بزرگوار آن امام حضرت امام حسن عسکری یازدهمین پیشوای شیعیان بود.
ولادت آن امام در نیمه‌ی شعبان سال 254 هجری قمری رویداد و آن حضرت از بدو تولد بواسطه‌ی رهائی از توطئه‌ی بنی عباس غائب گردید و در حدود هفتاد سال بوسیله‌ی نواب خاص توقیعاتی صادر میفرمود و نواب آن توقیعات را بشیعیان
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 322
میرسانیدند.
نواب خالص امام قائم بترتیب عبارت بودند از:
1- عثمان بن سعید.
2- محمد بن عثمان
3- حسین بن روح نوبختی یا سموری از خاندان ایرانی بود.
4- علی بن سیموری یا سموری
پس از وفات علی بن سیموری که در نیمه شعبان سال 319 هجری قمری اتفاق افتاد، با غیبت کبری شروع گردید و اینک شیعیان انتظار دارند که آن حضرت ظاهر گردد و جهان را پر از عدل و داد کند
نقی-
*** نقی-
حضرت امام علی النقی علیه السلام دهمین پیشوای شیعیان است، نام آن بزرگوار علی و کنیه‌اش ابو الحسن و لقبش نقی میباشد.
پدر بزرگوارش حضرت محمد ابن علی علیه السلام نهمین پیشوای شیعیان بود.
ولادت با سعادتش روز پانزدهم یا بیست و سوم ذی الحجه سال 212 هجری قمری و وفات آن امام روز سوم رجب سال 254 هجری قمری در سن چهل و دو سالگی اتفاق افتاد و مدفن آن بزرگوار شهر سامره میباشد.
دوم- شرح اصطلات علمی و فلسفی
ابد- ازل-
ابد- ازل-
در اصطلاح حکماء ابد عبارتست از استمرار وجود در زمان غیر متناهی در طرف آینده، و ازل عبارتست از استمرار وجود در زمان غیر متناهی در طرف گذشته.
جبر «1» و تفویض «2»-
جبر «1» و تفویض «2»-
مسأله‌ی جبر و اختیار از جمله مسائلی است که درباره‌ی آن گفتگوهای بسیار شده است، این مسأله برای اولین بار مورد توجه متکلمین مسیحی قرار گرفت و سپس در زمان بنی امیه از مباحث مهم کلامی در مذهب اسلام بشمار آمد.
پیروان جبر میگویند انسان در تعیین سرنوشت خود آزاد نیست و دنیا طبق قوانین تغییر ناپذیری می‌چرخد و همه چیز از پیش تعیین شده و حتی اراده‌ی انسان
__________________________________________________
(1)- Determinisme
(2)- Indetermisme
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 323
از پیش معلوم گردیده است.
و نیز میگویند هر چیز در جهان بطور اتفاقی و تصادفی رخ نمیدهد و همه چیز معلول علتی است.
باید دانست که جبر اقسام گوناگون دارد که عبارتند از:
جبر مذهبی، جبر روانشناسی، جبر ریاضی، جبر علمی، جبر تاریخ 1- جبر مذهبی میگوید: سرنوشت جهان و مردمان آن قبلا تعیین شده است هیچکس مالک اعمال خویش نیست و هر کاری که انجام میشود بنا باراده و دستور آفریدگار است، زیرا خواستن و تصمیم گرفتن که در انسان موجود است از جانب خداوند و بدستور اوست.
بقول مولوی:
ما چو نائیم و نوا در ما ز تست ما چو کوهیم و صدا در ما ز تست
ما عدمهائیم هستیها نما تو وجود مطلق و فانی نما
ما همه شیران ولی شیر علم حمله‌مان از باد باشد دمبدم
حمله‌مان پیدا و ناپیداست باد جان فدای آنکه ناپیداست باد
2- جبر روانشناسی میگوید: هیچ کیفیت روحی بدون علت تولید نشده و بدون علت از بین نمیرود.
باید دانست که این قانون را هوبس «1» فیلسوف راسیونالیست «2» قرن هفدهم میلادی کشف کرد.
3- جبر ریاضی که جزئی از علوم ریاضی بشمار میرود.
4- جبر علمی میگوید: در طبیعت همواره جبر علمی به اصل علیت یا قانون علیت نیز تغییر میشود.
5- جبر تاریخ میگوید:
همواره عوامل مشابه حوادث مشابهی را بوجود میآورد.
پیروان اختیار معتقدند که انسان در تعیین سرنوشت خود آزاد است و خوبی و بدی هر دو در اختیار بشر است، او میتواند بخوبی یا بدی روی آورد و بدین ترتیب هر کس مسئول اعمال خویش است و نیز میگویند اگر انسان اختیار نداشته باشد تعیین تکالیف دینی و وظایف اخلاقی لغو و بیهوده خواهد بود و نیز در صورتی که خداوند اراده‌ی انسان را تحت تسلط دارد و نیز سرنوشت او را قبلا تعیین نموده است پس چگونه برای او تعیین تکلیف میکند و
__________________________________________________
(1)- Hobs
(2)- Rationaliste
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 324
وعده‌ی پاداش و کیفر میدهد.
بنابراین انسان آزاد و مختار است.
مولوی گوید:
اینکه گوئی این کنم یا آن کنم خود دلیل اختیار است ای صنم
باید دانست که علوم جدید نظریه پیروان جبر را ثابت و عقیده‌ی طرفداران اختیار را رد میکند زیرا طبق اصل علیت ثابت شده است که هر حادثه‌یی که اتفاق می‌افتد معلول یکرشته علتهاست.
لیکن طبق نظریه بعضی از فلاسفه‌ی روحی با اینکه خداوند علت اصلی است و دارای اراده‌ی مطلق میباشد لیکن خود او خواسته است که قوانین طبیعی و اخلاقی یعنی اصول عدالت در جهان حکمفرما باشد و از این نظر بر خلاف قوانینی که خود مقرر داشته اقدام نخواهد نمود.
بنابراین اگر پیرو ایندسته از فلاسفه باشیم خواهیم توانست تا اندازه طرفدار موضوع اختیار باشیم.
شیعیان باستناد حدیثی از پیشوایان خود، معتقدند که نه جبر کلی در جهان است و نه اختیار، همه‌ی امور جهان به انسان واگذار شده است بلکه بشر در اجرای اموری کلی مجبور و نیز در مورد اجرای اموری جزئی مختار است و از این نظر است که در برابر اعمال خود که مختار در اجراء و عدم اجراء آن بوده است پاداش و یا کیفر خواهد یافت بنابراین بعقیده آنان لا جبر و لا تفویض بل امر بین الامرین.
فقر
*** فقر-
در اصطلاح فقیر کسی را گویند که صاحب مالی نباشد و یا اگر مالی داشته باشد تکافوی احتیاجات او را نکند.
ولی در طریقت تصوف فقیر آنکس را گویند که بمال و مقتضیات دنیوی رغبت نداشته باشد و اگر هم مالی بدست آرد آنرا حفظ ننماید، البته نه از روی غفلت و نادانی، بلکه بعلت عدم رغبتی که لازمه‌ی سلوک راه حقیقت میباشد، تا غیر حق تعالی حجاب او نگردد، و این نوع فقر شعبه‌یی از زهد بشمار میرود.
فلک
*** فلک-
طبق نظر حکماء فلک جسمی است کروی که بوسیله‌ی دو سطح متوازی که دارای یک مرکز میباشد احاطه شده است.
افلاکی کلی نه فلک است که با تمام افلاک
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 325
جزئی که در جوف آن افلاک کلی قرار دارند مجموعاً 24 فلک میشود.
افلاک نه گانه کلی عبارتند از:
اول- فلک الافلاک که آنرا فلک اطلس و فلک اعظم هم گویند و در لسان شرع از آن بعرش تعبیر شده است.
دوم- فلک ثوابت که در لسان شرع بکرسی تعبیر شده است.
سوم- فلک زحل.
چهارم- فلک مشتری.
پنجم- فلک مریخ.
ششم- فلک شمس.
هفتم- فلک زهره.
هشتم- فلک عطارد.
نهم- فلک قمر که در تحت افلاک و فوق عناصر واقع شده است.
از خواص فلک یکی اینستکه در آن کون و فساد و خفت و ثقل موجود نیست و دیگر آنکه متحرک است بحرکات مستدیر و حرکت آن شوقی و عشقی است.
فلسفه
اشاره
*** فلسفه-
بطور خلاصه فلسفه عبارتست از بررسی‌های عقلانی و پی در پی در مورد کشف دلائل و علل عالم طبیعت و مسائل جهان و درک حقیقت بطور کلی.
بررسی و تحقیق مسائل خصوصی شعب مختلف علوم را تشکیل میدهد.
در اینصورت فلسفه همانطور که مادر علوم است اکنون نیز دنباله‌ی علوم بوده و با دانشها بطور کلی منطبق میشود.
[شعب فلسفه قدیم
اشاره
[شعب فلسفه قدیم
از نظر فلاسفه‌ی قدیم فلسفه بر دو شعبه است.
اول- فلسفه‌ی نظری
اول- فلسفه‌ی نظری
که شامل حکمت الهی و حکمت ریاضی و حکمت طبیعی است.
دوم- فلسفه‌ی عملی
دوم- فلسفه‌ی عملی
که شامل تدبیر منزل و سیاست مدن و تهذیب اخلاق میباشد.
[شعب فلسفه جدید]
اشاره
[شعب فلسفه جدید]
از نظر فلاسفه‌ی جدید فلسفه بر ده شعبه است.
اول- فلسفه‌ی متافیزیک.
دوم- فلسفه‌ی روانشناسی.
سوم- فلسفه‌ی تربیتی.
چهارم- فلسفه‌ی اخلاقی.
پنجم- فلسفه‌ی اجتماعی.
ششم- فلسفه‌ی اقتصادی.
هفتم- فلسفه‌ی علمی.
هشتم- فلسفه‌ی مذهبی.
نهم- فلسفه زیباشناسی.
دهم- فلسفه‌ی سیاسی.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 326
اینک درباره‌ی هر یک از این شعب شرحی بیان میداریم
اول- فلسفه‌ی متافیزیک
اول- فلسفه‌ی متافیزیک
متافیزیک علم بوجود است از حیث آنکه وجود است، علم بمبادی و علل اولی است، دانائی امر مطلق است، تلاشی است برای حل موضوعاتی که در خارج از حدود تجربه مطرح میشود.
فلسفه‌ی متافیزیک شامل مباحث زیر است:
1- گفتگو درباره‌ی ارزش و حدود معرفت یا بحث نقادی «1» که شامل مذاهب و مطالب زیر است:
الف- مذهب جزمی «2» که می گوید انسان میتواند هم عوارض محسوس و یا نفسانی را بشناسد و هم بر ذوات معرفت حاصل نماید.
ب- مذهب نقادی «3» که میگوید انسان فقط قادر است عوارض و نمودها را بشناسد و مسائل متافیزیک را تنها با ملاحظات اخلاقی میتوان حل نمود. «4»
ج- مذهب اصالت عمل «5» که می گوید حقیقت مفید بودن در عمل است، و یک اندیشه هنگامی حقیقت دارد که در عمل خود را مقید نشان دهد.
د- مذهب تحققی «6» که میگوید شناسائی امر مطلق غیر ممکن است زیرا که امر مطلق از دسترس ذهن انسان فرار میکند و بایستی از مسائل ماوراء طبیعت همچون یک امر حل نشدنی دوری کرد و تنها عوارض نسبی میتوانند موضوع علم قرار گیرند.
ه- مذهب شهودی «7» که می گوید فقط بوسیله‌ی اشراق میتوان مسائل ماوراء طبیعت را حل کرد.
و- مذهب شکاکی «8» که میگوید انسان بهیچ حقیقتی دسترسی ندارد.
ز- بحث درباره‌ی ارزش و حدود علم و موضوع حقیقت و خطا
2- تحقیق در مورد شود یعنی علم وجود «9» که شامل مباحث زیر
__________________________________________________
(1)- Critique
(2)- Dogmatisme
(3)- Crticisme
(4)- این مذهب را Relativisme یا مذهب نسبی هم میگویند.
(5)- Pragmatisme
(6)- Positivisme
(7)- Intuitionitme
(8)- Scepticirme
(9)- Ontalagie
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 327
الف- جهان شناسی عقلی، که بررسی عالم خارج است، و در این مبحث از مسأله‌ی ماده و مسأله‌ی حیات و نظرات مربوط بایند و گفتگو میشود.
ب- روان شناسی عقلی، که بررسی مسأله روح یا نفس ناطقه است، و در این مبحث از مسأله روح و همچنین از فلسفه‌ی ماتریالیسم و ایده آلیسم گفتگو میشود.
ج- خداشناسی عقلی که گفتگو در باره‌ی مسأله‌ی خدا است.
دوم- فلسفه‌ی روان شناسی-
روانشناسی از چگونگی و خواص روان گفتگو میکند و موضوع آن مطالعه‌ی حیات باطنی است.
فلسفه‌ی روانشناسی شامل مباحث زیر است:
1- ادراک، که در این مبحث از حس و ادراک حسی و حافظه و تصور و خیال و اندیشه و تصدیق و استدلال بحث میشود.
2- انفعال، که در این مبحث از میل و شوق و شهوت و بیم و مهر و کین و بطور کلی آنچه که لذت و یا الم از آن حاصل شود گفتگو میشود.
3- اراده یا افعال، که در این مبحث از تمام حالات و امور نفسانی که سبب جنبشی باشد و اثر خارجی از آن حاصل شود گفتگو میشود.
دوم- فلسفه‌ی روان شناسی-
دوم- فلسفه‌ی روان شناسی-
روانشناسی از چگونگی و خواص روان گفتگو میکند و موضوع آن مطالعه‌ی حیات باطنی است.
فلسفه‌ی روانشناسی شامل مباحث زیر است:
1- ادراک، که در این مبحث از حس و ادراک حسی و حافظه و تصور و خیال و اندیشه و تصدیق و استدلال بحث میشود.
2- انفعال، که در این مبحث از میل و شوق و شهوت و بیم و مهر و کین و بطور کلی آنچه که لذت و یا الم از آن حاصل شود گفتگو میشود.
3- اراده یا افعال، که در این مبحث از تمام حالات و امور نفسانی که سبب جنبشی باشد و اثر خارجی از آن حاصل شود گفتگو میشود.
سوم- فلسفه تربیتی-
سوم- فلسفه تربیتی-
فلسفه‌ی تربیتی درباره‌ی شناسائی روحیات و اصطلاحات جامعه‌ی بشری و علل اخلاقی و کیفیت تربیت و نمو اخلاق و عادات و اعمال و رفتاری که موجب پیشرفت و نمو اخلاق و عادات یکفردی شده بسبب آن اعمال، درجه شخصیت و احترام او برتری جوید و بطور خلاصه قواعدی که در اصلاح تربیت و اخلاق جامعه و افراد آن مؤثر است، بحث میکند.
باید دانست که فلسفه‌ی روانشناسی با فلسفه‌ی تربیتی ارتباط کامل و نزدیک دارند و هر دو متساویاً مورد احتیاج معلم تربیت میباشد و میتوان آنها را در دسته بندی فلسفه در یک طبقه قرار داد.
تربیت بر دو قسم است:
1- تربیت اجتماعی، که درباره
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 328
چگونگی اصلاح جامعه گفتگو میکند.
2- تربیت انفرادی، که درباره‌ی اصلاح هر یک از افراد جامعه بحث مینماید.
چهارم- فلسفه‌ی اخلاقی-
چهارم- فلسفه‌ی اخلاقی-
اخلاق درباره‌ی خیر و وظیفه و انواع وظایف و بعبارت دیگر در مورد حیات درونی اشخاص نیکروش و صحیح العمل گفتگو میکند و چون یک علم دستوری است با قوانین و دستوراتی که مطرح میکند راه رسیدن بسعادت واقعی را یاد میدهد.
موضوع فلسفه‌ی اخلاقی عبارت از چگونگی رسیدن بسعادت و غرض و فایده‌ی آن درک سعادت واقعی است.
فلسفه‌ی اخلاقی شامل دو قسمت است:
1- اخلاق نظری، که در این مبحث از تکالیف و اوصاف عمومی حیات اخلاقی گفتگو میشود.
2- اخلاق علمی، که در این مبحث در باره‌ی وظایف گوناگون انسان، از قبیل وظیفه‌ی شخص نسبت بخود و خانواده و دولت و اجتماع بشری و خدا بحث میشود.
پنجم فلسفه اجتماعی-
پنجم فلسفه اجتماعی-
فلسفه‌ی اجتماعی یا جامعه شناسی یا علم الاجتماع «1» درباره‌ی نتایج و خواص و آثار اجتماع و طبیعت جامعه و انواع اجتماع چگونگی روابط بین اجتماعهای کوچکتر با هم در یک جامعه بزرک و نظایر این مسائل گفتگو میکند.
ششم- فلسفه‌ی اقتصادی-
ششم- فلسفه‌ی اقتصادی-
فلسفه‌ی اقتصادی که میتوان گفت قسمتی از فلسفه‌ی اجتماعی یا علم الاجتماع است درباره‌ی روابطیکه در زندگی بشر در اجتماع نتیجه میشود بحث میکند.
علم الاجتماع نیز از روابط بین انسان و محیط بحث میکند، لیکن در فلسفه‌ی اقتصادی تنها روابط بین انسان و محیط مورد نظر است، و نیز این نکته شایان دقت است که گذشته از روابط مادی بین انسان و محیط، روابط تولیدی بین خود افراد نیز مورد توجه است و در تعریف فلسفه‌ی اقتصادی نبایستی از این نکته غافل بود.
بنابراین بطور دقیقتر میتوانیم بگوئیم فلسفه‌ی اقتصادی از روابط مادی بین انسان و محیط زیستی او و چگونگی تولید و روابط تولیدی میان افراد بحث میکند.
__________________________________________________
(1)- Sociologie
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 329
هفتم- فلسفه‌ی علمی-
هفتم- فلسفه‌ی علمی-
فلسفه‌ی علمی «1» درباره‌ی علوم و روابط آنها با یکدیگر و شناخت صحیح روشهای هر یک از دانشها بحث میکند و شامل شناخت روشهای علوم ریاضی و فیزیک و شیمی و بیولوژی و تاریخ علم الاجتماع و غیره میباشد.
هشتم- فلسفه‌ی مذهبی-
هشتم- فلسفه‌ی مذهبی-
فلسفه‌ی مذهبی درباره‌ی تاریخ ظهور مذاهب و ریشه‌ی هر یک و سیر مذاهب و افکار مذهبی و چگونگی انتقال عقاید مذهبی از قومی بقوم دیگر و نیز درباره‌ی مساله خدا و معاد بالاخره آنچه مربوط بمذهب است بحث میکند.
نهم- فلسفه‌ی زیبا شناسی-
نهم- فلسفه‌ی زیبا شناسی-
زیبا شناسی یا شناخت زیبائی «2» عبارتست از مطالعه‌ی زیبائی و هنر و انواع هنرها، هدف زیبا شناسی شناسانیدن زیبائی و هنر و انواع هنر است.
فلسفه‌ی زیبائی شامل دو قسمت است:
1- زیبا شناسی کلی، که هدف آن پی بردن بماهبت و حقیقت زیبائی و تأثیر آن در وجود بشر و درک چگونگی و هدف هنر است.
2- زیباشناسی جزئی، که درباره‌ی هنرهای مختلف بحث نموده از راههای گوناگون برای جلوگیری ساختن هنر گفتگو میکند.
زیبا شناسی جزئی یک علم دستوری نیست زیرا نمی‌تواند راه ایجاد یک اثر هنری را بما بیاموزد بلکه بذکر قواعد فنی و اصول خاص و هنرهای مختلف می پردازد.
دهم- فلسفه‌ی سیاسی-
دهم- فلسفه‌ی سیاسی-
فلسفه‌ی سیاسی درباره روابط افراد با دولت و جامعه و حکومت گفتگو میکند.
موضوع فلسفه‌ی سیاسی عبارتست از:
تحلیل انعکاس وقایع و سیستمها و عادات و هدفهای عملیات سیاسی و وسائل نیل بهدفهای منظور و نیز تحلیل لوازم و عملیات و فرصتها و موقعیت‌ها و مقاصد و الزام های سیاسی و همچنین بحث در موسطات اجتماعی و روابط آنها با حکومت و با یکدیگر و مراقبتهای دولتی و فشارهای اخلاقی و بدنی موجود در هر جامعه.
__________________________________________________
(1)- Methodologie
(2)- Esthetique
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 330
فناء
*** فناء
فناء و بقاء هفتمین مرحله از سفر سالک بسوی حق تعالی است.
درین مرحله سالک بجائی میرسد که شخصیت و تعینات موجودات در نظر حقانی او هیچ مینماید و با قلب ملکوتی خود موجودات را از جهت ارتباط و اتصالی که بمبدأ دارند مشاهده میکند و باطن و حقیقت آنها را مینگرد، زیرا در هر موجودی دو جهت ملاحظه میگردد، یکی جهتی که بواسطه‌ی آن از باقی موجودات امتیاز مییابد، و دیگری جهت ارتباط و اتصال او بمبدأ که عبارت از حقیقت وجود اوست و باین جهت باتمام موجودات مشترک است.
جهت اول را با چشم سر میتوان دید و جهت دوم را تنها با دیده‌ی دل میتوان مشاهده کرد، و سالک هنگامیکه باین مرحله میرسد دیده‌ی قلب ملکوتی او قادر است موجودات را از جهت ربط و نسبتی که با حق دارند و بآن جهت آیات و نشانه‌ی حق تعالی میباشد بنگرد، و بصنع صانع و بفعل فاعل را ببیند و در آنوقت بوجود موجودات وحدت وجود حق را میبیند و بصفات و کمال و جمال حق را مشاهده میکند تا میرسد بجائیکه چنان در بحر عظمت و جلال الهی غرق میگردد که هر چه هست در حق فانی میبیند و بجز یک حقیقت وحدانی چیزی مشاهده نمیکند.
سالک درین مقام از کلیه شهوات و غرورها و خود پرستیها تهی میگردد و خویشتن را گم میکند و جزو عالم وحدت میگردد.
و «مانند سازی که با سازهای دیگر همآهنک شود و نغمه‌ی زیبای جمع را بوجود آورد و خود تنهائی از میان رود او نیز جزو منظومه‌ی آفرینش میگردد تا بحق واصل شود و در واقع ازین فناء ببقاء میرسد».
معتزله
*** معتزله-
معتزله جماعتی از مسلمانان بودند که باختیار اعتقاد داشتند و رهبر اینان شخصی بود بنام واصل بن عطا.
مقولات عشر
*** مقولات عشر-
مقولات عشر یا مقولات دهگانه که مقولات وجود نیز گفته میشود در فلسفه‌ی ارسطو مورد بحث قرار گرفته است.
بعقیده‌ی ارسطو وجود یا واحب است یعنی عدم در آن راه ندارد، و یا ممکن
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 331
که وجود و عدم هر دو از اختصاصات آن است، و یا ممتنع که وجود آن غیر ممکن است و بلکه عدم محض میباشد.
ممکن نیز یا جوهر (ذات یا حقیقت) است و یا عرض.
جوهر یا حقیقت چیزی است که منشأ و پایه‌ی سایر صفات و مختصات شی‌ء را تشکیل میدهد یا بعبارت دیگر حقیقت آنچیزیستکه تمام پدیده‌های گوناگون و کلی طبیعت بمنزله‌ی انعکاسی از آن هستند، و آن بر پنج قسم است که عبارتند از جسم و در جزء آن که هیولا یا ماده و صورت است و نفس و عقل
عرض چیزی است که قائم بذات خود نیست بلکه انعکاس از ذات یا حقیقت بشمار میرود، و آن بر نه قسم است:
کمیت یا چندی، کیفیت یا چگونگی، این یا مکان، متی یا زمان، اضافه یا نسبت، وضع مانند این مرد نشسته یا ایستاده، فعل یا تاثیر تدریجی، انفعال یا تأثیر تدریجی و ملکیت.
بنابراین نه مقوله‌ی عرض باضافه‌ی یک مقوله‌ی جوهر طبق نظر ارسطو مقولات عشر یا مقولات وجود نامیده میشود
سوم- ترجمه اشعار و عبارات مهم عربی
*** سوم- ترجمه اشعار و عبارات مهم عربی
صفحه 18- قول النبی (ص): سؤر المؤمن شفاء.
پس مانده‌ی مرد با ایمان درمان بخش است.
*** صفحه 23- قول النبی (ص): حب الوطن من الایمان.
وطن دوستی نشانه‌ی دینداری است.
صفحه 32 حب الدنیا رأس کل خطیئة و ترک الدنیا رأس کل عبادة اشاره است بگفتار پیامبر اسلام که فرمود: ترک الدنیا رأس کل عبادة و حب الدنیا رأس کل خطیئة یعنی دوری از دنیا سر عباداتست و دل
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 332
بستن بآن سر خطاها.
*** صفحه 85- قوله تعالی: إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ.
همانا ایمان آورندگان برادران یکدیگرند.
*** صفحه 102- قوله تعالی: لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ.
چرا میگوئید آنچه را انجام نمیدهید
*** صفحه 120- قول النبی (ص):
الناس احرار و الراجی عبد.
مردمان آزادند و امیدوار بنده‌ی امید خود.
*** صفحه 171- قوله تعالی: فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ.
پس هر که کمترین کار نیکی را انجام داده آنرا مشاهده میکند و پاداش میگیرد و هر که کمترین کار ناپسند از او سر زده آنرا میبیند و باو کیفر میدهند.
*** صفحه 173- قول النبی (ص):
خیر الامور اوسطها.
نیکوترین کارها میانه روی است.
*** صفحه 178- قول النبی (ص):
اکرم الضیف و لو کان کافرا.
مهمان را گرامی دارید اگر چه پیرو دین شما نباشد.
*** صفحه 221- قول النبی (ص):
الصبر مفتاح الفرج.
شکیبائی کلید گشایش و راحت است.
*** صفحه 222 الصبر کالصبر مرفی مرارته لکن عواقبه أملی من العسل
صبر تلخ آمد ولیکن عاقبت میوه‌های شیرین دهد پر منفعت
*** صفحه 223- قول النبی (ص): لایر حم الله من لایرحم لناس پروردگار بکسی که همنوع خود را مورد مرحمت قرار ندهد رحم نخواهد کرد.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 333
چهارم- شرح اصطلاحات صوفیه
*** چهارم- شرح اصطلاحات صوفیه
الف آدم جامع اسماء و صفات و مظهر خداوند.
آشنائی- تعلق بحق.
آرزو- میل باصل خود باندک آگاهی و علم ببعضی از اصل و مقصد.
آغوش- دریافت اسرار
انوار- روشنی متواتر که در توجه سالک ظاهر گردد.
ب بزم- مجلس خاص اهل حق.
بعد- دوری از توفیق اطاعت.
بقاء- ثبوت خصال حمیده.
بندگی- مقام و عالم تکلیف.
ت تمکین- صفت اهل حقایق.
ج جمع- رسیدن توفیق و لطف از طرف حق، راه معرفت.
جمع الجمع- وصول بمقاماتی که سالک غیر حق نبیند و جز اولیاء کسی باین مقام نخواهد رسید.
ح حجاب- مانع راه حقیقت و وصول بمعشوق.
خ خرابات- مقام فناء عالم معنی، باطن عارف که یکرنگ وحدت شده باشد
خمار- رجعت از مقام وصول بقهر نه بطریق انقطاع.
د دیر- عالم انسانی.
ذ ذوق- ثمرات تجلی، نتایج کشفها
ر رخ- تجلیات مخصوص.
روی- مرآت تجلیات.
ز زنار- علامت یکرنگی و متابعت راه یقین و خدمت مرشد.
زاویه- محل خاص درویشان.
س سر- رازهای فقر.
سکر- مستی اهل معرفت که مانند غیبت است.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 334
ش شاهد- هر چیز زیبا و ظریف و جالب نظر.
شوق- میل تمام، طلب مدام.
ط طریقت- راه و روش تصوف
ع عجب- خود بینی.
غ غیرت- حسدی که بین محب و محبوب پدید آید.
ف فتوح- باز شدن کار بسته، گشایش دل، رسیدن نفعی و یا خیری بدرویشی.
فناء- زوال خصال ذمیمه از سالک.
ق قرب- نزدیکی بدرگاه الهی.
قطب- بزرگ مشایخ طریقت که راهنمای عصر است.
قلندر- عارف، خالی از هوی و هوس، اهل تسلیم و رضا.
ک کرامت- پدیده‌هائی که گاه بگاه از مشایخ بروز کند و خارق العاده باشد.
کشف- پدیده‌ها و گشایشهائی که از طرف حق سالک را رخ نماید.
ل لاهوت- عالم ذات حق.
لب- صفت حیات، بطن کلام.
م مجاهده- ریاضت.
محاضره- حضور قلب بوسیله ذکر.
محو- رفع اوصاف و عادت.
مرقع- جبه‌ییست که رقعه رقعه بر هم دوزند.
مست- اهل شوق و جذبه.
مشاهده- وجود حق.
مطلوب- حق.
ملکوت- عالم معنی، عالم غیب، عالم ارواح.
معاملت- راه و روش زندگی اجتماعی معاشرت با خلق با ادب خاص.
و واقعه- مکاشفی بزرک، مردن.
وجد- جذبه‌ی الهی.
وصال- مقام وحدت.
وصول- نهایت قرب بحق.
وقت- جذبه‌های لذیذی که پس از ریاضت و اراده سالک را حاصل میگردد.
ولایت- دوستی و حب حق، و آنرا درجاتی است.
ه هیبت- خوف.
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 335
پنجم- معانی لغات
*** پنجم- معانی لغات
آئین- رسم و عادت، آرایش، زیب و زینت، دستور، روش.
ابرار- نیکان.
ابناء- فرزندان.
ابناء جنس- همنوعان.
ابداع- آفریدن، ایجاد.
ابدال- مردمان شریف، در اصطلاح عرفا اولیاء اللّه.
ابطال- پهلوانان.
اثمار- میوه‌ها.
اجرام- جرم‌ها، کالبدها، کنایه از ستارگان.
ادیم- چرم دباغی شده، وظیفه و مستمری، سفره‌ی چرمین.
ارامل- مستمندان.
اسطرلاب- آلتی است پهن و مدور که بیشتر از برنج سازند و بدان ارتفاع آفتاب و ستارگان گیرند.
استقصاء- پژوهش عمیق.
استطلاع- کسب اطلاع، آگاهی جستن.
اشاعت- رواج دادن.
اعتاق- آزاد کردن بنده.
آکندن- پر کردن،
الحاح- اصرار و پافشاری کردن.
الیم- دردناک.
التجا- پناه بردن.
امل- آرزو.
ایقان- بیقین دانستن.
بطال. کسی که بسیار بر باطل است.
بعث- بر انگیختن.
بیختن- غربال کردن.
تأویل- بر گرداندن تفسیر و توجیه.
تبری- بیزاری جستن و بر کنار شدن.
تشنیع- زشت گردانیدن.
تقبیج- زشت شمردن.
تلمیذ- شاگرد.
تمهید- گستردن و آماده کردن.
تمتع- برخورداری.
حریت- آزادگی.
حطام- ریزه‌ی کاه، کنایه از مال
کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، متن، ص: 336
بیقدر دنیا.
خانقاه- محل گرد آمدن درویشان.
خائف- ترسان.
خزف- خرمهره.
روضه- باغ،
زرق- مکر و حیله.
زنار- رشته‌یی که رهبانان با خود دارند.
سالوس- ریا کار.
سباع- درندگان.
شبگیر- صبح زود.
شماتت- سرزنش.
شنعت- زشتی.
صبی- کودکی، خردسالی.
صداع- دردسر.
صعوه- نوعی پرنده کوچک.
عقار- زمین مزروعی، متاع.
عندلیب- بلبل.
قاضی القضات- رئیس قاضیان.
کسوت- لباس.
کنشت- معبد یهودیان، آتشکده،
مثوبات- پاداشهای نیک.
محتال- حیله‌گر.
مضایق- تنگناها.
معتکف- گوشه‌نشین.
مغاک- گودال.
مفتی- فتوی دهنده.
مفاوضه- فیض بهم رسانیدن، گفتگو.
مندیل- دستمال.
واهب- بخششها.
واثق- امیدوار- مطمئن.
هبات- بخششها:
هبوط- پائین آمدن، فرود آمدن.
هدهد- شانه‌بسر
دیوان حافظ_غزل 200تا400
.jpg){kind=small}
